قدرتي ڪارخانہ قديم جو اٽل
(بيت)
(هزاروں سال نرگس اپنی بے نوری په روتی هـے
بڙی مشکل سـی هوتا هے چمن ميں ديده ور پيدا)
پر هن سرتاج سنڌ دنيا جي ديدور پنهنجي سهڻي سنيهي ۽ سلام کي ساري سنڌ ۾ ڇا بلڪ پاڪستان ۽ هندستان وغيره کي به پهنچائي ڏنو هر ڪنهن قوم جي ڪن تي هي عبرت پذير پيغام پهچي چڪو آهي ۽ پهچندو رهي ٿو ويتر جو سندس سنيهي کي سهڻي پيرائتي سان سمجهائڻ لاءِ شرح شروح پرو روح شايع ٿيڻ لڳا آهن تن ته ويتر سون تي سهاڳي جو ڪم ڏنو آهي. اهڙي سهڻي سنيهي جي ٻڌڻ لاءِ نه فقط قوم مسلم تيار آهي پر هزارين هندو ڀائر وغيره به وڏي سڪ سبيل سان سوا ڪنهن ڌڙڪ هٻڪ جي سڻي ٻڌي سوزگداز ۽ روحاني راز پرائي رهيا آهن. جنهن جي علامت امتيازي هي آشڪار آهي ته ڪي هندو صاحب رسالي جي رغبت ۽ شوق جو شڪار ٿي رسالي جا شارح ٿي چڪا آهن ته ڪي وري ورسين ملهائڻ جا قوم مسلم وانگي مشتاق آهن ته ڪي وري جيڪي هن کان ڪجهه زمانو اڳي ٽوڪ لوڪ کان ٽهي رڳو بسم الله پڙهڻ کان پرهيز ۽ پاسو ڪندا هوا سي صاحب اڄ ڀٽ ڌڻي جي سندي لباس پهرايل قرآني پيغام کي پنهنجن اکين ۾ عزت افزا جاءِ ڏئي حبدارن وانگي هئن چوڻ کان نه ٿا هٽن ته
(بيت)
زمر ز خوف سومرا، حمد جنين جو هنڌ،
اهدنا الصراط المستقيم اهو پهنوارن پنڌ،
باري لاهج بند، ته عيبن کان آجي ٿيان.
اهڙي ديدور رهبر روحاني جو اسان سنڌ وارن ڪما حقہ قدر ڪونه آهي پر جي خدا نه خواسته اهڙو ديدور لاثاني مغربي ملڪ ۾ پيدا ٿئي هان ته اها قوم سندس رسالي جي شرحن ڪرڻ ۽ شايع ڪرائڻ ۾ هزارين حيلا هلائي ۽ وڏا وڏا ڳاٽي ڀڳا خرچ خروج ڪري به سندس رسالي جا شرح شايع ڪرائي دنيا کي ساڻس روشناس ڪرائن هان پر افسوس صد افسوس جو اسان مشرقي اديبن کي ههڙي لاثاني هيري جو ڪو به جوڳو قدر ڪونه آهي جو سندس رسالي جا هزارين شرح شروح ته پري ٿيا پر اڃان تائين اسان سنڌي ٻٽي شرح قابل اعتماد به نروار ڪري نه سگهيا آهيون شايد –
پهاڪو –
(گهر جو پير چلهه جو مارنگ)
وارو مثال گهڻي ڀاڱي اسان سنڌ وارن سان ئي لاڳو ٿي سگهي ٿو – اهڙي حالت بي قدري جي ڏسي وائسي اديبن جون دليون گهڻو ڪري سرد ٿي ويون آهن تنهن ڪري تصنيف جي ڪم اهم ڏي دلي توجہ نه ٿا ڏين – ڪجي اميد ته ڪي ڪي نوجوان يا ڪهنه مشق اديب سنڌ غفلت جي نوم کان بيدار ۽ سجاڳ ٿي مون ڪهنه مريض جي ڪوڪ ۽ اپيل کي لبيڪ فرمائي هٿ حقير جي سان پنهنجو هٿ حمايت ملائي ميدان تي نڪري نروار ٿين ته مون پوڙهي بيمار تان به ڪجهه بار هلڪو ٿئي پر مان هن هيٺين دعوى ڪرڻ ۾ حق بجانب آهيان ته جيڪڏهن فخر هند سر اقبال تائين لطيف جي رسالي جو ترجمو اردو زبان ۾ پهچي هان ته اهو اقبال به سر زمين سنڌ تي تشريف فرماءِ ٿي ڀٽ ڌڻي جي روضه مبارڪ کي ڀاڪر پائڻ جي نه رڳو عزت حاصل ڪري هان بلڪ سندس آستاني بوسي سان پنهنجي اقبال جو به اقبال ڄاڻي هان موجب بيت زيرين جي
(بيت)
قدر جوهر شاه داند يا بداند جوهري
قدر گل بلبل بداند قدر دلدل شہ علي
شاعرن جو شاه جناب سرتاج سنڌ نه فقط معمولي مشتاق هو پر هو رهبر روحاني ترجمان الهام آسماني اهو شوق وحدت جو شهباز ۽ بره وارن وقت جو بادشاه باز هو – جنهن جي هر هڪ سور سوز تان سو سَوَ سک به صدقي هوا ۽ هوندا- تنهن ڪري طالب حق ۽ سالک سڪ برحق جي کي ۽ بره جي باني مباني عاشق اڻ ٿڪ کي گهرجي ته سرتاج سنڌ جي سچن سورن مان ڪجهه نه ڪجهه پرائي سنڌ ۾ سورن جي اقليم جو سردار ۽ دردن جو دهدار ۽ دنيا جي عالم ۾ عشق ذاتي جو علمبردار ٿي ڏيکاري ته نيهن وارا نواب کيس نظر اعتبار جي سان نهارين –
جيئن جو هيٺيون غزل غمزن ڀريل انهي حقيقت تي پوري طرح روشني وجهي ٿو.
(غزل)
1. عاشقن جو عشق ذاتي سان علمبردار ٿي + سور جي اقليم جو سڪ سوز سان سردار ٿي
2. قلب واري ڪوڪ سان تون قلب جو پڻ قلب ٿي + روح روحي راز اندر روح جو رهدار ٿي
3. سير سري سون ليڪن خير خفي خوب آ + عين اخفى ۾ عجيبن جو عجب اسرار ٿي
4. نفس ناسو تي نفي اثبات سان نابود ڪر + نور نفي نور نظري نور ۾ نروار ٿي
5. درد جو پڻ درد ٿي تا داس دردن جا ٻرن + ٻر ٻري ٻاري ٻيائي ٻاڻ جو بي ٻار ٿي
6. جان جوشن ۾ جياري جوش جو پڻ جوش ٿي + گوش جو بي گوش ٿي پر گفت جي گفتار ٿي
7. هوش جو بي هوش ٿي تون هل هيئين سان هوت ڏي + هوڏ هستي کان هٽي پو هوش جو حقدار ٿي
8. خيم وحدت جا پيالا پر ڪري ميخانه مون + ساقي ڪوثر هٿان هردم وٺي ميخوار ٿي
9. طالب المولى تکو تک تار ۾ ترندو رهي + تون به تنهن وانگي تري اغيار جو اغيار ٿي
10. خاڪ آهين خاڪ ٿي افلاڪ جو معراج ڪر + سير سري جي صفت سان عرش جو سينگار ٿي
هن غزل مذڪور مان صحيح ثابت آهي ته جڏهن به سا لک سلوڪي سڀني لطائفن کان فراغت نامه حاصل ڪري فکرات جي مراقبن ۾ مستغرق ٿيندو آهي تڏهن هُن کي بيخودي جي حالت طاري هجڻ ڪري فقط فکر ذڪري جي محويت ۾ مداوت هوندي آهي ته ڪنهن ٻي شغل اشغال ۾ هميشہ سندس حالت خالي هوندي آهي نه قاني جيئن جو زيرين ڪافي مان انهي ڳالهه جو ڪجهه پتو پوي ٿو.
(ڪافي)
فڪر تنهنجي ۾ فنا ٻي فڪر کي مان ڇا ڪندس + اجر اعظم عشق جو ٻي اجر کي مان ڇا ڪندس
عشق تنهنجي جو نه مٽ مشڪ ختن کي ڀائيان + عطر اعلى عشق جو ٻي عطر کي مان ڇا ڪندس
فاذڪروني گوش تي آواز اذڪر ڪم پيو + ذوق تنهنجي ذڪر جو ٻي ذڪر کي مان ڇا ڪندس
پاڻ پنهنجي پاڪ هٿ سان جام ڏي جاني ڀري + خمر پاڪيز پيان ٻي خمر کي مان ڇا ڪندس
ابر رحمت رات ڏيهان رات وارن تي وسي + ابر سوئي ماڻيان ٻي ابر کي مان ڇا ڪندس
خاڪ ڪر پرواز تون افلاڪ ڇا عرشن مٿي + اُدُن مِنّي امر آ ٻي امر کي مان ڇا ڪندس.
حاصل ڪلام ته رسالي “خزانة العارفين” جي ٺاهڻ جو اهو هرگز مطلب نه آهي ته رسالي مذڪور ڇا پرائي فقط پاڻ کي عوام ۾ پڌرو ڪجي بلڪ رسالي جي ڇاپائڻ ۽ شهرت ۾ فدوي جو فقط هي مطلب آهي ته جيئن تيئن لطيفي لات سان سهڻي پيرائي ۾ ساري سنڌ کي ڇا بلڪ دنيا کي روشناس ڪرائڻ جو خيال آهي اهو خيال عديم المثال حال توڙي استقبال ۾ ساراهه جو سزاوار آهي- شل اهڙو خيال اديبن ۽ عالمن کي ابد الاباد هجي آمين- ٻيو ته فدوي سرتاج سنڌ جي سيرت پاڪ جو اختصار کان ڪم وٺي فقط چند بيتن جي تشريح تي ڌيان ڏيڻ وڌيڪ مناسب ۽ موزون ڄاتو ڇو ته سيرت تي گهڻن صاحبن چڱو تحقيق ڪرڻ فرمايو آهي باقي شرح شافي جي حصول ۾ ڪوشش ڪثير جي اشد ضرورت هئي – تنهن ڪري تشريح نامه تي وڌيڪ ڌيان ڏنو ويو آهي نه سيرت ڏي – پر تنهن هوندي به بيماري جي هر هر حملن هجڻ سبب رسالي ۾ ثاني نظر ڪرڻ جو پورو پورو وجهه نه ملي سگهيو آهي، تنهن ڪري ممڪن آهي ته ڪي نه ڪي خيالي يا قلمي خاميون منجهس رهجي ويون هجن- تنهن ڪري حضرات اديبن ۽ معرفت جي ماهرن جي خدمت ۾ مؤدبانه گذارش آهي ته اصلاح فرمائي همدردي ڪرڻ جو ثبوت ڏيندا ۽ عيب جوئي کي نظر انداز ڪرڻ فرمائيندا ڇو ته دانائن جي دائمي هنر تي نظر هوندي آهي نه عيب اوڻاين تي جيئن هن بيت مان عيان آهي:
الا اي خرد مند فرخنده خوئي،
هنرمند نه شينده ام عيب جوئي