نوري ۽ ملاح قبيلو

سنڌ جي قديم ذات مهاڻو، جنهن جي عظمت سنڌ کي قديم زمانن کان وٺي چار چنڊ لڳائيندي رهي آهي. هن قبيلي جا ماڻهو موهن جي دڙي واري سنڌ ۾ سنڌ ورڪي ليکيا ويندا هئا. هي ڏيساورن ڏانهن ٻيڙن ذريعي وکر کڻي وڃي وڪرو ڪندا هئا. مصر جي سنڌ باد جي ڪهاڻي به هنن سان مشابقت رکي ٿي. هن قبيلي جا ماڻهو ڀئونچ سمنڊ کان وٺي لنڪا تائين ٻيڙن ذريعي ايندا ۽ ويندا هئا. تڏهن ساڻن طبيب هوندا هئا يا نه.؟ پر هن وقت سنڌ جي ساحلي پٽي تي ۽ سامونڊي ٻيٽن ۾ کين صحت جي ڪابه سهولت ميسر ٿيل ڪون آهي. سندن ڪهاڻين بابت اتهاس جي ڪيئي ڪتابن ۾ هنن جو ذڪر ملي ٿو. قديم دور کان وٺي هن جديد دور تائين، هن قبيلي جي ماڻهن پنهنجي پراڻن ڌنڌن مڇي مارڻ، ٻيڙا ۽ ٻيڙيون هلائڻ کي نه ڇڏيو آهي. پر هاڻي وقت بدلجي ويو آهي. ڏيساورن ڏانهن ٻيڙن ذريعي ايڪسپورٽ نه پئي ٿئي. ڪوٽڙي ڊائون کان هيٺ 1994ع کان وٺي هن وقت تائين هر سال چند ڏينهن سوبه سنڌو درياءَ ۾ ٻوڏ دوران ڪوٽڙي ڊائون کان هيٺ پاڻي ڇڏيو ٿو وڃي. جنهن ڪري سوين مياڻيون ۽ تڙ ويران ٿي ويا آهن. پلي جو نسل به ختم ٿي رهيو آهي. ان ڪري هنن به نوڪرين، تعليم پرائڻ سميت ٻين ڌنڌن ۽ سياست ڏانهن به رخ ڪيو آهي ۽ هن وقت هي سنڌ جي سمورن ننڍن وڏن شهرن ۾ مختلف ڪاروبار ڪرڻ سميت زراعت ۽ چوپايو مال پڻ ڌارين پيا پر مهاڻن جي گهڻائي اڄ به ساحلي پٽي، سامونڊي ٻيٽن، ڍنڍن ڍورن ۽ واهن جي ڪنارن تي آباد آهي. ھي اڄ به ٻيڙين، ڪاٺ جي ٺيڪن، پن جي پکن، لانڍين ۾ رهن ٿا پر هاڻي ڪافي سرندي وارن پڪا گهر به تعمير ڪرايا آهن. اهو به وقت هو جڏهن هنن جون ڄڃون ٻيڙين ۽ بيل گاڏين ۾ وينديون هيون. هنن بابت ڪاڪي ڀيرومل لکيو آهي ته، ماڱر جن کي ماڃر به سڏجي ٿو، سي ذات جا مهاڻا آهن. جيڪي دراوڙن جو اولاد آهن. هو قديم زماني کان وٺي سنڌ، ڪڇ، ۽ گجرات ۾ وڻج ۽ واپار ڪندا هئا. ۽ ماڱر مهاڻا ملبار طرف به گھڻا آهن. ماڱر مان لفظ ماڃر ٿي ويو. جيڪو اصل دراوڙي لفظ آهي. رگويد ۾ آرين ۽ هنن جي ويڙهن جو ذڪر آيل آهي. هنن کي پهريان داسيو سڏيو ويو، ۽ پوءِ راس چيو ويو. عرب جي تاريخدانن کين ميد لکي ياد ڪيو آهي. واپاري، جهازران ۽ سامونڊي ڌاڙيل به قرار ڏنو آهي. هنن جي لکڻ موجب هي نهايت بهادر آهن. هو ايران جي لشڪر ۾ به شامل آهن. عرب مورخن لکيو آهي ته هي دجله ۽ فرات ۾ ائين رهندا آهن. جئين سنڌ ۾ رهندا آهن. هي سنڌي سمنڊ کان وٺي ڀونچ سمنڊ تائين ڦهليل آهن ۽ کين پنهنجا علائقا پڻ آهن. ايڇ ٽي سورلي لکيو آهي ته مهاڻو سمي ۽ جت کان گھڻو اڳ جو آهي. ايڇ ٽي سورلي مهاڻي بابت لکيو آهي تهLord of sea or water ( سمنڊ ۽ پاڻي جو بادشاهه). سنڌ ۾ زندگي کي ملاحن نوان رخ ۽ نوان نغما ڏنا. پرمتڀيد سبب هتي اوچ ۽ نيچ جا طبقا پيدا ڪيا ويا. غلام ذاتين جو تصور اڀريو ته مقامي قبيلن سمون، جت، ملاح (مهاڻو) ڀيل، باگڙي، ڪولهي ۽ گاڏڙ نسل کي شودر سمجھي انهن کي نفرت جي نگاهه سان ڏٺو ويو. جيڪو اڳتي هلي سنڌين جي جدوجھد ڪري بي اثر ٿي ويو. پر ان جا اثر اڄ تائين موجود آهن. ميد، مهاڻو ۽ مويا به ساڳيو نسل آهي. ٽنڊو محمد خان ضلعي ۾ اڄ به مويا شهر موجود آهي. ملاح، ميد، مير بحر يا مهاڻن جا ڪيترائي پاڙا آهن، انهن ۾ آبڙاڻي، عاقباڻي، بچاڻي، باغاڻي، باجاڻي، بارا، باريجا، بٿرا، ڀاڳل، بورا، ٻڌڙ، ڇيڙ، چالڪا، چاريجا، ڊاڀا، ڊڀاڻي، ڊاميجا، ڏيپراڻي، ڏاڍا، ڏانڊيا، آدماڻي، اٽلاڻي، بڇيرا، باگڙا، ٻلهڙا، بڙڇ، بورا، ٻيلائي، بگرا، بوڌاڻي، بوهيرا، ڇاڳيندو، چن، چوٻٽ، ڊاڀلا، ڏپر، دند، ڏرها، ڏکڻ، ڏهريا، آجايا، عزيزاڻي، باداڻي، بهلم، بلواڻي، بارهرا، ڀٽ، باديلا، ڀولگائي، بودراڻي، ٻرڙا، چاڪي، چانڊاڻي، چونڊ، ڊڀراڻي، ڊاگبا، دندا، ڏيرا، ڌنڌل، ڌوڪي، ڍوليا، دوداڻي، ڏنڀر، گڏڙ، گنجڻ، گيگلاڻي، گهونگهٽ، گدڙ، گوجيرا، هالاڻي، حسنناڻي، جهازئي، جاريڪو، جال جائي، ڪاهيا، ڪان راڻي، ڪاريڄا، ڪاٺير، ڪاڇڙي، خديجا، ڪاڪواڻي، خاق پرا، خاداڻي، کڏائي، ڪونچي، قوم واڻي، ڪونجيرا، لاکاٽي، لارائي، لياراڻي، لودائي، لٽير، ڌنداهي، ڏوڪي، گڊا، گانڀاڻي، گاگھم، گھوگھرا، ڇڄڙا، گھوگھير، غلام، هولائي، آبواڻي، جکراڻي، جسراڻي، جوڻاڻي، ڪنڌرا، ڪان ويرا، ڪاسائي، قراق، ڪاڌا، ڪڪڙا، خال ناڻي، خاراڻي، خمينائي، ڪهريجا، ڪونا، ڪونهگئي، قطريا، لالاڻي، لاڙڪ، لونگائي، لولا، مکڙا، ڏيلاسيا، ڍولا، گڏيجاڻي، گدارا، ڳاڙهيا، گهوٽا، گنگاڻي، گجيرا، گنا، هوت خاناڻي، انعامي، جابير، جوڻيا، ڪانهيرا، ڪارا، قاسم پوٽا، ڪيڪائي، ڪاڌترا، کهڙا، خميرائي، کتري، کوپرا، ڪوچاڙا، ڪوٽائي، ڪونگهٽيا، لاکاڻي، لارا، ليارا، لونٺيارا، لوٿرا، مڪڙا،ملحانان، مندارا، مانجواڻي، ماٽي، ميرگاڻي، موريا، مڇيرا، موڪا، مورگل، ناهيا، پکڙا، پنجابي، پارها، ڦوليا، پوپائي، را، رام نائي، روڌيا، سهتا موهاڻا، ساموٽ، سانگيا، سانجهيجا، ساٿياڻي، سکرا، شيلهياڻي، سيال، سوڀ پوٽڙا، ٽالاڻي، ٽينگا، ٿينگا، ولاهري، ويسراڻي، ظهرا، منارا، منگريا، مرائي، ميري، ميسائي، موريائي، مگرا، مولاڻي، موسوائي، نرائي، پکيار، پنجارا، پاريري، پنيار، ڦودڙا، رباني، ريلاڻي، صفراڻي، سکيرا، سانداڻي، سانگي، سانجهوجا، ساٽي، سيا، سرگول، سوڍر، سپرا، ٽانڊيا، ٿهيم، ٽوپياڻي، وساڻا، وونگرا، اسراڻ، منڇري، مانجهواڻي، متار، ميساوا، مٺاڻي، موٽٽاڻي، مهاڻا، مراپورا، ناهيجا، اوٻاڙا، پالڪيا، پارائي، پارسي، پوپرائي، پوريجا، راکيا، روڌ، شارا، سميجا، سنگراسي، سانجاڻي، ساسيائي، ساکٽيا، شاهپورائي، سيريا، سونڙا، طاهراڻي، ٽانرا، ٿاهي موري، ٽويا، ويلاسا، ظاهارا، مورڙا شامل آهن.
مهاڻن سان مورڙي مير بحر جو مانگر کي مارڻ واري قصي جي سر گھاتو ۾ شاهه عبدالطيف ڀٽائي رح هن طرح عڪس بندي ڪئي آهي ته؛
اهي ڪڙهيارا ڪنن جا، جن ماريا ٿي مڇ،
گھوڙا تن گهوٽن جا، اڄ رلن پيا رڇ،
پاڻهي مرو مڇ، مرڻ وارا اڳ مري ويا.
يا مهاڻن ۽ ملاحن کي شاهه عبدالطيف خبردار ڪندي چيو ته؛
“ملاح تنهنجي مڪڙي اچي چور چڙهيا” اتي شاهه سائين مهاڻن جي هڪ عورت نوري جيڪا چنڊ جي سهائي تي ڪينجهر ۾ ٻيڙي تي مڇي ماري رهي هئي، ان جي سونهن تي حاڪم سنڌ ڄام تماچي هرکجي پيو هو، ان جو نقشو هيئن چٽيو ته؛
ڪينجهر ۾ باهه ٻري، هيڏي ويل ڪياءُ،
نڪي وراڪو وڄ جو، نڪي شمس سهاءٌ،
لٿو پاند مهاءُ، ٿيون مرڪن مڇي واريون.
انهي طرح شاهه سائين انهن سنڌ ورڪي وڻجارن جي پوڄا جو عڪس هيئن عيان ڪيو آهي ته؛
سيوا ڪر سمونڊ جي جت جر وهي ٿو جال،
سوين وهن سير ۾ هيرا، موتي، لال،
جي ماسو ملئي مال، ته پوڄارا پُر ٿئين.
اهي سُر جن ۾ شاهه لطيف هنن جي سونهن ۽ وڻج سميت پوڄا کان وٺي، جيڪا سندن انوکين ادائن جي عڪس بندي شعرن ۾ ڪئي آهي. تنهن مان هنن جي بهادري، سونهن، لوپا لنڪي اچڻ سميت سمورا نفسياتي پهلو سُرن ۾ اهڙي انداز سان چٽيا آهن، جن جو ڪو ٻيو مثال ئي نه ڏئي سگھبو. مهاڻن جو شڪار لاءِ هٿيار. رڇ، ڪڙهي، پنت، جهولڻ آهي. هي اڪثر ٻِيڙي تي چڙهي شڪار ڪن ٿا. مهاڻا اڳي غوراب ٺاهيندا هئا ۽ هاڻي ٻيڙيون ٺاهڻ جا ڪاريگر آهن. مهاڻا مڇي مارڻ سان گڏ، ڪُم، ڪوڻيون، پٻڻ، بيهه، لوڙهه ڪڍي وڪرو پڻ ڪندا آهن ته وانجهار اڏي پکي به جھلين ٿا. پن مان ٻوراني جو ٻور ڪڍي ٺاهي وڪرو ڪن ٿا ۽ پن جي ڪاني مان پکا ٺاهي پيٽ جو گذر پڻ ڪن ٿا. مڇي جي ٻج جو ڪاروبار پڻ مهاڻا ئي ڪن ٿا. مهاڻا دريائن، منڇر، ڪينجهر، سميت ڍنڍن توڙي سمنڊ ۾ اڳي ۽ هاڻي ٻيڙين ۾ ئي رڌ پچاءُ ڪن ٿا. سمنڊ ۾ مهينن جا مهينا شڪار تي وڃن ٿا ته، جتي هو ڪتي، تارن ۽ نکٽن جي ذريعي ڏس جو پتو لڳائيندا آهن. سمنڊ ۾ ٻيڙيون ۽ لانچون طوفانن جي نظر ٿيڻ سبب هنن جون حياتيون به موت جو ڪاڄ ٿيو وڃن.
هن ذات مان احمد ملاح جنهن قرآن پاڪ جو منظوم ترجمو “نورالقرآن” جي نالي سان سنڌي ۾ ڪري عالمي رڪارڊ قائم ڪيو.
سمنڊ ۾ حدبندين جي لڪير اورانگهڻ سبب ڪافي ماهگير ملاح مختلف ملڪن ۾ قيد به ٿيندا رهيا آهن. سنڌو درياءَ تي بئراج ۽ ڊيم اڏجڻ بعد 1994ع کان پوءِ پاڻي جا ذخيرا زرعي زمينن کي آباد ڪرڻ لاءِ ڪتب آندا ويا ته، ڪوٽڙي ڊائون اسٽريم ۾ پاڻي زيرو ڪرڻ سبب سوين مياڻون ويران ٿي ويون. 1999ع ۾ سامونڊي طوفان اي ٽو به جيڪا تباهي برپا ڪئي. ان ۾ سوين مڇي ماريندڙ ملاح سمنڊ جي لهرن ۾ لڙهي ويا. لکين گھر ڊهي پيا. خطي جو نقشو ئي تبديل ٿي ويو. اڻڳڻين مهاڻن جي مائرن جون جهوليون خالي ٿي ويون. اڄ به مائي سومري، مائي ڀاڳل، مائي آسيت، مائي حوا ۽ مائي جنت سميت سوين امڙيون پنهنجي پيارن وڻجارن کي ساري اکين ۾ لڙڪ آڻي ويهن ٿيون. ان طوفاني رات جي ڀيانڪ منظرن جي عڪس بندي شاعر هينئن ڪئي ته؛
اوڻيهه مئي خوني طوفاني رات،
اي خدا تارا اجنبي ٿي ويا.
اها اهڙي طوفاني رات ۽ ڏينهن هو، جنهن جا عڪس سمنڊ جي ڪنارن تي صدين تائين چٽا رهندا. هاڻي ته هي کاري کيڙائو مهاڻا وڻج کڻي ڏيساورن ڏانهن به ڏسي ڏياري نٿا وڃن. هن وقت ايڪسپورٽ ۽ امپورٽ ۾ اهي سنڌ ورڪي وڻجارا اٽي ۾ لوڻ برابر به نه رهيا آهن. هاڻي ريڙهي مياڻ کان وٺي نريڙي تائين رهندڙ هزارين مهاڻن لاءِ مٺو پاڻي اڻلڀ آهي. جيڪو هو ميلن جي سفر ڪري مختلف شهرن مان خريد ڪري پيئن ٿا. زندگي جي سڃن راهن تي هي سنڌ جو اهم قبيلو هن وقت سفر ڪري رهيو آهي.



شخصيتون ۽ خاڪا

سون سريکيون عورتون