جيوڻي ٻائي
رسم ۽ رواج موجب جيوڻي جي ماءُ جانڪي پنهنجي ور ڦڪو کي خوش رکڻ لاءِ ڪا به ڪسر ڪون ٿي ڇڏي، ان ڪري جانڪي روزاني صبح سويل پنهنجي ڌيءُ جيوڻي کي گندي جي ڪپڙي ۾ ٻڌي، پنهنجي پٺن تي کڻي در در صدائون هڻي، “دان” خيرات گھرندي هئي. جيڪو خيرات ۾ ملندو هئس، اهو اچي ڦڪو جي اڳيان رکندي هئي.
ائين ئي زندگي جي ڪٺن ڪاڙهن ۾ ڪڙهندي، جيوڻي زندگي جون وکون کنيون. ننڍپڻ ۾ پنهنجي امڙ جي جسم سان چھٽي هو، ڪاڙهن ۾ ڪڙهي هئي. هن جي امڙ جي ڪل ملڪيت لٺ، وٽو ۽ گودڙي هئي. جڏهن جيوڻي وڏي ٿي ته، هن سان سندس پنج هڪ جيڏيون گڏجي مائٽاڻي ڪرت ڪندي گهرن ۾ صدائون بلند ڪنديون هيون ۽ گيت ڳائي خيرات وٺڻ لڳيون. اهي گيت هي ڪورس جي انداز ۾ ترنم سان ڳائينديون هيون. جيوڻي ان ڌنڌي ۾ اهڙي ته ماهر ٿي وئي هئي، جو ماڻس جانڪي کي پنڻ جي ضرورت ئي محسوس نه پي ٿي.
ڦڪو 1918ع ۾ پنهنجو اباڻو ماڳ ڇڏي، جڏهن ملتان ۾ اچي رهائش اختيار ڪئي ته ان وقت جيوڻي جي ملاقات پنهنجي دور جي وڏي گويئي استاد اميد علي سان ٿي. هو سانوري رنگ، وڏين اکين ۽ پرڪشش چهري واري جيوڻي جي آواز ۽ شخصيت کان متاثر ٿيو. هن جيوڻي کي رئو “گندي” اوڍائي پنهنجي ڌيءُ جو درجو ڏنو ۽ چيائينس ته، جيوڻي تو ۾ اهليت ڏسي رهيو آهيان، هڪ ڏينهن تون تمام وڏي فنڪاره ٿيندين” ان بعد استاد اميد خان وٽ راڳ جي سکيا وٺڻ لڳي. ۽ ڦڪو جو پورو خاندان استاد اميد علي خان جي محبت جو متلاشي ٿي ويو. ۽ پورو خاندان مسلمان به ٿيو. هن در در وڃي ڳائڻ ۽ پنڻ وارو ڌنڌو ڇڏي ڏنو. ۽ وڏن وڏن ميلن ۾ وڃي ڳائڻ لڳي هئي. فن جون منزلون به طئه ڪندي وئي. ملتان کان ڪراچي تائين کيس دعوتون ملڻ لڳيون. سنڌ ۾ هن کي بيحد محبت ملي. جنهن ڪري هن “جيوڻي ” پنهنجي استاد کان اجازت وٺي، حيدرآباد ۾ اچي رهي. جتي سندس ملاقات استاد خير محمد سان ٿي. جيڪو نه صرف راڳ سان ماڻهن کي متاثر ڪندو هو، پر سندس شخصيت به پرڪشش هئي. اهو ئي سبب هو جو اکيون ان جي سحر کان بچي ڪون سگهيون. ۽ هي سانوري پنهنجي نيڻن جو راڻو استاد خير محمد کي بنائي ويٺي.
1928ع ۾ جيوڻي راڻي پور جي هڪ بزرگ سائين صالح شاهه جي مريدياڻي ٿي. جنهن هن جو نالو تبديل ڪري جيوڻي ٻائي رکيو. ۽ کيس دعا ڪيائين ته، جيوڻي ٻائي قيامت تائين تنهنجو فن زندهه رهندو. ۽ پوءِ 1932ع ۾ جيوڻي ٻائي جي نوجوان ماڪا نالي خوبصورت نوجوان سان شادي ٿي. شادي کان اڳ جيوڻي ٻائي استاد خير محمد کي خيرآباد ڪري، شيش محل هوٽل ڀرسان هڪ گھر ۾ نواب ماڪا سان گڏ رهندي هئي. نواب ماڪا جي جيوڻي ٻائي کان اڳ شادي ٿيل هئي. سندس پهرين گهر واري سکر ۾ رهندي هئي. ان مان نواب کي اولاد هو. پر جيوڻي ٻائي مان اولاد ڪون ٿيو. جيوڻي ٻائي راڳ سان گڏوگڏ صوم صلوات جي به پابند هوندي هئي. زندگي جي آخري گھڙين ۾ تهجد نماز به ادا ڪندي هئي. هن کي امام پاڪن سان وڏي عقيدت هوندي هئي. محرم مهيني جي پنج تاريخ تي هو نياز ڪندي هئي. جيڪو پوري حيدرآباد ۾ مشهور هوندو هو. هو حيدرآباد ۾ غريب عورتن جي مالي مدد کان سواءِ غريب نياڻين جي شادين ڪرائڻ ۾ پڻ مدد ڪندي هئي. شادي ۽ محفلن ۾ باعزت نموني گلابي ساڙهي پائي ڳائيندي هئي ته، حياءُ جي علامت لڳندي هئي. ڳائڻ ۾ جيڪا رقم ملندي هئس. ان مان پنجون حصو پنج تن جي نالي اتي جو اتي خيرات ڪري ڇڏيندي هئي. پاڻ روزاني صبح جو رياض ڪندي هئي. سنڌو جو پلو کيس کائڻ ۾ پسند هوندو هو. جيوڻي ٻائي هز ماسٽر وائيس سان معاهدا ڪري انيڪ ڪلام رڪارڊ ڪرايا. جن وسيلي پوري برصغير ۾ هن جي آواز جي واهه واهه ٿي وئي.
هن انگريز حڪومت جي خلاف به گيت ڳايا. جن مان هڪ گيت جو هي ٻول ته “ ڀُورا ڇو پيو ڀيل ڪرين، اسان سنڌ واسين سان ويل ڪرين” جيوڻي ڳايو جيڪو پڻ ان وقت جي تاريخ جو وڏو باب آَهي. وقت جو وڏو گويو استاد غلام علي خان، اقبال بيگم ۽ اختر بيگم راتين جون راتيون اچي، هن سان گڏ حيدرآباد واري گهر ۾ گذاريندا هئا. هن جي گھر ۾ استاد غلام علي لاءِ جدا کٽ پيل هوندي هئي. جنهن تي استاد جي قدر سبب ڪوبه نه سمهندو هو. هن جي وفات بعد به حيرت ناڪ نموني سان ٿي. هن طرفان روهڙي ۾ دين جو ڀاءُ ڪيل بچل ميمڻ جي پٽ جي ڪاڄ ۾ روهڙي وئي. جتان رات جو 2 وڳي لاهور ميل ذريعي حيدرآباد رواني ٿي. نواب ماڪا هن جي هڪ سازندي حاجي شيخ کي اسٽيشن حيدرآباد تان گھر آڻڻ لاءِ موڪليو هو. ريلوي حيرآباد اسٽيشن تي کيس نواب ماڪا جو دوست حسين بابو مليو. ان سان عليڪ سليڪ پي ڪيائين ته حاجي اتي اوچتو اهي لفظ چيا ته “جلدي ڪر مائي” ته جيوڻي کان رڙ نڪري وئي. اتي جو اتي کلندي دل تي هٿ رکيائين. ۽ پٽ تي ويهي رهي. لمحن ۾ سنڌ کان امر آواز هميشه لاءِ وڇڙي ويو.
اهو 5 جون 1942ع جو ڏينهن هو. جنهن ڏينهن فن کي زندگي ارپيندڙ سدا حيات جيوڻي ٻائي وڇڙي وئي.ان لمحي ڄڻ وقت جا ڪانٽا بيهي رهيا هئا. موسيقارن ۽ موسيقي جي چاهيندڙن جون اکيون ڀنيون هيون ۽ برصغير کان ڪلاسيڪل راڳ جي راڻي جي موڪلاڻي ٿي هئي. هن جي مٺي آواز صدين کي پاڻ ۾ سمائي ڇڏيو. کيس اسٽيشن روڊ واري قبرستان ۾ دفنايو ويو.
هن جي زندگي جو هڪڙو اهڙو انوکو پاسو آهي. جنهن ان وقت پوري سنڌ جي ماڻهن کي خاموش ڪري وڌو هو. سو واقعو هن طرح آهي ته، جيوڻي ٻائي ٽرين ۾ سفر پي ڪيو، پوليس کي اطلاع مليو ته، ٽرين ۾ هڪ شخص کي قتل ڪيو ويو آهي. ان جو لاش پيتي ۾ وجھي قاتل ڪيڏانهن کڻي وڃي رهيا آهن. عجيب اتفاق هو ته، جڏهن ٽرين تي پوليس ڇاپو هنيو ته، ان وقت ان ڪمپارٽمينٽ ۾ جتي پيتي بند پيل لاش هو. ان ڪمپارٽمينٽ ۾ ويٺل صرف جيوڻي ٻائي هئي. جنهن ڪري کيس گرفتار ڪيو ويو. ڪيس هليو ته جيوڻي ٻائي اهڙو ڪوبه دليل نه ڏئي سگھي. جنهن مان ڪيس هلائيندڙ جج مطمئن ٿئي. ڪيس هلي ڇيڙو ڪيو. جيوڻي ٻائي کي ان قتل ڪيس ۾ موت جي سزا ٻڌائي وئي ته، پوري هندستان ۾ باهه ٻري وئي. چوندا آهن ته سچ آخر سچ ٿيندو آهي ۽ ڪوڙ جي منزل ٿوري هوندي آهي. سو آخرڪار هڪ شخص ان خون جو ڏوهه قبول ڪيو ۽ جيوڻي ٻائي کي باعزت نموني بري ڪيو ويو. ان قسم جا حيرت ۾ وجھندڙ لمحا به هن عظيم فنڪاره جي حياتي جي حصي ۾ آيا. جن لمحن ۾ هن جو فن جو آواز بيگناهي ثابت ڪرڻ لاءِ لڇيو هو. سندس فن جي مڃتا لاءِ ماسٽر وائيس وارن سندس نالي سان شاندار جشن ملهائي کيس ساڍا ڏهه تولا سونو مونو گرام ايوارڊ ۾ڏنو هو. جيڪو سندس ڳايل سونن گيتن جي مالها جيان سندس مٿي تي سونهندو هو. هو شاعري پڻ ڪندي هئي.
هن جا ڳايل مشهور گيت ۽ ڪلام سانگين سنبري ڪئي پرديس تياري. 2 مون کي پون ٿا پور پنهوارن جا. 3 بي درد جي اقرار ۾. 4 ويا ڪربل وري ڪون آيا 5 ڪهڙو حال ڪيان. تمام گھڻا مقبول ٿيا.
***