سرتاج سنڌ جي تعليم ۽ تربيت تي تحقيقي تبصرو
1- ڪنز قدوري ڪافيہ ڪو ڪونه پڙهيوم، جتان پرين ڏٺوم او پاڙو ئي ڪو ٻيو.
2- لوڪان نحو صرف مون مطالعي سپرين، سوئي سو حرف پڙهيون پڙهان من ۾.
3- ڪيو مطالع مون هو جو ورق وصال جو، تنهن ۾ تون ئي تون ٻي لات نه لحظي جيتري.
ٻيو ته جناب سرتاج سنڌ جيئن قدرتي مادر داد شاعر شيرين زبان هو تيئن تيئن قدرتي مادر زاد امي اولياعه ڪامل ترجمان الهام رحمان هو ڇو ته ڪو به امي جڏهن ولايت درجه تي پهچندو آهي ته انهي کي الله تعالى پنهنجي علم لدني جي پالوٽ ۽ الهام جي روحي روٽ سان نوازيندو رهندو آهي هن ڳالهه تي جميع اوليائن جو اتفاق آهي، جيئن جو تفسير معتبر روح البيان جي زيرين عبارت مان ظاهر آهي وقد اتفق اهل الله تعالى علي ان العبد اذا وصل الي الله فالله تعالى يعلمہ ويلهمہ فيميز بين الحق والباطل ولايکون مايتکلمہ خارجا عن الشريعته واليہ يثير قول من قال ما اتخذالله من ولي جاهل ولو اتخذه لعلمہ) يعني الله وارن جو هن ڳالهه تي اتفاق آهي ته ٻانهي کي جڏهن الله تعالى جو وصال ٿئي ٿو ته الله تعالى انهي کي علم لدني سيکاري ٿو ۽ الهام فرمائيندو رهي ٿو پوءِ هو علم لدني جي ذريعي سان حق ۽ باطل جي وچ ۾ فرق ڪري ٿو ۽ ان جو ڪو به ڪلام اهڙو نه هوندو جو شريعت احمدي کان ٻاهر هجي ان ڏي ڪنهن قائل جي قول زيرين جو اشارو آهي ما اتخذ الله من ولي جاهل ولو اتخذه لعلمہ) يعني نه وٺندو الله تعالى جاهل ولي کي دوست ڪري پر جيڪڏهن وٺندو ته انهي کي ضرور علم لدني جي عنايت سان عالم بڻائيندو. پوءِ جڏهن ائين آهي ته جناب لطيف لاثاني جي علم لدني ۾ ڪهڙو شڪ ڇو ته سندس قلب واري پٽي پرورش کان وٺي اجريل آهي جنهن جي ذريعي دائي ڌڻي جي ديدار ۽ محبوب معنوي جي مشاهدي جون موجون ماڻي رهيو آهي جيئن سندس زيرين بيت مان ظاهر آهي
(بيت)
اندر آئينو ڪري پرين سو پسيج
انهي راه رسيج نه مشاهدو ماڻين
پر جڏهن ڀٽائي صاحب کان مولا پاڪ جي مشاهدي جي مطالع مخفي نه آهي ته تڏهن هن صاحب کان علم الافاق ۽ علم الا نفس ڪيئن مخفي رهندا سندس دل واري پٽي تي بفموي الکريم علمڪ مالم تکن تعليم الايه- توکي تنهنجي رب سڀ ڪجهه سيکاري ڇڏيو جيڪي تو نه ٿي ڄاتو)
هي حڪم اگرچ سنئون سڌو سرور ڪائنات ستوده صفات جي ذات سان وابسته آهي ته به على سبيل العلوم سندس وارثن ولين تي به صادق آهي جيئن مٿي تحقيق روح البيان جي مان ثابت ٿي چڪو آهي ته اهو ولي توڙي جو امي هوندو ته به جو به ڳالهائيندو ته شريعت کان ٻاهر نه هوندو اها روح البيان واري جي پيشين گوئي جناب شاه صاحب تي پوري طرح صادق آهي جو باوجود امي هجڻ جي سندس سارو رسالو قرآن ڪريم جي آيتن سان ڀرپور آهي جيئن پاڻ پنهنجي زبان فيض ترجمان مان چٽو فرمائي رهيا آهن ته
(بيت)
بيت نه ڀايون ڀائرو هي آيتون آهين
وڃيون پڄائين پرين سندي پار ڏي
هن بيت لفظ آيتون جمع آيته جو آهي سي آيتون ٽن قسمن ۾ ورهايل آهن هڪڙيون آيتون تنزيلي جنهن کي الهام آسماني سڏبو آهي جن تي قران ڪريم جو اطلاق على سبيل الشرع آهي ان ڪري ڀٽائي صاحب قران ڪريم کي سنڌي جو لباس پهرائي هر هڪ آيت جي ترجماني پنهنجن بيتن سان ڪرڻ فرمائي آهي جن بيتن جو ڪجهه قدر شرح اڳتي خلاصي طرح سان ايندو- جيئن حضرت مولانا رومي صاحب قران ڪريم کي لباس زبان پهلوي جو پارايو آهي تيئن اسان جي سرتاج سنڌ قران مجيد کي لباس سنڌي جو پهرائڻ فرمايو آهي. 2- ٻيون آيتون تکو يعني آفاقي آهن 3- ٽيون آيتون انفسي آهن – جناب شاه صاحب جي نزديڪ ٽنهي قسمن جون آيتون مراد آهن ڇو ته معرفت جي ماهرن وٽ هر شيءَ ڪائنات جي محبوب معنوي جي مشاهدي ماڻڻ لاءِ آيته آهي تنهن ڪري اهل بصيرت جا هر چيز کي دفتر معرفت جو ڄاڻندا آهن جيئن مولانا سعدي عليه الرحمته فرمايو آهي
(بيت)
برگ درختان سبز در نظر هوشيار
هر ورق دفتري ست معرفت کردگار-
پر انهي بابت حضرت لطيف سائين پڻ ڏاڍو عمدو فرمايو آهي ته
(بيت)
ايکه قصه درلکه ڪوڙيين سهسين ڳڙکيون
جاڏي ڪريان پرکه تاڏهون سڄڻ سامهان
فقط شاه صاحب سرتاج سنڌ امي ولي نه آهي پر ڪيترا ٻيا به ولي امي هوا ڪي شاه جي زمانه کان اڳ ٿي گذريا آهن جن جو ذڪر جناب عطار صاحب جي ڪتاب تذڪرت الاولياعه ۾ موجود آهي ۽ ڪي صاحب سرتاج سنڌ جا معاصر هوا جهڙو جناب مخدوم محمد کهڙن وارو جو پڻ اومي هوندي به ولي ڪامل ٿي گذريو آهي جيئن جو تحفته الڪرام وارو لکي ٿو ته مخدوم محمد واسطي هڪڙو وڏو عالم پري کان آڻي پگهار تي مقرر ڪرڻ سان وهاريائون سبق ڏيڻ جي وقت بزرگ کان پڇندو ويو ڪنهن به ڪتاب جي مقام ۾ بزرگ مخدوم محمد نه اٽڪيو آخر مولوي گهرايل عاجز ٿي چيو ته هي مخدوم علم لدني سان مالا مال آهي هن کي ظاهري علم جي استاد جي ڪا به ضرورت ڪانه آهي ڇو ته قدرتي ڪاليج جو پڙهيل آهي هن کي مان ڇا پڙهايان. ائين چئي ٽپڙ ٽيشن تي اماڻي واپس وري ويو. هاڻي هتي باقي انهن مؤرخن متاعخرن جا رايا ڏجن ٿا جن صاحبن پڻ تحفته الڪرام جي روايت کي قابل اعتماد ڄاتو آهي تن مان هڪ قابل ذڪر لطف الله بدوي آهي جنهن صاحب پڻ متاعخرن جي قولن ۽ راين جي ترديد ڪندي پڇاڙي ۾ پنهنجو رايو هيٺين ريت لکڻ فرمايو آهي ته:
متقدمين مان آءٌ ٻين سڀني کي ڇڏي تاريخ تحفة الڪرام جي شهادت کي پيش ڪريان ٿو-
آثار ڪرامات و اخبار خوار قاتش اظهر من الشمس درين مختصر چه قدر گنجايش پذيرد بانکه امي بود حق تعالى تمام علم بر لوح سينه اش مثبت داشته 12
آخر گهڻي بحث کان پوءِ متاعخرن مان مرزا قليج بيگ ۽ ڊاڪٽر گربخشاڻي ۽ ڊاڪٽر ايڇ- ٽي سورلي ۽ ٻين جي ترديد تام ڪرڻ کان پوءِ پنهنجو آخرين رايو هن طرح پيش ڪرڻ فرمايو آهي ته مٿين حقيقت جي مطالع کان پوءِ تحفته الڪرام جي روايت کان ڪنهن کي به انڪار ٿي نه ٿو سگهي جيڪڏهن هن روايت جو اسان انڪار ڪيون ٿا ته پوءِ تحفته الڪرام جي هر روايت ۾ شبهو ٿي سگهي ٿو جنهن نڪتي کي هڪ تاريخ جو طالب ئي سمجهي سگهي ٿو) 2- ٻيو مولانا وفائي صاحب گهڻي بحث ڪرڻ کان پوءِ پنهنجو آخرين رايو ڀٽائي صاحب جي امي هجڻ بابت لطف اللطيف ۾ هن طرح ڏنو آهي ته اسان جي ڄاڻ ۽ تحقيق موجب شاه صاحب رواجي نموني ۾ ڪنهن به استاد وٽ تعليم ڪانه ورتي هئي پر هو پنهنجو پاڻ مطالع ڪندو ۽ علم پرائيندو ويو لکڻ نه سکي سگهيو پر پڙهڻ جو پاڻ ۾ چڱو محاورو پيدا ڪري ورتائين هو فطري شاعر ۽ ڏاڍو تيز فهم ۽ هوشيار ماڻهو هو جنهن ڪري هڪ هڪ شئي جو جدا جدا رنگ ۽ اصلي روپ ۾ نظارو ڪندو رهيو- ۽ ان نظاري کي وري پنهنجي ڪلام ۾ هڪ خاص من موهندڙ انداز ۾ پيش ڪندو آيو- سندس ڪلام جو ايڏو بلند انداز ۽ بلند بيهڪ آهي جو ڪو به ماڻهو اعتبار نه ڪري سگهندو ته شاه صاحب ڪو اڻ پڙهيل هو يا معمولي پڙهيل هو پر جن ماڻهن کي خبر آهي ته دل جي صفائي ۽ رياضت ڪرڻ کان پوءِ انسان جو اندر اجري ٿو ۽ مٿس ڪيترائي اهڙا مخفي راز پڌرا ٿي پوندا آهن (جن رازن ۽ رمزن جي عام ماڻهن کي سمجهه ٻوجهه ئي ڪانه هوندي آهي) سيئي ويساه ڪري سگهن ٿا ته الله تعاليٰ ڪيترن اڻ پڙهيل ماڻهن کي ڳجهي علم جا خزانا عطا ڪري ٿو جنهن کي ڏسندي هڪ عاقل عالم ماڻهو دل جو دل ۾ دنگ رهجي وڃي ٿو-
هنن ٻنهي صاحبن جي راين مان پڻ سرتاج سنڌ جو امي هجڻ ثابت آهي جنهن مان تحفته الڪرام جي روايت جي ترجيح اظهر آهي پر جڏهن الله تعالى بفحوي الکريمہ ان الله على کل شيءِ قدير هر شئي تي قادر آهي تڏهن جي ڪنهن به امي ولي جي دل واري پٽي تي پنهنجي علم لدني جي پالوٽ ڪرڻ فرمائي ته باري تعالى جي قدرتي برڪت کان بعيد ۽ پري نه آهي جيئن جو ابو نراس عباسي شاعر ڪهڙو نه عمدو چوڻ فرمايو آهي ته (اليس علي الله بمستنکر ان يجمع العالم في واحد) يعني الله جي قدرت کان هي ڳالهه پري نه آهي جو ساري جهان کي هڪ جسم ۾ گڏ ڪري ڇڏي) باوجود انهي ڳالهه جي صوفين جي اصطلاح موجب حقيقت جي پنڌ ۾ انهي تحقيقات جي ڪهڙي ضرورت اهي ڇو ته هو هميشہ محبوب جي مشاهدي ۾ مست ٿي رڳو محبوب جي اسم اعظم جو بطور ورد ٽڪرار ڪندا رهندا آهن جيئن جو سرتاج سنڌ پاڻ فرمائي ٿو-
(بيت)
چؤ الله هيڪڙو وائي ٻي م سک
لکيون پيو لک سچو اکر من ۾
صوفي سرمد پڻ انهي ڳالهه جو انڪشاف هن طرح ڪيو آهي
من آنچه خوانده ايم فراموش کرده ام
الا حديث يار که تکرار ميکنم-
۽ـ جناب شاه ولي الله صاحب دهلوي جو پڻ ڀٽائي صاحب جي زماني جو وڏو ولي ڪامل آهي هن صاحب ته امي اڻ پڙهيو هجڻ ان سان گڏ وري الاهي علمن جي ڏات جي پالوٽ ٿيڻ کي ولايت جو هڪ درجو ڪري لکيو آهي- هن صاحب صحابين سڳورن جو مثال پيش ڪندي ائين به لکيو اٿس ته وڏن دانائن ۽ فلاسفرن تي جو ڳجها راز کلي پوندا آهن هوڏهون هو فطري طرح امي هوندا آهن جيئن فرمائي ٿو ته الا ان للحکماء قوة قدسية فهذا ايتهم بحب الفطرة) خير کثير- يعني خبردار فطر تي اڻ پڙهين دانائن لاءِ قوت قدسي هوندي آهي جنهن جي ذريعي مٿن ڳجها راز کلي پوندا آهن 12 – مطلب ته جا دل پاڪ الاهي اسم ذات سان اجڙيل هوندي انهي دل تي غيبي خزانن جي پالوٽ ٿيندي رهندي جنهن سبب امي به الاهي علومن جو عالم ٿي پوندو مگر ڪنهن رهبر روحاني کان پنهنجي دل واري دهه ۽ زمين تي الف جي اوڙ ڏياري ته ڳجها راز مٿس کلي پوندا جيئن جو انهي حقيقت تي لطيف لاثاني جو زيرين بيت پوري پوري روشني وجهڻ فرمائي ٿو
(بيت)
(هارائج هينين ۾ الف سندي اوڙ،
ته ڪتابن جي ڪوڙ منجهائي معلوم ٿئي)
بيان طريقت جي سلسلي جو
جناب لطيف جي ظاهري علم پرائڻ بابت جيئن اختلاف آهي تيئن سندس باطني طريقت ۾ ڪنهن مرشد مربي جي بيعت ڪرڻ ۾ اختلاف آهي- ڪن جو چوڻ آهي ته هو ظاهر ۾ ڪنهن جو به مريد نه ٿيو آهي فقط رياضتون محنتون مجاهدن ڪرڻ سان ياد خدا ۾ اهڙو مشغول رهيو جو براه روحاني سندس سيني ۾ اوجر ۽ اجلائي آئي ۽ سندس دل جي طور تي تجلي ايزدي چمڪي جنهن سبب هو هادي حقيقت ۽ ڳجهن رازن ۽ روحانيت جي رمزن تي واقف ٿي وقت جو مرشد ڪامل ثابت ٿيو يعني ته هو اويسي عارف هو- باوجود ان جي سندس صحبتون جدا جدا طريقن وارن فقيرن سان ٿينديون رهنديون هيون- جيئن مخدوم محمد معين ٺٽوي نقشبندي سان سندس صحبتون سدائين هونديون هيون، ٻيو جناب مخدوم محمد زمان لنوُاري واري سان پڻ سندس صحبتون ثابت آهن جيئن جو لطف اللطيف جي ص 73- ۾ آهي ته انهي وقت جي بزرگن مان جن سان شاه صاحب جي ملاقات ٿي آهي تن مان خواجه محمد زمان لواري جو بزرگ به آهي جنهن جي وفات 1188 هه ۾، خواجه صاحب جي جواني جو وقت هو ۽ حضرت شاه صاحب جو ٻڍا پڻ خواجه جي درويشي جو پڙلاءُ پري پري پهچڻ لڳو. جنهن جي زيارت لاءِ سفر جون سختيون سهي وٽن ڪهي آيو، جڏهن لواري ۾ خواجه صاحب جي رهڻ واري حجري جي دروازي تي پهتو تڏهن خادم کي چيائين ته اندر وڃي اطلاع ڏي (خادم وڃي خبر ڪئي) خواجه صاحب فرمايو ته (ترسو ته اسان پاڻ استقبال لاءِ اچون ٿا) شاه صاحب خادم کان پڇيو ته خواجه صاحب ڪهڙي مشغولي ۾ هوا) هن چيو ته خاموش ويٺا آهن- شاه صاحب فرمايو ته اهو شغل ته سندن ختم ٿيڻ وارو ئي نه آهي) اُٿ ته اندر هلون (شاه صاحب جڏهن اندر لنگهي آيو تڏهن ڏسي هي بيت چيائين-
سامي سفر هليا ڪو پروڙي پنڌ
جن هيٺان ڪنڌ آءٌ نه جئندي انهن ري.
خواجه صاحب ٺهه پهه جواب ڏنو
ڪين آهين ڪين ٿئين، وڃي ڪين ڪماءِ،
لاڳاپا لوڪ جا، لا سين سڀ لهراء،
سامي پو سليندياء، ڳالهه پريان جي ڳجهه جي.
انهي تي شاه صاحب فرمايو-
قلم وهي ويو ڪانھ، سرتيون ڪنهن سهاڳ جو،
انگ اڳي ئي لکيو، ات نه پهچي ٻانھ،
ڪنهن کي ڏيان دانھ، ته پرين مون سين هئن ڪيو.
خواجه صاحب وراڻيو ته –
ويھ وڃي وٽ تن قلم جنين جي هٿ ۾
ميٽيو انگ اڳيون واري ٻيو لکن
پنو سو پاڙهن جنهن سان پسن پرين کي.
انهن بيتن کان جن جي ذريعي ملاقات ٿي تن کان پوءِ شاه صاحب پڇيو ته فنا کان پوءِ به ڪو علم آهي؟ جنهن تي خواجه محمد زمان ورندو ڏنو ته (فنا کان اڳ ڀلا ڇا آهي) خواجه محمد زمان اگرچه حضرت شاه عبداللطيف جي مريد خواجه محمد صادق نقشبندي ٺٽوي جو شاگرد هو مگر جڏهن تصوف جي طريقه وحدت ۾ سندس نالو ٻڌائون ته سندس ملاقات مسرت آيات لاءِ وٽن لنگهي اچي روح رهاڻيون ڪيائون- خواجه محمد زمان جي حياتي لکندڙن جو چوڻ آهي ته انهي ملاقات کان پوءِ شاه صاحب وٽ خواجه صاحب جي ڳالهه نڪرندي هئي ته هيٺيون بيت پڙهندا هوا-
سي مون ڏٺا ماء جنين ڏٺو پرين کي
تنين سندي ڪاء ڪري نه سگهان ڳالهڙي
3- ته شاه صاحب جي مخدوم محمدي کهڙن واري سان ملاقات- محمد عاقل نالي مخدوم رابع پنهنجي ڏاڏي مخدوم محمدي وفات 1171 هه جي حالات ۾ لکيو آهي ته مخدوم محمدي جي زماني ۾ هڪ دفعه حضرت شاه عبداللطيف ڀٽائي کهڙن جي ٻاهران ميان سچيڏنه اُڄڻ فقير جي کوهه تي اچي منزل ڪئي جڏهن مخدوم صاحب کي خبر پئي تڏهن دعوت لاءِ شاه صاحب جي خدمت ۾ ماڻهو موڪليائين جواب ۾ شاه صاحب هيٺيون بيت چورائي موڪليو ته- اڄ نه آيس آءُ صبح ايندس سپرين، توتي جنهن جو نانءُ سو کڻي بار کهين جا) وعده موجب ٻي ڏينهن شاه صاحب اچي مخدوم جو مهمان ٿيو شاه صاحب جي عادت هوندي هئي جو اسر جي ويلي اٿي تهجد جي نماز پڙهندو هو- سفر ۾ به فقيرن جي ٽولي ساڻ هوندي هوس- کهڙن جهڙي شريعت واري شهر ۾ شاه صاحب کي مخدوم صاحب جي خليفن عرض ڪيو ته راڳ سواءِ سرود جي بيشڪ ٻڌي سگهو ٿا پر سرود وڄائڻ جي هن شهر ۾ هرگز موڪل ڪانه آهي شاه صاحب اها ڳالهه قبول ڪئي- طنبورا ۽ يڪتارا کڻائي هڪ ڪوٺي ۾ بند رکيائون رات جو تهجد جي نماز کان پوءِجڏهن شاه صاحب فارغ ٿيو ۽ فقيرن ڳائڻ شروع ڪيو تڏهن بند ٿيل ڪوٺي مان طنبوري جو آواز اچڻ لڳو ماڻهن وڃي انهي مامري جو مخدوم صاحب کي اطلاع ڏنو يعني ته بند ڪوٺي ۾ سرود وڄي رهيو آهي- مخدوم صاحب فرمايو ته اها هڪ نرالي حالت آهي جنهن سان شرعي قانون لاڳو ڪونه آهي- ان کان پوءِ شاه صاحب کهڙن ۾ مخدوم صاحب وٽ برابر هڪ هفتو ٽڪيو پيو هو- ۽ پاڻ ۾ روح رهاڻيون ڪندا رهيا ٿي (تاريخ آئينه جهان نما قلمي) انهن کان سواءِ ٻين ڪيترن سان سندس صحبتون ٿينديون رهيون آهن خاص طرح پنهنجن ويجهن عزيزن صوفين سان به سندس ميلاپ ٿيندو رهندو هو- خاموش خاموش انداز ۾ انهن کان به گهڻو ڪجهه پرائيندو هو. اويسي طريقه بابت شاه صاحب جي استدعا تي علامه مخدوم محمد معين ٺٽو (اويسيه) نالي هڪ رسالو به لکيو جو رسالو هينئر جهنڊي وارن پيرن جي ڪتب خانه ۾ قلمي موجود آهي جنهن مان معلوم ڪري سگهجي ٿو ته شاه صاحب جو روحاني طريقه سان ڪو گهاٽو تعلق رهيو آهي انهي رساله ۾ اويسي طريقه جو ۽ روحانيت جي ذريعي فيض حاصل ڪرڻ جو ڏيکاريل آهي- تنهن ڪري هڪ ڌر شاه صاحب جي اويسي هجڻ تي هن ڪري زور ڏئي ٿي جو ظاهر ۾ شاه صاحب کلي ريت ڪنهن به بزرگ جو بيعت ٿيل نه هو- جيڪڏهن بيعت ٿيل هو ته به عام ماڻهن کي ان جي ڪا ڪل ئي ڪانه پيل هئي- اگرچه سندس ڪن بيتن ۾ مرشد وٺڻ جو تاڪيد فرمايل آهي جيئن جو پاڻ فرمائي رهايا آهن ته
(بيت)
اپرا سونهن ڏيھ گهڻو ئي ڏوريو
سڳر ري سونهن پهتي ڪا نه پنڌ ڪري
هن بيت مان عيان آهي ته شاه صاحب سونهي کان سواءِ پاڻو ڄاڻ پنڌ ڪري نه پهتو آهي والله اعلم بالصواب ٻي ڌر جو چوڻ آهي ته شاه صاحب کي پنهنجي والد ماجد سان بيعت هئي- مرحوم مشتاق متعلوي لکي ٿو ته شاه صاحب طريقه قادريه جو خرقو پنهنجي والد ماجد هٿان ڍڪيائون ۽ انهي کان تلقين ورتائون شاه صاحب اگرچه تصوف جو ذڪر ۽ شغل پنهنجي والد بزرگ کان حاصل ڪيو ۽ خرقو خلافت ان کان ڍڪيائين پر اِن هوندي به هو مشهور اويسي هو يعني ته ظاهر ۾ڪنهن به مرشد جي امداد کان سواءِ روحاني رنگ ۾ حضرت پيغمبر عليه الصلوات والسلام پاران مٿس ڏات ٿيل هئي) ڄاڻن گهرجي ته جيڪو درويش اويسي به آهي ان سان گڏوگڏ ڪو ظاهري مرشد به وٺي ٿو ته ان ۾ ڪو به حرج نه آهي جيئن حضرت اويس قرني تابعي سڳوري کي حضور جن صلي الله عليه وسلم جي ديدار کان سواءِ پرپٺ ئي عشق ۽ محبت سبب سندس سيني جي اندر تي انوارن الهى جو اولڙو پيو) پر تنهن هوندي به هن ظاهري طرح حضرت امير عمر ۽ حضرت سيدنا علي رضي الله عنهما جي صحبت سهڻي مان گهڻو ڪجهه پرايو ساڳي ريت جيڪڏهن حضرت شاه ڀٽائي باطني طور پنهنجن رياضتن ۽ محنتن سان به گهڻو ڪجهه پرايو هجي جنهن ڪري اويسي لقب سان مشهور ٿيو هجي- ۽ ان سان گڏ ظاهري مرشد جو هٿ به ورتو هجيس ته ان ۾ ڪو به حرج نه آهي- هڪ بزرگ نالي غلام رسول صديقي جو حضرت مخدوم نوح عليه الرحمته جي نسل مان آهي حضرت شاه ڀٽائي جي بابت پنهنجي هڪ راءِ لکي آهي جنهن ۾ هو صاحب شاه صاحب کي ڪامل ولي ته ليکي ٿو پر مرشد ڪري شمار نه ٿو ڪريس- هو صاحب فرمائي ٿو ته حضرت شاه ڀٽائي درويش ڪامل هو مگر مرشد نه هو. پنهنجي سر ولي ڪامل هو مگر سندس حياتي واري وقت ۾ ڪيترا به مريد فقير هوا تن مان ڪو به ولايت جي ڪمال کي پهتل ڪونه هو – سندس صحبت مان فائدا پرايائون ٿي پر مرشدي جو درجو ڏاڍو بلند بالا آهي ماڻهن جو وٽس رجوع ڏاڍو هو ڇاڪاڻ جو پاڻ ولايت جو مالڪ هو (ارشاد الطالبين قلمي) وري ان صاحب ساڳي ڪتاب ۾ ڏيکاريو آهي ته سموري سنڌ ۾ مرشد فقط 3 آهن 1- مخدوم عثمان مروندي قلندر لعل شهباز 2- مخدوم بلاول 3- مخدوم نوح- ٿورو اڳتي هلي مخدوم عثمان کي به انهي سلسله مان ڪڍي ڇڏيو اٿس- پوءِ لکي ٿو ته ازان هر سه که مرشد ان زمان و مکملان دوران بودند آن دو کس است يکي مخدوم نوح و دويم مخدوم بلال قدس الله اسرار هما) ميان غلام رسول صديقي هالائي جو خيال الائي ڪهڙي بنياد تي آهي) ڀائنجي ٿو ته سندس تاريخي معلومات مٿاڇري آهي نه ته سنڌ جهڙي صوفين عارفن ڪاملن جي وطن ۾ فقط ٻن بزرگن تي فيض ۽ ارشاد جو بند رهڻ به ڪنهن به حالت ۾ قابل قبول نه آهي) خصوصاً حضرت شاه ڀٽائي جهڙي صاحب دل صوفي کي مرشدن جي سلسلي مان ڪڍي ڇڏڻ هڪ اهڙي جرئت آهي جو سڀ ڪو ماڻهو ڪري نه سگهندو قول صديقي صاحب جو ته ڀٽائي صاحب ولي ڪامل هو پر مرشد نه هو تائين قول مرشدي جو درجو ڏاڍو بلند بالا آهي) صديقي صاحب جو قول مذڪور جرئت ۽ گستاخي نه آهي بلڪ شريعت ۽ طريقت جي قانون اندر بلڪل پورو ۽ سچو آهي ڇو ته ولي ڪامل جا آهن هڪ صاحب الارشاد ٻيو صاحب الحال والاستغراق پهريون قسم ولي ڪامل هجڻ سان گڏوگڏ ارشادي فيض جو دروازو عام جام کولي تبليغ شريعت ۽ طريقت جي دڪانداري جاري رکندا آهن جنهن مان سوين ۽ هزارين سلوڪي سالڪ ۽ طالب صادق مستفيد ٿيندا رهندا آهن انهي پهرين قسم جي ولي جون ٻه حالتون هونديون آهن جڏهن خلق سان رهندو آهي ته پاڻ کي انهن مان هڪ فرد فقير ڪري ڄاڻندو آهي پر جڏهن خلق کان منهن موڙيندو آهي ۽ پنهنجي پاڪ مولا ڪريم ڏي متوجه ۽ رجوع ٿيندو آهي ته انهي وقت خلق فراموش هوندي اٿس بفحوي الحديث لي مع الله وقت الخ- اها واٽ ۽ سبيل صديقن ۽ مرسلن مقبولن جي آهي انهي وصفن واري ولي ڪامل کي مرشد الخق چئبو آهي باقي ٻيو قسم ولي ڪامل فقط پاڻ گهڻي ڀاڱي وحدت جي وادي ۾ محو ۽ مستغرق هوندو آهي هن صاحب کي ارشاد جي دڪان کولڻ تي چاه نه هوندو آهي موجب نظريه خير محمد شاعر- رند روز شب آهن سدا وحدت جي وادي ۾ غرق) پر سچل سرمست به گهڻو ڪري پيري بزرگي کان پري رهيو آهي سندس حياتي رندانه طريقه تي رهي آهي نه زاهدانه تي جيئن جو سندس زيرين شعر مان ظاهر آهي.
(بيت)
بزرگ شيخ مشائخ يارو نا مخدوم ٿياسين،
نڪي قاضي نڪي ملا معلم پير بڻياسين،
نڪي ٺاهه ٺڳي جا ٺاهي رنگ رساءَ رکياسين
سچا ٻاجهون عشق الله جي ڪو ئي هنر نه سکياسين-
هن شعر شائق صوفي صادق جي مان به هي ڳالهه ثابت آهي ته پاڻ سچل سائين توڙي جو ولي ڪامل هو پر ظاهري دڪانداري کولڻ سان مرشد الخلق بڻڻ تي سندس چاه ته نه هو پر رهندو انهي رسم رواج کي نفرت جي نگاه سان ٿي ڏٺائين اگرچه سندس نفرت طبعي کي ڪو شريعت پاڪ ۾ دخل ڪونه آهي ڇو ته اهڙا عاشق گهڻو ڪري مجذوبي حالت طاري هجڻ سبب بيخود ٿي وحدت ۾ مستغرق هوندا آهن تڏهن انهن کي ٻين کي ارشاد ڪرڻ جي ڪهڙي ضرورت جيئن جو سچل جهڙي سرمست جي محويت تي هيٺيون سندس بيت فارسي دال آهي (بيت) عاشقان باشند در سوزو و گداز زاهدان هستند در روزاه نماز 12- تنهن ڪري ڀٽ ڌڻي گهوٽ به گهڻو ڪي ولين جي ٻي قسم مان هو نه پهرين مان هن صاحب جي تنهائي واري استغراقي حال تي سندس تارڪ لقب مان به ڪافي ثبوت ملي ٿو ته پاڻ سڳورا برابر فقط ولي ڪامل ۽ عارف اڪمل هوا جنهن جهڙو ولي اڪمل اڄ تائين سنڌ سونهاري پيدا ڪري نه سگهي آهي شايد ڪو اهڙو قيامت تائين به مشڪل پيدا ٿئي- اگرچه شاه صاحب جي وجود مسعود ۾ استعداد ارشاد ڪرڻ جو ڪماليت جي درجه کي پهتل هو- پر سندس حاتم طبيعت جو چاه ارشاد جي دڪانداري کولڻ تي نه هو ڇو ته صوفيانه رنگ ڍنگ ۾ سندس مشرب گهڻو ڪري نيهن کي نهان ڪرڻ ۽ لڪائڻ جو هو نه نيهن کي نروار ڪرڻ جو جيئن جو پاڻ زيرين بيت ۾ چٽي فتوى ڏيڻ فرمائي اٿن ته
(بيت)
نهائين کان نيهن سک منهنجا سپرين
سڙي سارو ڏينهن ته به ٻاهر ٻاڦ نه نڪري
مطلب ته شاه صاحب به جي مرشدن وانگي مرشد خلق جو بڻي ارشاد جو مڪان ۽ گادي کولي ويهي هان ته سندن فيض يافته خليفا هزار نه بلک لک هجن هان پر پاڻ پاڻ کي سدائين سناسين ۽ ڪاپڙين جي روپ ۾ لڪائيندو رهيو ۽ سامين سان بفحوي الڪريمہ (قل سيروافي الارض) سلوڪي سير ۽ آفاقي آيتن جي خط معرفت حاصل ڪرڻ خاطر ڪائنات جي هر چيز مان معرفتي مشاهدا ماڻيندو رهندو هو- اهڙن گوشه نشين ڪاپڙن جي باب ۾ سچل سائين ڏاڍو سهڻو چوڻ فرمايو آهي ته
(بيت)
جوڳي ڏٺم جام، پر ڪو ڪو لڀي ڪاپڙي،
ڪي وستن تي ويهي ويا، ڪي لوڪ نه لڙيام،
تني ڪاڻ ٿيام، هي هي هڙا حالڙا.
هتان به ثابت آهي ته جوڳي ٻه قسم آهن هڪ اهي جي وستن يعني ڳوٺن ۾ ارشاد جو در کولي خلق خدا جي کي فيض سان ڀرپور ڪن ۽ ٻيا اهي جوڳي جي ارشاد جي دڪان کولڻ ڏي متوجه نه ٿيا بلڪ لوڪ کان لڪي ڀڄي پاسو ڪري فقط وحدت جي وادي ۾ مدامي مستغراق رهيا- سو ڀٽائي بادشاه به لڪا ڀوڻن لوڪ ۾) وارن مان هڪ ڪامل ڪاپڙي هو اگرچه آخرين عمر ۾ ڪنهن مخفي نمونه سان چند خلفاءِ طريقت پيدا ڪري وڌائين تانجو اها خبر به ڪن خاص فردن تي کليل هئي نه عوام تي- جيئن جو چند خلفائن جو ثبوت تحفته الڪرام واري عبارت زيرين مان ظاهر آهي آن ولي مخصوص بکرامات خفي وجلي است ودر سلسله فقراعه چند خليفه نامدار دارد) يعني ته جناب شاه صاحب ڳجهن ۽ ظاهري ڪرامتن جو مالڪ ولي آهي ۽ سندس سلسله فقيري ۾ ڪيترا نالي وارا خليفا آهن) هن عبارت تحفه جي مان به سندس ولي ڪامل صاحب ڪرامات جو هجڻ ثابت نه عوام جو مرشد هجڻ ڇو ته پاڻ سڳورا هر طرح جي مشهوري کان پاسو ڪندڙ پرهيزگار هوا وگر نه پاڻ به ٻين پيرن فقيرن وانگي پيري مريدي جودڪان کولي ويهن هان پرائين ڪرڻ کين پسند ڪونه هو – لطف اللطيف جي عبارت زيرين مان پڻ اها ڳالهه عيان آهي ته کيس ڪن اکين وارن سڃاتو پر عوام کيس مرشد ڪري نه ڄاتو جيئن فرمائي ٿو ته شاه صاحب هڪ باڪمال ۽ مشهوري کان ڀڄندر عارف هو جنهن ڪري پنهنجي زمانه ۾ ڪن خاص اکين وارن ماڻهن ئي کيس سڃاتو باقي عوام ماڻهو- الخ انهي ساري تحقيق مان هويدا آهي ته مخدوم صديقي صاحب مرشديت جي ارشادي نڪته نگاه کان سچ چيو آهي فقيرن صادقن ۾ غير جائز گمان رکڻ چڱو نه آهي- باقي جي عناد سبب سرتاج سنڌ جو نالو مرشديت جي لسٽ تان خارج ڪري هان جيئن لطف اللطيف جي زيرين عبارت مان معلوم ٿئي ٿو ته پيري مريدي وارن سندس مخالفتون ڪيون) پوءِ ته شاه صاحب کي ولي ڪامل ڪري به نه لکي ها ڇو ته ولي ڪامل ئي مرشد بڻڻ جو مستحق آهي نه ناقص پر هن صاحب جي مرشد لفظ مان مراد آهي- گادي ڌڻي ٿي ويهڻ ۽ ارشاد عام جو دروازو کولڻ سو اهو عام پيري مريدي وارو رستو شاه صاحب جواني کان وٺي جاري نه رکيو جو سندس مشرب ڪمان عشق جو هو نه اظهار جو ان ڪري ٻين وانگي مرشد مشهور ٿي نه گذاريائين پر (لڪا ڀوڻن لوڪ ۾) عمل پيرا رهيو تنهنڪري صديقي صاحب مذڪور جو لکڻ ڪو هرون ڀرون بي واجبي نه آهي بلڪ صوفيانه نڪته نگاه کان به واجبي ۽ برحق آهي پر جي طوعاً کرهاً کڻي قبول ڪجي ته جناب صديق صاحب جو شاه صاحب سان همسايه هجڻ ڪري تعصب ۽ حسد هو تنهن ڪري کيس مرشد خلق جو ڪري نه تسليم ڪيائين اگرچه الله وارن ۾ اهو بدگمان نيڻ خود گناه آهي، پر جناب قلندر لعل شهباز سان سندس ڪهڙو تعصب ۽ حسد هو جو ان کي به مرشدن جي منصب معلى تان لاهي ڇڏيائين جو هو صاحب ته صديقي صاحب کان گهڻو ڪجهه قديم ۽ آڳاتو هو اتي ته همسايگي واري حسد جو اعتراض اٿارڻ عبث آهي بلڪ اتي به مرشد مان مراد صاحب الارشاد گادي ڌڻي آهي نه صاحب وجد ۽ استغراق ڇو ته جناب مخدوم عثمان مروندي به مي محبت ۾ محو هجڻ ڪري ولين ڪاملن جي ٻي قسم مان هو نه پهرين مان ڇاڪاڻ ته قلندر جو قلندر ئي انهي معنى تي دال آهي ته هو ٻنهي جهانن جي لاڳاپن کان آزاد هوندو آهي فقط مولا جي محبت ۾ مست مستغرق هوندو آهي پوءِ اهڙي قلندر کي وري ماڻهن جي مرشد بڻڻ جي ڪهڙي پرواهه آهي جيئن جو تصوف جي ڪتاب مصباح الهدايته ۾ لکي ٿو ته قلندر خلق جي آبادي ۽ خرابي جي پرواه نه رکندا آهن انهن جي ڪوشش رڳي پانهجن رسمن ۽ عادتن کي سڌارڻ جي ۽ جهان جي گرفتاري کان ڇٽڻ هوندي آهي. مطلب ته هو صاحب محبوب معنوي جي محبت ۾ اهڙو ته گم ۽ محو هوندا آهن جو جن کي پنهنجو پتو بعضي بعضي ڪونه پوندو آهي جيئن جو زيرين بيت فارسي اهڙن مستن تي صادق آهي
(بيت)
گم شدم چون سايه اندر آفتاب
يا چو بوئي گل در اجزاءِ گلاب-
عشق اللغات ۾ لکيل آهي ته؛ قلندر انهي کي چوندا آهن جو اهو ٻنهي جهانن کان آزاد يعني پالهو هجي خاص خالص معبود پاڪ خالق الا فلاڪ ۾ محو هجي جي اهو شخص ڪو ذرو ٻنهين جهانن سان يا انهي جي اهل سان ميل رکندو ته اهو چئبو اهل غرور ۽ مذهب قلندري کان ڏوراه باقي مرشد الخلق پهرين قسم وارا ولي ڪامل آهن جي سدائين سلوڪي ارشاد جو دروازو عام جاري رکندا آهن انهي معنى سان برابر انهي زماني جا صاحب الارشاد مرشد خلق جناب مخدوم نوح عليه الرحمته ۽ جناب مخدوم بلال رحه هوا- جناب غوث اعظم مخدوم نوح ته ايترو عام جام ارشاد جاري ڪرڻ فرمايو جو کيس نو لکي مريدن جو سونهون سرور سڏڻ لڳا جنهن ڪري سندس گادي ۽ درگاه اڃان تائين به سروري جي سهڻي لقب سان ممتاز آهي- جيئن جو انهي اعلى درگاه مقبول بارگاه جي سرتاج سروري جي سلام بابت رساله فردوس 1958ع جي صفه 12 تي زيرين سلامي پرت پيامي پديد آهي جا هتي بعينہ نقل ڪجي ٿي.
سلام در جناب سرتاج سروري
از – طبع درمحمد (خاڪ) صديقي ڪاندهلوي
سروري درگاه جي سرتاج سرور کي سلام
دل جي دلڪش دين جي دهدار دلبر کي سلام
غوث حق لاريب آهي لاڏلو لاهوت جو
علم لدني جي لياقتدار ليڊر کي سلام
سروري سايہ پوڻ سان سرورن سرور ٿيو
سرور درگاه واري گهوٽ گوهر کي سلام
صبغتہ الله سان رڱيل هادي هدايت جو ڌڻي
راه جي رهبر رباني روح پرور کي سلام
لطف لطف الله تي لاريب لکيل لوح ۾
نوح ثاني لک نوازي نور گستر کي سلام
نيهن حضرت نوح کان ناليون نديون نروار ٿي
سنڌ کي سرسبز ڪن ساقي سمندر کي سلام
زيب زينت ٿي زماني کي عطا مخدوم سان
مہ جبين ملڪوت جي مهتاب مهتر کي سلام
سڪ سقاهم ربهم جو پر پيالو پياريو
پرت وارن کي پرين آ پرت پيچر کي سلام
دوش دلبر تي دوشالو دين ۽ اقبال جو
چرخ جنهن جي چاڪري ڏئي تنهنجي چاڪر کي سلام
ميڪده محبوب جو آباد هوندو تا قيام
مست من مي نوش ۽ ساقي جي ساغر کي سلام
زر زماني ذوق کان زانو ادب جا کوڙيا
طالب المولى اڳيان تنهن بخت برتر کي سلام
روز رندي جو آ رهبر ڀل رهاڻيون رند ڪن
رند جي پير مغلن ۽ راه رهبر کي سلام
سرپرستي ۾ سندس فردوس ٿي جاري ويو
منهنجي محبوبن هٿان محبوب مسٽر کي سلام
طالب المولى کي مولى کان عطا موتي ٿيو
جو محمد جو امين اقبال اختر کي سلام
مون کي مون محبوب کان فردوس وي پي ٿي ملي
التجا ويندي اگهي دلبر جي دفتر کي سلام
خاڪ هالا حال استقبال ۾ اقبال سان
سبز تر هوندي سدا خدام خوشتر کي سلام
(دعاگوئي قديمي درمحمد خاڪ – محبوب جو مداحي مشتاق)
اهڙي طرح جناب مخدوم بلال شهيد رحمته الله عليه پڻ گهڻن راه گيرن کي رڱڻ فرمايو آهي جنهن جي رڱڻ حياتي ۾ ته جاري هئي پر مماتي ۾ به سندس روضه يا درگاه تي اها رڱڻ وحدت جي ندي تار جاري آهي جو ساري پاڪستان ۾ اهڙي طرح ماه پهرين تي مداحي جيئن نعرو نيهن ۽ دين جو نروار آهي تيئن ڪاٿي به ڪونه آهي، جنهن جي تعريف ڪرڻ ائين آهي جيئن سج کي آئينه ڏيکارڻ. باقي جناب قلندر لعل شهباز بره جو باز رندي مشرب جو مست مرد ميڙ هو جنهن کي پڻ لعل لطيف وانگي مرشد بڻڻ جي ڪا ڪاڻ ڪانه هئي ڇو ته قلندر گهڻو ڪري ٻنهن جهانن جي جهيڙن کان آزاد هوندا آهن جيئن جو انهي جو بحث مٿي گذري آيو آهي- حاصل ڪلام ته جي عارف الاهي محبت جي مستي ۾ محو ۽ مستغرق آهن تن صاحبن کي مرشد بڻڻ جي ڪهڙي گهرج آهي انهي رنگ وارا رند فقط پاڻ لاءِ مي محبت ۾ مدهوش رهندا وتن ٿا. عوام جي انتفاع ۽ نقصان ۽ ناموس جي هنن رندن کي ڪا به پرواه نه هوندي آهي تنهن ڪري ويچارو صديقي صاحب ته حسرت سبب فرمائي رهيو آهي ته افسوس صد افسوس جي اهڙا اولياءَ پنهنجي مدهوشي کان ڪجهه آفاقو حاصل ڪري عام خلق کي ارشاد جي عنايت ۽ رافت سان رڱن هان ته هزارن کي ڇا بلڪ لکن ماڻهن کي رڱي فيضيافته ڪري ڇڏن ها، ان سان گڏوگڏ مرشد الخلق جو ممتاز لقب ماڻي مرشدي جو بلند بالا درجو به ماڻن هان موجب حديث حبيب الله صلي الله عليه وسلم (خير الناس من ينفع الناس) زور ڀلو اهو مرشد آهي جو عام ماڻهن کي فاعدو پهچائي) انهي حديث شريف جي مدنظر تي مخدوم صديقي صاحب فرمائي رهيو آهي ته مرشد جو درجو ڏاڍو بلند بالا آهي) پر افسوس جو ولين ڪاملن مذڪورن باوجود ڪماليت ولايت ۽ استحقاق منصب مرشديت جي به ارشاد جو دروازو عام جام نه کوليائون وگر نه ڪيترا راڄ انهن جي ارشاد ۽ فيض سان رڱجي وڃن هان – اهو احسن تاويل جناب صديقي صاحب جي قولن مذڪورن جو ٿي سگهي ٿو نه اهو ابتو تاويل جو فاضلن وقت جي سوا ڪنهن غور جي ڪرڻ فرمايو آهي، باقي رهيو هالن وارن مخدومن جي مخالفت تي بحث جو پڻ قابل غور آهي انهي جو مستقبل بيان فدوي جي رساله راحت الروح في مناقبات مخدوم نوح ۾ تفصيل ۽ تحقيق سان ايندو انشاءَ الله تعالى اهو به عنقريب بشرط بقاءَ حياتي جي مطبوع ٿي مشتاقن ادب جي زير مطالع اچي ويندو آمين پر جي جناب صديقي صاحب لطيف لعل جي مرشديت مطلق کان انڪار ڪرڻ فرمائي هان ته کيس ولي ڪامل به نه سڏي هان ڇو ته ولي ڪامل ئي مرشد سڏائڻ جو مستحق آهي ته ناقص پر جڏهن آخرين عمر ۾ لطيف سائين نيٺ ڪجهه نه ڪجهه ارشاد ڏي توجہ ڪيو ته ڪيترن کي ئي فائده مند ڪري ڇڏيائين جيئن ان ڳالهه ڏي لطائف لطيفي جي آندل بيت زيرين جو اشارو ڪافي آهي
(بيت)
نکورو تاب مهجوري ندارد
درش بندي زروزن سربر آرد
12- نيٺ جناب سرتاج سنڌ به آخرين عمر ۾ نيهن جي نانگن تي نوازش فرمائي چند خلفاءِ طريقه ڪري پنهنجو يادگار قائم ڪري ويو-