ابهم ٻارن جو يار اسان جو شاعر
انساني نفسيات جي ڄاڻن ۽ تعليمي ماهرن جو چوڻ آهي ته اها ٻاراڻي اوستائي آهي، جنهن ۾ فرد جي شخصيت جي تعمير يا تخريب ٿيندي آهي. هن وهيءَ ۾ شخصيت ۾ جيڪي رنگ ڀرجي ويا، اهي ئي سڄي ڄمار ميسارجي نه سگهندا، ان ڪري “روشن مستقبل” جو اونو رکندڙ قومون پنهنجي ابهم ٻارن کي پنهنجي ۽ قومي آئيندي جو سهارو سمجهندي، وڏي ويچار ۽ خيال سان ٻار جي طبعي، ذهني ۽ فڪري پالنا ۽ تربيت جو خيال رکنديون آهن ۽ ان ۾ تِر جيتري به ڪوتاهي نه ڪنديون آهن.
پر اِن ڏس ۾ اسان سنڌ واسين غلطين مٿان غلطيون پئي ڪيون آهن، هڪ ته اسان جي تعليمي نظام ۾ “پرائمري کان اڳ” واري پر گهوري طريقي جي اڻاٺ آهي، ۽ ٻيو هيءُ ته پاڻ ٻاراڻي ادب ۽ ٻارن لاءِ ادب کي ڪا اهميت ئي نه ڏيندا آهيون، جڏهن ته هر دور جو سچ اهو آهي ته ٻار ماءُ جي جهوليءَ مان ٻولي سکي ٿو ۽ پنهنجي ٻوليءَ ۾ پاڻ لا علم ۽ دانشمنديءَ جا دروازا کولي ٿو. شيڪسپيئر سنڌي پڙهي نالو نه ڪمايو ۽ لاکيڻي لطيف انگريزي ۾ پڙهي دنيا جو وڏي کان وڏو شاعر نه ٿيو، پر هر ڏاهي، فيلسوف، ڏات ڌڻي، مدبر ۽ مفڪر کي عظمتن جي منزلن تي سندن مادري زبان تي پهچايو.
سنڌ سان الله پاڪ وڏا وڙ ڪيا آهن. دنيا جي قومن تي سندن ملڪ جون جاگرافيائي خصوصيتون، انهن جي ڳالهائڻ وارن عضون تي اثر انداز ٿينديون آهن. پهاڙي ملڪن جي ماڻهن جا آواز ريگستاني ماڻهن جي آوازن کان مختلف ٿين ٿا. اهڙي ريت سرسبز خطن يا ساحلي علائقن وان ماڻهن جا رنگ روپ ۽ آواز وغيره الڳ ٿين ٿا. انڪري هر خطي جا جيئ آواز مختلف، تيئن ٻوليون ۽ علم ادب به مختلف ٿيندو آهي. انهن مخصوص جاگرافيائي خطن سبب اتان جي ماڻهن لاءِ ٻئي خطي جي ٻولي سکڻ ۾ دشواري ٿيندي آهي. پر سنڌ واسين تي الله جا احسان ڏسو، جو سنڌ ۾ دنيا جهان واريون سموريون جاگرافيائي خصوصيتون موجود آهن: هِتي جبل ۽ نديون به آهن ته سمنڊ ۽ ريگستان به، سرسبز خطو به آهي ته جهنگل ۽ ٻيلا به. انهن جاگرافيائي خصوصيتن ميلاپ اسان جي “ووڪل ڪارڊس” تي اهو اثر ڇڏيو آهي جو دنيا جي ڪابه ٻولي سنڌ واسي نه فقط آسانيءَ سان سِکي سگهي ٿو، بلڪه اُن ۾ ماهر ۽ قابل به ٿي سگهي ٿو. اِهوئي سبب آهي جو سنڌ پوئٽ لاريٽ به پيدا ڪيا ۽ عربي خواهه فارسيءَ کي به بدل عالم ۽ قلم ڌڻي به ڏنا.
اهڙين نعمتن ۽ بي مثال موقعن باوجود اسان پنهنجي ٻارن کي پنهنجي مادري زبان به سيکاري ۽ پڙهائي نه سگهيا آهيون.
اهڙين حالتن ۾ ذوالفقار سيال جهڙا پختا شاعر جڏهن ٻارن لاءِ لکن ٿا ته سندن قومي ۽ لساني قرض لاهڻ واري هيءَ ڪوشش ٻين لاءِ مثال بڻجي وڃي ٿي.
وڏن لاءِ لکڻ هر ڪنهن شاعر يا اديب جي وس جي ڳالهه هوندي آهي، پر ٻارن لاءِ لکڻ درياهه کي ڪوزي ۾ بند ڪرڻ کان به وڌيڪ ڏکيو آهي، ان لاءِ شاعر يا اديب کي ٻار ٿيڻو پئي ٿو ۽ ٻارن جو يار ٿيڻو پئي ٿو. هن کي اهڙي تخليقي پورهئي لاءِ جهڙوڪ ور ور ڏئي جنم وٺڻو پئي ٿو. ٻاراڻي نفسيات، ٻاراڻي ذهن جون گهُرجون ۽ تقاضائون ۽ ٻاراڻو ڏانءُ جيڪڏهن ڪنهن جي دل ۽ دماغ ۾ هوندو ته اهو ٻاراڻو ادب تخليق ڪندو۽ ذوالفقار سيال جو هيءُ قلمي پورهيو سندس اها ساک ڀرڻ لاءِ ڪافي آهي.
ذوالفقار سيال ٻاراڻ ادب جي فني تقاضائن کي ته ڪمال سان پورو ڪيو آهي، پر جيڪا ڳالهه نقادن، تعليمي ماهرن ۽ انساني نفسيات جي ڄاڻن جو توجهه ڇڪرائي ٿي، اُها هيءَ آهي ته اسان جو هيءُ شاعر ٻارن کي پنهنجي شاعريءَ ذريعي تاريخ، سماج، ٻولي ۽ مذهب سان اٽوٽ رشتي واري دوستي رکائڻ ۾ ڪامياب ويو آهي، تعليم جي بنيادي مقصدن مان هي به هڪ اهم بنيادي مقصد آهي ته ماضي جي تجربن مشاهدن ۽ تجربن جي ڇيد ڪرڻ ۽ مفيد نتيجن ڪڍڻ جو موقعو فراهم ڏنو وڃي، هي ڪتاب تعليم جي انهن بنيادي مقصدن جي عين مطابق لڳي ٿو. ان ڪري ذوالفقار سيال جي شاعريءَ ۾ مذهب- دوستيءَ جي خوشبوءِ به موجود آهي ته سماجي۽ انساني رشتن جي ساڃهه ۽ سُرت به نظر اچي ٿي. هن تعليم جي بنيادي طريقي “ڏٺي کان اڻ-ڏٺي طرف” ۽ “سولي کان ڏکئي طرف” کي ذهن ۾ رکندي، ان تي عمل ڪندي شاعر ڪئي آهي، هو ٻارڙن سان وڻن ٽڻن ۽ پکي پکڻن جون ڳالهيون ڪري ڏينهن ۽ رات، گرميءَ، سرديءَ ۾ چنڊ ستارن ڏانهن توجهه ڇڪرائي ٿو. ذوالفقار سيال، جيڪو اڳ ۾ شاعر ۽ محقق طور ڄاتو سڃاتو وڃي ٿو، اهو ٻاراڻي شاعريءَ جي هن ڪتاب ذريعي ٻاراڻي نفسيات جو ماهر ۽ تعليمي طريقن ۽ اصولن جو ڄاڻو به لڳي ٿو. سندس هيءُ ڪتاب هر وجهه کان تعليمي طريقن، مقصدن ۽ ٻاراڻي ذهن جي ضرورتن جو پورائو ڪري ٿو.
ٻاراڻن ذهنن کي سمجهڻ ۽ پاڻ ۾ٻاراڻي ذهن کي وري پيدا ڪرڻ برابر مشڪل ڪم آهي، پر اِن کان وڌيڪ اوکو ۽ ڏکيو ڪم هيءُ آهي ته ٻارڙن جيان اظهار ڪرڻ به اچي ان ڪري ٻاراڻي شاعريءَ لاءِ اهو ضروري ٿي پوندو آهي ته اهڙي شاعريءَ جي ٻولي به ٻاراڻي هي. هن حوالي سان ذوالفقار سيال ڪمال ڪري ڏيکاريو آهي سندس شاعريءَ ۾ ڪتب آندل ٻولي نه فقط سولي ۽ سلوڻي آهي، بلڪه “ٻاراڻي ٻولي” آهي ٻار جڏهن هيءَ شاعري پڙهندو ته کيس ائين لڳندو ته اها سندس شاعري آهي، هن جي شاعري آهي ۽ هن لاءِ شاعري آهي.
ٻارڙن جي شاعريءَ جا موضوع به باقي شاعريءَ کان اور، منفرد ۽ مختلف ٿين ٿا، پيءُ، ماءُ، دوست، ڀاءُ، اوسو پاسو، رانديون ۽ شرارتون ۽ ٻاراڻيون دلچسپيون جيڪڏهن ٻاراڻي شاعريءَ ۾ ناهن ته اها موضوع جي حوالي سان “ٻاراڻي شاعري” ٿي نه ٿي سگهي. غور سان ڏسبو ته ذوالفقار سيال جي هن ڪتاب جو تاڃي پيٽو ئي اِهي ٻاراڻا موضوع آهن.
اسان جو هيءُ شاعر وڏي عرصي کان وٺي “ٻارڙن” لاءِ شاعري ڪندو اچي ٿو. پر “ٻاراڻي ادب” ۽ ان جي تاريخ ۾ سندس مثالي حيثيت آهي ۽ رهندي. ڇو ته سندس انهيءَ موضوع تي هيءُ نائون ڪتاب آهي، ان ڪري هو انهي حوالي سان هڪ منفرد حيثيت رکي ٿو.
ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ