نفس مڇ جو مصداق آهي
جڏهن واهڙ کي هو وهه، تڏهن مڇ موٽڻ جي نه ڪئي،
ڇر ڇنيي ڇو ڪرين، موٽڻ جو پهه،
هاڻي سر مٽي ئي سهه، مهميزون ملاحن جون.
شرح- جناب نيهن جو نامدار ورهه جو وڻجار فرمائي رهيو آهي رهدار ته اي نفس نامراد تون جو محبوب ڪريم جو رزق روزي کائي مچي مچي فربهه مڇ ٿيو آهين جڏهن تنهنجي جواني جو ڦوهه ۽ وهي واري واهڙ جو وهه هو تڏهن تون پنهنجي پروردگار ڏي پشيمان ٿي نه موٽ کاڌي بلڪ رهندو باري بي پرواهه سان باغي ۽ بي فرمان بڻي ٿلائي جو ٿونا هڻندو هئين هاڻي جڏهن تنهنجي عمر واري ڇر جو پاڻي تانگهو ٿيو آهي ۽ پورو ٿي ڇڄي ڌار ٿيڻ وارو آهي ته تون پوئتي موٽڻ جا پهه ۽ پور پچائي رهيو آهين جي پهه پچائڻ هينئر بلڪل ڪار آمد نه آهن ڇو ته تنهنجي عمر عزيز وارو پاڻي کٽي چڪو آهي هاڻي حاڪمن جي حاڪم ڪرڙي کان موٽڻ جي مهلت گهرڻ عبث ۽ اجائي آهي موجب پهاڪي پديد جي – ميو ماريندي مڇڙا ڪڏهن ميو مٿان به آئي) هاڻي حضرت عزرائل جنهن کي سرتاج سنڌ ملاح جو ممتاز لقب ڏنو آهي اهو صاحب تهدل تيار ٿي تنهنجي روح بي فتوح جي قبض ڪرڻ لاءِ آيو آهي، تنهن ملاح جي پهرين مهميز سڪرات سخت واري سر تي سهه تنهن کان بعد ٻيون مهميزون نمبروار سهندو رهندين جهڙوڪ منڪر لڪير جون مهيمزون ۽ قبر جي ڀيڙ ڀڪير جون مهيمزون تنهن ڪري تنهنجي عمر جي مدي ختم هجڻ ڪري توکي ڪڏهن به مهلت موٽڻ جي نه ملندي، انهي ڪري اجايا پهه پچائڻ ڇڏي ڏي- انهي ساري حقيقت حال تي هي آيت هيٺين بطور شرح شافي پوري طرح ٺهڪي ڦهڪي اچي ٿي-
ان ياتي احدکم الموت فيقول رب لولا اخرتني الى اجل قريب فاصدق و اکن من الصالحين ولن يؤخر الله نفسا اذا جاءَ اجلها والله خبير بما تعملون الايه)
جڏهن اوهان مان ڪنهن به هڪڙي وٽ موت منزل ڪري ته پوءِ هو چوي ٿو اي پروردگار جيڪڏهن موت اقرب کي هٽائي مون کي مهلت پوئتي موٽڻ جي ڏين ته مان ڏاڍو سخي ٿي صدقن کي جاري رکندس ۽ ڏاڍو نيڪ ٿي صالحن ۾ شمار ٿيندس پر جڏهن ته اجل پوي معين وقت تي ايندو ته انهي مقرر وقت کي هرگز نه هٽايو ويندو باقي جيڪي اوهان عمل ڪيا آهن تن کان الله آگاه آهي) هن آيت الاهي جي ارشاد پاڪ مان پديد ۽ عيان آهي ته ڀٽ ڌڻي جو بيت مذڪور هن آيت الاهي جو پورو پورو ترجمو ڇا بلڪ عمده پيرايه ۾ آيت الاهي جو شرح آهي مگر سمجهڻ لاءِ دل ۽ دماغ اعلى جي ضرورت ۽ گهرج آهي مطلب ته جيستائين نفس سرڪش کي جو مچي مچي مڇ جي مثال مغرور ٿيو آهي، ماري نه مڃائبو تيستائين عبد عاجز کي عارفاني اعلى عهدي تي فائز ٿيڻ محال آهي تنهن ڪري طلب حق جي کي گهرجي ته پهريون مجاهدن ۽ رياضتن جي ڪاتي تکي سان متل مڇ ڪهي ۽ دنيا دورنگي جا زال زينت واري جي مثال آهي تنهن کي هڪدم طلاق بائنہ ڏئي پنهنجي هستي هوڏ وڃائي پاڻ کي باوجود جيئري هجڻ جي مئل ڄاڻي قبر مادر جي گود ۽ جهولي ۾ وهاري ته واحد جي وصال لايزال کي ويجهو ٿي وڃي وگرنه اها منزل مبارڪ ماڻڻ ڏاڍي دشوار ۽ ڏکي آهي جيئن جو ڀٽ ڌڻي جو زيرين بيت انهي حقيقت حال تي صادق آهي (بيت) جي ڀائين جوڳي ٿيان ته ڪهه سڳو تون ڀاءُ، طلاق ڏئي زال کي سمهه وٽ نئين ماءُ، انهي پر ٿي آءُ ته ويجهو ٿئين وصال کي) هن بيت ۾ ڀاءُ مان مراد نفس امارو آهي جنهن کي ڪهڻ صوفين صديقن جي اصطلاح موجب ثواب آهي ۽ زال مان مراد دنيا دورنگي آهي جنهن جي دام ۾ ڦاسڻ ڏاهن واسطي ڏوهه آهي- لفظ طلاق مان مراد سندس صحبت ۽ الفت کي ڇڏي ڏيڻ ۾ وڏو فائدو فلاح آهي ۽ ماءُ مان مراد قبر آهي جنهن جي جي جهولي ۾ آخرڪار هلي ويهڻو پوندو تنهن قبر کي هردم ياد ڪرڻ عين ايمان آهي پوءِ جي شخص موجب حديث (موتوا قبل ان تمتوا) جي مرڻ کان اڳ ۾ پنهنجي نفس سرڪش کي ماري مڃائيندا اهي ڄڻ ته جيئري ئي قبر مادر جي گود ۾ گذاريندا آهن جو به اهڙي عجيب روش اختيار ڪندو رهندو اهو ڀٽائي جي حڪم موجب نيٺ وصال لايزال کي ڪڏهن نه ڪڏهن ويجهو ٿي ويندو – تنهن ڪي هي هيٺيون ڪلام فقير خاڪ جو پڻ لطيفي لات جو پورو پورو شرح نظر اچي ٿو.
(ڪلام)
منڇر ۾ مچي مڇ ٿي مروان متو آهي + گيرپ سان گڏهه گانڊو گاري ۾ گتو آهي
1. واهڙ ٿو وهي وهه ۾ ڇو هو ته ڇُهي ڇهه ۾ + لهڪار لهي لهه ۾ لوڀي ته لتو آهي
2. جو تار ٿيو تانگهو لنگهندي نه لڪي لانگهو + موٽڻ جو لٿو سانگو پاڻي جو کتو آهي
3. جنسار سڄڻ جوڙيو تنهن کان تو ٽهي ٽوڙيو + ٻوڙي تو پتو ٻوڙيو ڏوڏي کي پتو آهي
4. درياء دلي اندر لهرين سان لڙي تر تر + گوندر مان لهي گوهر روحي ڪورتو آهي
5. موجن ۾ ملن موجون اوجن ۾ اچن اوجون + فرقت جون ڏسي فوجون جونجهار جتو آهي
6. جو خاڪ کٿي پائي ڦلهار لڱن لائي + سينو نه ڪڏهن ساهي ستين ۾ ستو آهي