”اي عمر! تنهنجو اختصار الڳ“
سنڌي شاعريءَ وارو صدين جو سفر هينئر ايڪويهين صدي ۾ داخل ٿيو آهي، جتي e-mail, website يا انٽرنيٽ ڪيفيز جو چهچٽو لڳو پيو آهي، سنڌي شاعريءَ جا قدر، موضوع به سنڌ جي سماجي، سياسي، اقتصادي حالتن پٽاندڙ مٽبا آيا آهن. پنهنجي سنڌ ڌرتيءَ جو اهو حصو جيڪو اسان جي حصي ۾ يا اسان جنهن ڀاڳن ڀريءَ جي حصي ۾ آيل آهيون، تنهن جو بدقسمتيءَ سان خاص ڪري ورهاڱي جي بعد کان صورتحال مزاحمتي رهي آهي، رڳو پنهنجي وجود، پنهنجي سماجي، ثقافتي ۽ اقتصادي ورثن جي بچاءُ ۾ رڌل رهيا آهيون. هتي مان وري به چوندس ته ڌارين کان وڌيڪ اسان جي وجود ک هاڃو اسان کي پنهنجن کان ئي رسيو آهي. شيخ اياز، سائين جي ايم سيد، شهيد ذوالفقار علي ڀٽي جا، پير صبغت الله راشدي روضي ڌڻي يا فاضل راهوءَ جا روح رنجائيندڙ به اسان مان ئي هيا. انهن خلاف سرڪاري مخبر گواه وڪيل بڻجي سندن مرتين تي مٺايون ورهائڻ وارا به اسان مان ئي ڪيترا هئا. سندن جيل ياترا يا موت جي اذيتن تي ملهارون ملهائيندڙ به اسان ئي هئاسين. نواز شريف سنڌ جي سڄي (Financial package) کي ختم ڪري پنجاب جا روڊ رستا ۽ هوائي اڏا ٺهرائڻ شروع ڪيا ته کيس سنڌ واري حصي جون ترقياتي رقمون آڇڻ وارا سنڌ جا وڏا يا ننڍا وزير به سنڌي ئي هيا، انهيءَ کيپ ۾ عظيم آدرشي، نظرياتي سرڪردن جي اولاد سندن مٽن مائٽن يا باقيات جي شڪل ۾ پڻ نوازشريف سان سنڌ واري ڌاڙاگيريءَ ۾ گڏ هئي، سپرهاءِ وي، ٽول ٽيڪس سميت وفاق کي سنڌ جا وسيلا آڇڻ وارا هٿ به پنهنجن جا ئي هئا نه ڪي پراون جا، اڄ پاڻيءَ واري هاڃي تي به اقتدار جي بکين جي رڙ پئي ٿي پئي ته فلاڻي جو ڏوهه ڪونهي پاڻي ڪوئي ڪونه ٿو چورائي وغيره.
اچو ته عهد ڪريون ته اسين سنڌ جي سڀني سياسي، ادبي، اقتصادي، سماجي، ثقافتي، محاذن کي پنهنجي ڏات، ذات، سگهه ۽ انائن جون هڙئي هوڏون ڦٽي ڪري سڀ هڪ ٿي وري ڀٽائيءَ جي سنڌڙيءَ جون رونقون واپس آڻڻ لاءِ هڪ آواز ٿي ”سائين سدائين ڪرين مٿي سنڌ سڪار“ وارو نعرو هڻون.
محبتن سان ڀريل ڌرتي اڄ به اوڏي ئي محبت سان ٽمٽار آهي. ڏوهه اسان جو آهي جو اسان ان محبتن جي آڇن کي به ميرين ۽ شڪ وارين نظرن سان ڏسي رهيا آهيون، مان هن هيرن جواهرن واري مٽيءَ جو ننڍڙو پورهيائت ئي پنهنجي بي لوث رفيقن دوستن جون محبتون ميڙي ميڙي وري ٿو ميڙيان ته به ٿڪجي ٿو پوان پر هن محبتن کي آڇڻ وارا ڪونه ٿا ٿڪجن، ايڏيون محبتون، عقيدتون شل انهن غير مشروط محبتن جو آخري پساهه تائين ڀرم رکي سگهان ۽ دعا ڪريو ته پنهنجي حصي جو ڪم جيترو جيئڻ آهي ان حصي ۾ پورو ڪري وٺان ۽ اچو ته سڀئي سنڌ جو سنهن کائي وچن ڪريون ته اسين سڀ پنهنجي حصي جو ڪم. هن ڌرتيءَ کي سنوارڻ ۽ سينگارڻ جو ذمو کڻي پنهنجي مثبت ۽ اڻ ٿڪ محنتن سان پورهيو ڪري سنڌ جي هن سهڻي خطي کي دنيا جي نقشي تي نمايان رکون * هن مختصر عمر جي سفر کي سڦل بڻايون، تڏهن ته ڀٽائي، سچل، اياز، استاد، نارائڻ شيام، تنوير عباسي، امداد حسيني، حسام الدين راشدي، مخدوم، سرويچ، ڊاڪٽر آڪاش، محترم آريسر، رسول بخش پليجو، قادر مگسي، منور لغاري، ڪريم بخش نظاماڻي، خالق جوڻيجي، دودي مهيري ، جيجي زرينه، روبينه قريشي، عابده پروين، حنيف لاشاري، قمر ڀٽي، مائي ڀاڳي، ڀڳت ڪنور رام، ماسٽر چندر، محمد يوسف، علڻ فقير، آسي زميني، نثار کهڙي، حليم باغي، صادق فقير، احمد سولنگي، منظور، برڪت ڀٽ، وفا ناٿنشاهيءَ، بيدل، بيڪس، سميع بلوچ، ڊاڪٽر قاسم ٻگهئي، ڊاڪٽر عبدالمجيد ميمڻ، عبدالڪريم سنديلي، سرفراز راڄڙ، آغا سليم، حسن علي آفندي، علامه دائود پوٽي، رمضان نول، رزاق سهتو، علامه آٰءِ آءِ قاضي، ممتاز علي ڀٽي، بشير خان قريشي، ادل، اياز گل، منٺار سولنگي، تاج جوئي، اقبال ترين، اسحاق راهي، نصير مرزا، هدايت بلوچ، امير ابڙي، اياز جانيءَ، ذوالفقار سيال، ذوالفقار قريشي (گائڪ) امام راشدي، ممتاز عباسي، درمحمد پٺاڻ، غلام النبي سڌائي ۽ ٻين سڀني سخنورن، دليرن جي اکين جي نور، هن سنڌڙيءَ جي سينڌ تڏهن ته سنورجي سگهندي، جڏهن سڀن جو هڪ اقرار هوندو ته پنهنجي سون ورني ڌرتيءَ کي وري وري سنوارڻو، سينگارڻو آهي. ها پر ان لاءِ هن مختصر زندگيءَ جي هڪ هڪ پل کي وقف ڪرڻو آهي ۽ اچو ته وقف ڪرڻ جو يڪراءِ عهد ڪريون.
14 اپريل تي لاهور ۾ پنجابي ڪانفرنس جو منعقد ٿيڻ سٺي ڳالهه آهي. واگها سيڪٽر کي هڪ سرحد جي ليڪ سمجهي مٽائڻ جون ڳالهيون ۽ اعلان ٿيا، دنيا ٻڌا، سٺا اهڃاڻ ۽ خوش ڪن اشارا آهن. هندستان ۽ پاڪستان جا سک، مسلمان، هندو ڪل پنجابي هڪ ٿي رهيا آهن ته ڀلا سنڌ جا ۽ الهاس نگر، احمد آباد راجسٿان جا هم زبان ڪڏهن گوڏين گڏ ويهي ڀٽائيءَ، سچل ۽ لعل سائين يا اياز ۽ تنوير جون ساروڻيون بنا ڊپ ڊاءِ، بغير ڪنهن سرحدي ويڇن، مذهبي ذات پاڪ کان مٿانهون ٿي پنهنجي ماضيءَ جي ورثن، ادبي اوسر، ٻوليءَ جي بچاءُ جون ويهي اهڙيون ڪانفرنسون ڪري سگهندا؟ ڪڏهن هم زبان ڀڳت ڪنور رام ۽ ڀٽائيءَ جي ورسين کي ملهائي سگهنداسين. رياستي ادارن کي ان لاءِ ناحق پابنديون هٽائي ڪي محبتون ڏيڻ وٺڻ واريون آزاديون ڏيڻ کپن ته جيئن سنڌين کي ٻٽي معيار واري سلوڪ جي شڪايت نه رهي.
هتي ته ان ڪانفرنس وارن ڏينهن ۾ سنڌ جي سياسي ۽ سماجي شعور جي ڀيچن، جهڙوڪ تاج جوئي ۽ ستار ڀٽيءَ کي جيل ياترا ڪرائي وئي. جيڪو رياستي داٻي جو هڪ ٽريلر هيو.
شاعر وٽ شاعريءَ جي لاءِ ڪو عجيب اڻ ڏٺي مهل اڻ ڏٺل جاءِ جڳهه اڻ سونهين موقعي مهل تي اڀري کيس ڇيڙي ڇڏي ٿو. ان لاءِ راتين جي جاڳ، ڪو خوابناڪ منظر هئڻ ضروري ناهي. هي هڪ انيڪ جذبن جي وهڪرن جون ڇوليون، ڇلندڙ موج موج دريا جيڪو ڪڏهن ڪيترين چانڊوڪين ۾ بنهه ماٺو ۽ ڪڏهن اونداهين ۾ ڌڌڪندو رهي ٿو. شاعر جي لاءِ ڪنهن انگريزي ڪتاب ۾ هيٺين سٽ پڙهندي بنهه سچ لڳو ته:
It has been shrewdly observed that poets are more likely to produce perfect poems than perfect live.
شاعري لاءِ ٽي ايس ايليٽ چيو آهي ته:
It is struggle to transmite his personal and private agonies into something rich and stranger, something universal and impersonal.
شاعريءَ کي ڪنهن ويڪري ڪينواس ۾ جاچبو ته اهو بقول شاهه سائين جي سور پرائي ساٿ جو وکر وهائيندڙ ٽولو آهي. جيڪو آسپاس جي ٻوساٽ واري ماحول، ڏاڍاين، جبر تشدد ڪنهن مظلوم جي ڪن کي پوندڙ آهه، جملي سماجي ناهموارين جي پيڙا، بي پناهه معاشي دٻاءِ ۽ وري پنهنجي محبوب جي وڇوڙن ۽ وصالن جا ڏک، سک، پور، سور سڀ پنهنجي من ۾ سانڍيون پيو هلندو وتندو آهي ۽ ڪي حساس دل جڏهن محسوسات جي انتها کي پهچندا آهن ته علڻ فقير يا واجد منگي ٿي تڙپي لڇي فراريت لاءِ ڪن بي خود ڪندڙ، وقتي غم ڀلائيندڙ شين جو سهارو وٺندا آهن ۽ اهو الميو صرف اسان جي شاعر جو ناهي اهو اسان کان وڌيڪ يورپين ۽ آمريڪي شاعرن ۽ اتان جي سماجي ڇڪتاڻ جو پڻ آهي.
Mental break down, Depression, Institutionalization ۽ Alcoholism يورپين ۽ آمريڪن جي جينيس ماڻهوءَ جي مرڻ جو مکيه ڪارڻ آهي، صرف ماڻڪ ملاح يا عرفان مهديءَ جي خودڪشي هن سماج جي بي انصافين جو اولڙو ناهي، اهڙا حساس تخليڪار دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ روز جيئندا مرندا آهن، پر مان چوندس ته اهي مرندا ناهن، اهي جيئندا ئي جيئندا آهن، جي پراڻو ڏک سور پائي لڇي تڙپي مرن ٿا اهي اصل ۾ امر روح آهن. اهڙا ڪردار دنيا جي سڄي گولي ۾ صرف اوهان کي هي معاشري جا حساس ماڻهو ئي ملندا جن ۾ مصور، فنڪار، اديب، شاعر سڀ اچي وڃن ٿا. جن ڪڏهن وقت جي حاڪمن سان بغاوتون ڪيون، شيخ اياز، طارق اشرف ٿي جيلن ۾ عمريون گذاريندا ته ڪڏهن ڄام ساقي پليجو ٿي چرين وانگر ڪڏهن پاڻيءَ لاءِ ته ڪڏهن ڌرتيءَ جي ڪنهن مسئلي تي، (هتي پليجي ۽ ڄام ساقيءَ جو ذڪر ان لاءِ ڪيو اٿم جو اهي سياسي ليڊر سان گڏ تخليقڪار ۽ ليکڪ به رهيا آهن) لانگ مارچون ۽ بک هڙتالون ڪندا رهندا آهن.
دنيا جي تاريخ ۾ خود دنيا جي وڏي ۾ وڏي موجوده ڊڪٽيٽر آمريڪا جا ڪيترا وڏا شاعر، جن اهڙي ملڪ ۾ رهي ڪري به ملڪ جي حڪمرانن ۽ پاليسين سان اختلاف ڪيا ۽ جيل ۾ وقت گذاريائون جيئن ايلين جنسبرگ (Allen Ginsberg) آمريڪا جو نمايان شاعر ويٽنام جنگ دوران آمريڪي حڪومت جي خلاف جلوس ڪڍندي جيل ۾ پيو، زندگيءَ ۾ ٻه دفعا آمريڪي ايٽمي ڦهلاءَ جي پاليسيءَ خلاف احتجاج ڪندي جيل ياترا ڪئي.
اهڙي طرح Robert Lowell پڻ آمريڪي وڏو شاعر جيڪو 1928ع ڌاران آمريڪا جي ويٽنام ۾ جارحيت خلاف احتجاج ڪندي وائيٽ هائوس جي آرٽ واري ميلي ۾ نه ويو ۽ صدر جانسن کي لکيل اهو انڪاري خط تڏهن Times رسالي جي مکيه ٻاهرين صفحي تي ڇپيو هو.
ساڳيوئي قصو فرانس جي بودليئر ۽ سارتر جو به پنهنجي حڪومت جي ظلم تشدد خلاف مشهور آهي، ته منهنجي چوڻ جو مقصد آهي ته شاعر ليکڪ خليل جبران هجي، وڪٽر هارا هيمنگوي، ٽالسٽاءَ يا پئبلو نرودا يا منهنجي هن سنڌ جو ڪو پورو اديبن جو لڏو، سڀني جي حساسيت جو عالم ساڳيو آهي ته اهڙي سرجڻهار جو اسان جي معاشري ۾ مان مرتبو به ساڳيو هئڻ گهرجي. اهڙا سڄاڻ فرد جي پرائي ساٿ جو سور پنهنجو محسوس ڪندا هجن تن جي ڳالهين کي پڙهجي ٻڌجي. اسان وٽ مشاعرن ۾ جيڪا اڻ ٺهندڙ Hooting ڪئي ويندي آهي. ان ۾ ڪڏهن سنجيده به ٿجي ۽ ڪنهن جي راتين جي اوجاڳن کي ائين ليڪ نه ڏئي ڇڏجي. هاڻي اسان کي قومي طور سنجيدگي، ٻڌڻ ۾ ۽ لکڻ ۾ به ڪرڻ گهرجي. ٻڌڻ ۾ معيار آڻڻو آهي ته لکڻ ۾ به، لکڻ ۾ معيار ايندو ته ٻڌڻ ۾ ازخود پيدا ٿيندو. ان لاءِ پنهنجون سوچون پنهنجا موضوع اسان کي به مٽائڻ گهرجن. شاعريءَ جا نوان گس، پنڌ پيچرا آفاقي واٽون تلاشڻ گهرجن ته جيئن پنهنجن قومي، سماجي، ثقافتي، اجتماعي ڏکن يا سکن، پنهنجي بک، اڃ ٻڌائڻ لاءِ عالمي توجهه ڇڪائڻ جي سگهه ڌاري سگهون.
ها پر ان ۾ عمر جي مختصر هئڻ جو احساس ضرور هئڻ کپي. شاعري جذبن، مَن، امنگن جو رنگا رنگ وهڪرو آهي. لطيف احساسن جو ڌارائون، ڌڙڪنن مان پنهنجيون واٽون ڳولهي اٿلي پونديون آهن، من ڀاونائون مختلف موسمن ۾ مختلف ٻوليون ٻولينديون آهن، شاعر انهن کي سهيڙڻ جو ڪم ڪندا آهن، شاعر جي اها سهيڙ سندس ادبي بئلنس ۾ جمع ٿيندي رهندي آهي. ان حساب سان هي منهنجي شاعري جنهن ۾ غزل رنگ جي گهڻائي آهي. سهيڙي ”اڀ هيٺان اڃارا گيت لڇن“ جي عنوان سان اوهان آڏو شاهه سائين جي هنن سٽن سان پيش ڪريان ٿو ته :
”پلئه پايو ڪچ، آڇيندي لڄ مران“
”ڊوڙان، سهڪان، لڇان نه پورو پوان،
اي عمر تنهنجو اختصار الڳ.“
ع-غ تبسم
ڪراچي.