سچن سونهن جي ساراه
جوڳي ڦوڳي ڪاپڙي، ڪنوتيون ڪن چير،
هنيون وڃن حال سان، سيني منجهه سرير،
اُهي جوڳي ٺڳ فقير، جي کلندي دل کسي ويا.
شرح – سرتاج سنڌ جي فرمان موجب سچا مرشد ڪامل ڪاپڙي اُهي آهن جن جي صحبت صادق ۽ لقاءَ لائق سان سينن ۾ سرير ۽ جذبو جوش جاڳي اُهي اهڙا عارف الاهي کلندي خلق محمدي ۽ خلوص خالص سان دم ۾ دل کسي رفو چڪر ٿي ويندا آهن اهڙن سچن سونهن صادقن جي صحبت سعيده ۾ همرڪاب رهڻ لاءِ قرآن ڪريم بطور شرح جي هئن چوڻ فرمايو آهي ته- يا ايها الذيرن آمنوا اتقوا الله وکونوا مع الصادقين) يعني اي مومنو الله کان ڊڄي صادقن جي صحبت ۾ رهو) پر انهن سچن سونهن ۽ مرشدن ڪاملن جي علامت سچل سرمست جي نظريه موجب هي آهي. جو اُهي رهبر روحاني گهڻو ڪري ماڻهن کان مهن موڙي گوشه نشين ٿي گذارڻ راضي رهندا آهن ۽ عام سان رلڻ ملڻ ۾ ڪجهه عار ڪندا آهن جيئن جو سندس هيٺين بيت مان ظاهر باهر آهي
(بيت)
جوڳي جال ڏٺام پر ڪو ڪو لڀي ڪاپڙي
هي ويهين وستن ۾ ويا هو لوڪ نه لڙيام
تني ڪاڻ ٿيام هي هي ههڙا حالڙا)
پر ڪي رسمي پير جن کي عوام ڏاڏا پير ڪري ڪوٺيندا آهن جي حقيقت ۾ پير نه آهن پر ماڻهو، عوام هنن کي عادت موجب ۽ رسم رواج سبب پير ڪري ڄاڻندا آهن ۽ اهي رسمي پير سال به سال سوا دعوت ديني جي پاڻ مرادو مريد جاهل جو در کڙڪائي ڏن پٽ وٺي پنهنجي پيٽ پالڻ لاءِ ڪم ٽپائي ويندا آهن- باقي ٿيو حق هدايت جو رستو پاڪ ڏيکارڻ سو هو صاحب پاڻ ئي گمراه جاهل اڻ ڄاڻ آهن ته ٻين کي ڪهڙي واٽ ڏيکاريندا موجب زيرين مصرعه – هرکه گمره ست کرا رهبري کند) يعني جيڪو پاڻ گمراه آهي سو ٻي کي ڪهڙي واٽ هدايت جي ڏيکاريندو 2- پير جي لفظ جي معنى لغوي آهي پيروي ڪندڙ – پوءِ جي پير رهبر پيغمبر ڪريم جي شريعت پاڪ جي پيروي ڪندو ته اهو پير رحماني آهي پر جي پيروي شيطان جي ڪندو ته پير شيطاني چئبو نه رحماني جيئن جو مولانا رومي صاحب اهڙن پيرن جي بابت فيصله ڏنو آهي ته –
کار شيطان ميکند نامش ولي + گر ولي اين ست لعنت بر ولي
ايضا اي بسا ابليس آدم روئي هست + پس به هر دستي نبايد داد دست)
يعني جو پير ڪم شيطاني ڪري اهو نالي پير آهي اهڙي پير تي لعنت لائق آهي – گهڻا شيطان آدمي جي شڪل ۾ آهن پوءِ اهڙن جي هٿ تي هٿ ڏيڻ نه گهرجي)
اهي فقط پيٽ پالو آهن نه حقيقي پير جي رڳو کائي پي ڏنڊا ڏوٽا پوءِ پنهنجي وطن ڏي ورندا آهن پوءِ مريد ويچارو وڃي ڪٽ جي ڪڻان ٿئي اهڙن رسمي پيرن پيٽ پالڻ کي جناب ڀٽائي صاحب هيٺين ريت پنهنجي بيت ذريعي ظاهر ڪيو آهي
(بيت)
جوڳي هن جهان جا ڏئوٽا ۽ ڏئوٽا
پني کائن پيٽ ۾ ٽڪر ۽ ٽوٽا
کرا ۽ کوٽا پورب ٿيندا پڌرا.
تنهن ڪري هر ماڻهو کي مرشد وٺڻ گهرجي پر انهي کي اڳ ۾ شريعت ۽ طريقت جي ڪسوٽي تي پرکڻ گهرجي پوءِ جي شريعت پاڪ جو تابع نه آهي توڙي جو علم وارو به هجي ته اهو بالاتفاق شريعت موجب مرشد سڏائڻ جو مستحق نه آهي اهڙي جو هٿ وٺڻ ابليس جي هٿ وٺڻ کان به بدتر ۽ بڇڙو آهي جيئن پاڻ ڀٽ ڌڻي فرمايو آهي
(بيت)
مهن ۾ موسى جهڙو اندر ۾ ابليس-
اهڙو خام خبيث ڪڍي ڪوه نه ڇڏيين.
هي بيت لطيفي هوبهو مٿين بيت فارسي مثنوي واري جو ترجمو آهي- حاصل ڪلام ته جڏهن شريعت ۽ طريقت ٻنهي جي اتفاق سان غير شرعي ڪمن ڪرڻ وارو پير نه آهي تڏهن هر هڪ انسان عاقل تي لازم آهي ته پنهنجي مرضي موجب آزادي سان پاڻ جاچي جوچي ٺڪي ٺوڪي پير هٿ ڪري رڳو بُنڍ تي چٻ ٿي نه ويهي جئن جو انهي بابت پهاڪو مشهور آهي ته ٽڪي جي دانگي ٺڪي ٺوڪي وٺبي آهي- جا دانگي پوري طرح ماني پچائڻ جو ڪم ڏئي سگهي پر روح رڱن ۽ دل جي اُجارڻ لاءِ جنهن مرشد جي ضرورت آهي انهي پير جي پرک واسطي پائي جيترو خيال به ڪونه آهي ڇو ته اڄوڪي ماحول وارن اڻ ڄاڻن کي جڏهن دين جي ڌڻي سان دوستي ڳنڍڻ جو گهڻي ڀاڱي خيال ڪونه آهي ته پوءِ ڇاڪاڻ اهڙا روحاني رهبر ۽ هدايت جا هادي ڳولن- رڳو انڌي گهوڙي ڪل ۾ ڪاهيون پيو ڪاهه توڙي ٿئي اونداه ته به ڀلي نه اچبو ڀاڻ تي – وارو مثال اڄوڪن اڻ ڄاڻن اٻوجهن تي شايد صادق اچي ٿو – پر ڪجي اميد ته اڄوڪا ڀينر ۽ ڀائر سرتاج سنڌ جي صلاح سهڻي وٺي ڪجهه نه ڪجهه بيداري ڪري سڻڪ سڌي هلائڻ لاءِ ڪو سونهون ڳولي هٿ ڪن ته ممڪن آهي- جناب سرتاج سنڌ کي سچن سونهن ۽ مرشدن ڪاملن جي صحبت سوني جي سخت ضرورت هئي پر اڄوڪي وقت جا اڪثر عوام اڻ ڄاڻ فقط پنهنجي گفتار ۽ غفلت ۾ گم آهن باقي ڪار ۽ ڪردار نيڪ تي سندن ڪو به توجہ ڪونه آهي. شايد شاه صاحب ک هنن کان وڌيڪ صحبت صالحن جو احتياج هو جيئن جو جناب خواجه محمد زمان لواري واري جي صحبت ۽ زيارت ڪندي هي بيت زيرين سندس زبان مان بي اختيار نڪري نروار ٿيو آهي
(بيت)
مون سي ڏٺا ماءُ، جني ڏٺو پرين کي،
ڪري نه سگهان ڪاءُ، تنهي سندي ڳالهڙي)
پر اڄوڪن خود پندارن ۽ خود بينن کي گفتار کان سواءِ ڪنهن به ڪار ڪردار ۽ صحبت ابرار جي گهڻو ڪري گهرج ڪانه آهي پر انهن اڻ ڄاڻن خود پندارن کان وڌيڪ افسوس ڪن عاقلن اديبن شاعرن تي آهي جي صاحب پنهنجي اشعارن جو رخ حال ڏي نه ٿا ڦيرائن گذريل زماني جا شاعر شيرين زبان قال سان گڏ صاحب حال جا به هوا باقي اڄوڪي وقت جا گهڻي ڀاڱي فقط قال جا ڪمدار ۽ حرفت انواع شعري جا هشيار آهن باقي حال جا حوالدار ڪي ڪي آهن – اميد ته نوجوان اڄوڪا موجب مصرعه مثنوي – قال را بگذار مردي حال شو) تي عمل پيرا رهي ڪنهن ڪهنه مشق شاعر صاحب حال سان صحبت ياب ٿي قال کان مٿي ترقي ڪرڻ لاءِ حال استقبال ۾ حال وارن سان همنشين اختيار ڪري قال جي عوض حال پرائي اڳتي هلي قال وارن نوجوانن سان حال اورڻ جو ڪم ڏين آمين-