صابل ۽ ونگي جو ماڳ
تازو هاڪڙي ۽ پراڻ جي سنگم واري ڄار جي پتڻ ڀرسان قديم ونگي جي ڦٽل آثارن مان ڳوٺ آچار لنڊ جي ڳوٺاڻي حبيب لنڊ ڇهه مورتيون، ست سڪا ۽ چار مڻيا لڌا آهن. جن کي ڏسندي اکيون اچرج ۾ اچيو وڃن ٿيون. انهن قديم سڪن، مورتين بابت سنڌ جي پهرين سيٽلائيٽ چئنل ڪي ٽي اين نيوز ۽ ڪاوش ۾ نيوز ڇپجڻ بعد اگهور ننڊ ۾ ستل آرڪيالاجي کاتي جو ڊائريڪٽر هن ماڳ تي پهتو. رابطي ڪرڻ تي هن چيو ته، هڪ مورتي گڻيش جي آهي. چار مورتيون سنڌ جي گندارا ٽيڪسيلا جون ٺهيل محسوس ٿين ٿيون. سڪا انگريز دور سان تعلق رکن ٿا. ۽ مڻيا قديم دور جا آهن. هن ماڳ ۾ ميرن جي دور دوران مير ٺاري پاران جوڙايل رهائشي ۽ دفاعي ڪوٽ ۾ سنڌراڻي ۽ مير باگي جا ڪيترائي حسين ڏينهن ۽ راتيون گذريا. اتي نج سنڌي ڪيڏاري جي خالق خليفي نبي بخش قاسم لغاري سان صابل جي عشق جي ڪهاڻي به لوڪ کان لڪل ڪون آهي ته، روبينه جي عشق ۾ باغ علي رونجهي جي عشق جو داستان به سرندي جي تارن جيان اتان ئي پروان چڙهيو. مشهور بزرگ راڄسين سومراڻي هتي تپسيا ڪئي. تپسيا دوران کيس ريٻاري قبيلي جون عورتون کير پيارينديون هيون. جن کي هن کٿيرين جو لقب ڏنو. هن قديم ماڳ ۽ دريائي وهڪري بابت شاهه سائين هيئن شاهدي ڏني آهي ته؛
جهوني تون پراڻ، ڏينهن گهڻيرا سمرين،
تو ڪئين ڏٺا هاڻ، لاکي جهڙا پهيڙاءُ.
لاکو ڦلاڻي مهرراڻي سان پرڻجي هتان گذريو هو. ۽ ماموئي فقيرن جي پيشنگوئي واري بيتن مان هڪڙي بيت ۾ هيئن چيل آهي ته؛
هاڪ وهندو هاڪڙو، ڀڄندي ٻنڌ اروڙ،
بهه مڇي لوڙ، سمي ويندي سوکڙي.
هاڪڙي ۽ پراڻ جا وهڪرا بيهي وڃڻ کان پوءِ ونگي ۽ ٻنگار جا قديم ماڳ کنڊر بنجي ويا. مير ٺاري جو اڏايل ڪوٽ به زبون ٿي ويو. بندر ويران ٿي ويو. جتي پاڻي جي ڇر ئي ڇر هئي. اتي هاڻي نه ڇلر ڇٽ آهي. نه وري ونگي ۽ ٻنگار جي پٽ ۾ پاڻي واري ڇر رهي آهي. ميان غلام شاهه ڪلهوڙي ڪڇ تي ڪاهه دوران هتي جي ونگي جي ڄام اربابن کي به ڪڇ ڏانهن ڌڪي ڇڏيو. جن مان گهڻا مير دور ۾ ٻيهر واپس آيا. سانوڻ فقير جي نڙ بيتن سميت الهڏنو لنڊ جنهن جي پٽ مير محمد جي نڙ ڦوڪ تي حسن درس هيئن چيو ته “پراڻي عشق پوڙهي جي، وڄت نڙڦوڪ مان نڪتي، ملڻ هي مير محمد جو، جوانين کي جڙي ٿو پيو”
ارباب توڳاچي، ارباب امير حسن، ارباب غلام رحيم، ارباب الهه جڙيو ۽ ٻيا ارباب ونگي جا ڄام سڏبا آهن. جن سميت هن وقت ست ساز وڄائيندڙ ۽ بوڙينڊي جو شاهه ڪاريگر ذوالفقار علي لنڊ به ونگي ۾ئي پيدا ٿيو آهي. ونگو ڪڏهن پرڳڻو به هو. ونگائي سنڌي ٻولي جو لهجو به هو ته، سڪندر مقدوني سان آيل لشڪرين به هن پٽ جو قبل مسيع ۾ جتي ذڪر ڪيو هو. اتي هن وقت پاڻي جي کوٽ سبب هي علائقو ويران ۽ کنڊر جو ڏيک ڏيئي رهيو آهي.