سلوڪن وارن وٽ خمر نالو نور روحاني جو آهي
جي اٿئي سڌ سرڪ ۾، ته وڃ ڪلالڪي هٽ،
لاهي رک لطيف چئي، مٿو ماٽي وٽ،
سر ڏيئي ۾ سٽ، پيج ڪي پياليون.
شرح- جناب شاه شعراءُ سنڌ فرمائي رهيو آهي ته اي طالب صادق سلوڪي سالڪ جي توکي شراب طهورا جي سرڪ پيڻ جي سرير ۾ سڌ آهي ته تون هردم حضرت ساقي جي ميخانه جو در پاڪ وٺي ويهه پر ويهڻ کان اڳ ۾ وڃڻ سر سڄڻ تان صدقي ڪري پنهنجو مٿو ميخانه جي مالي وٽ رک ته پاڻ سڄڻ ساقي توکي پنهنجي هٿ مبارڪ ساڻ ڪي پرت جون پياليون ڀري پياري ڇو ته پياسن کي پاڻ ساقي سائين پنهنجي هٿ پاڪ سان پيالو ڀري پياريندو آهي جيئن جو زيرين آيت الاهي بيت مذڪور جو پورو پورو شرح شافي ۽ حجت ڪافي آهي وسقاهم ربهم شرابا طهورا) يعني پاڻ پياريندو پروردگار انهن کي شراب پاڪ) هن آيت الاهي جي تفسير جو بيان تفسير ڪلام الرحمٰن ۾ هيٺين ريت لکيل آهي ته جناب حضرت هادي زبر جد ۽ ياقوت ۽ چاندي سفيد جي ساغرن ۾ بي واسطه پنهنجي بي مثل هٿ مبارڪ سان شراب پاڪ پنهنجن پيارن مقربن مشتاقن کي پاڻ پياريندو تانجو اُڃايلن جي دهان ۽ وات وارن چپن تائين پيالو پهچايو ويندو- پوءِ سلوڪي سالڪ ۽ طالب صادق کي گهرجي ته ڀت ڌڻي گهوٽ جي نظريه ۽ آيت الاهي جي ارشاد موجب حضرت ساقي جي ميخانه جو مدامي مهمان ٿي رهي ته پاڻهئي پياريندڙ ميزبان مٿس مهربان ٿي کيس پنهنجي هٿ مبارڪ سان پاڻ پرت جا پيالا پاڪ پياري اهڙي سخي سهڻي ساقي جي ميخانه مقدس تي مهمان ٿيڻ بابت فقير خاڪ جي هيٺين غزل ۾ هن طرح هدايت ڏنل آهي
(غزل)
محبت ميڪده جي مي مٿي مستان بڻجي وڃ + سقاهم ربهم ميخانه جو مهمان بڻجي وڃ
1. نشي ۾ نيهن نازڪ جي سدا نروار ٿي رهه تون + نگهه جي تير تک اڳيان نئون نيشان بڻجي وڃ
2. محبت مچ مچائڻ لئي مٿو پنهنجو وجهي مچ ۾ + پچي مچ ۾ پرين وٽ پاس ٿي پروان بڻجي وڃ
3. محبت ميٺ سان ماڻهو بڻي پو ويهه ماڻهن ۾ + محبت جي نه ٿي من ۾ ڍڳو حيوان بڻجي وڃ
4. سلوڪي سير سبحاني ڪيو في الارض سيرو سان + دلي ديدار دلبر تي چريو ديوان بڻجي وڃ
5. حبيبي حب ۾ هردم رهي حورن کي ڪر حيران + رسو رحمت وٺي فردوس جو رضوان بڻجي وڃ
6. عمل ايمان جهڙي ڪا به دولت ناهه دنيا ۾ + عمل ايمان جي دولت ساڻ خود ايمان بڻجي وڃ
7. رتي ماسي محبت سان رٺل راڻو رجهائي جو + رئڻ جي راڳ رندي سان رضا رحمان بڻجي وڃ
8. سچن جي سون صحبت ٿي سچن سان ٿي سچو رهه تون + سدا سيرت کي سينگاري سچو انسان بڻجي وڃ
9. ڪدورت قلب مان ڪينو ڪڍي تون خاڪ خادم ٿي + ڪري خدمت سچو مخدوم ۽ سلطان بڻجي وڃ.
پر ٻي هي آيت الاهي پڻ شاه صاحب جي نظريه موجب سندس بيت مذڪور جو شرح شافي آهي يا ايها الذين آمنوا انما الخمر والميسر الخ روح البيان واري جي رائي رفيعه موجب هن آيت جي لفظ آمنوا ۾ اشارو حقيقي ايمان ڏي آهي جو اهو ايمان حقيقي عنايت ايزدي جي قلمه سان مومنن مشتاقن جي قلبن ۾ حق جي ڪتاب ڪريمه کان مستفيد ۽ نفع ياب آهي- شل اهڙو ايمان حقيقي هر حبدار هوت هادي جي کي عطا هجي 2- ته آيته ۾ لفظ خمر جو آهي روح البيان جي رمز موجب خمر جو اشارو شڪر سبحاني ۽ نور روحاني ڏي آهي جو نور روحاني مخلوقيات جي اوليات علوي اعلى آهي ۽ انهي نور روحاني علوي جون طبعي علامتون هي آهن 1. هڪ طاعت ۽ عبادت 2. نياز ۽ نوڙت رب ڪريم جي رضا لاءِ نه ڏيکاءِ ۽ رياءَ لاءِ- پوءِ انهن وصفن وارو ماڻهو مثل ملڪ مقرب جي آهي پر ان جي مخالف خمر ممنوع ۽ حرام آهي جنهن تي ظاهر آيت جو نص نروار آهي اهو خمر هوائي نفساني وارو آهي جنهن کي ظلماني نفساني سفلي سڏيو ويو آهي جو مخلوقات جي اخرويات کان آهي انهي جون طبعي علامتون هي آهن 1.سرڪشي 2. مخالفت 3. انڪار 4. هٺ ۽ استڪبار- رب ڪريم جي عبادت کان انهن وصفن وارو ماڻهو شيطان شقي جي مثل آهي پوءِ جڏهن اهڙي خمر جي غلبه سان عقل جو نور مغلوب ٿي وڃي ٿو ۽ هوائي نفساني جي اونداهين مٿس غالب رهي ٿي ته هو حق جي هدايت ۽ طريق ڏي نه ٿو رجوع ٿئي پوءِ انهي جو نفس اماره بالسوءِ جي نالي سان نروار رهي ٿو ۽ نفساني شهوتن ۽ حيواني لذتن سفلي جي سڪر ۽ نشي ۾ مدهوش رهي ٿو جنهن تي شيطان سواءِ لگام ڏيڻ جي سوار ٿي گمراهي جي گرداب ۾ اڇلائي ٻوڙي ٿو تان جو هن کي گناهن ۾ غوطا کارائي هلاڪ ڪري ٿو- اهڙي خمر کي لقب لولاڪ جي مالڪ شارع عليه السلام ام الخبائث جو ڏنو آهي جيئن جو هن هيٺين حديث حبيب الله مان ثابت آهي قال عليه السلام الخمر ام الخبائث) فرمايو رسول ڪريم ته شراب مڙني مٺاين جي ماءُ آهي) هن حديث مبارڪ جي عبادت مان عاقلن ۽ عاشقن کي هي به اشارو آهي جيئن جو ظاهري شراب خراب مٺاين مجموعن جي ماءُ آهي تيئن خمر حقيقي حب حبيبي وارو جنهن کي نيهن وارن نور روحاني جو لقب ڏنو آهي سو به همہ حسنات ۽ نيڪين جي ماءُ آهي هن ٿوري لکڻ مان – عاقل کي اشارو ٽوڙي کي ٽارو- تنهن ڪر عارف ايزدي ۽ رند روحاني سدائين حضرت ساقي سخي کان خمرو حدت روحاني گهرندا رهندا ۽ سندس ذوق شوق ۾ رات ڏيهان رت رڙندا رهندا آهن – انهي خمر روحاني جي سرڪ حاصل ڪرڻ واسطي ساقي جي اڳيان زرمال ڇا پر سر به صدقي ڪرڻ کان نه ٽرندا آهن، جيئن جو ڀٽ ڌڻي جي بيت مذڪور مان ثابت آهي- اهڙي پيالي پيڻ جا پياسي سوين هزارين ڇا بلڪ لکين ڪروڙين ٿي گذريا آهن ۽ ڪي اڃان تائين هوندا- جن مان ڪن پياسن جو حال خير مقال هيٺ ڏجي ٿو جيئن جو خواجه حافظ شيرازي پنهنجي پياري ساقي کان پيالو ۽ ساغر هئن گهري رهيو آهي الايا ايها الساقي ادرکا ساونا ولها که عشق آسان نمود اول ولي افتاد مشکلها) خبردار اي ساقي مون کي پاڻ پنهنجي هٿ سان پيالو ڏي ڇو ته پهريون عشق سهنجو هوندو آهي پر پوءِ دشوار ۽ مشڪل ٿي پوندو آهي) تنهن ڪري تنهنجي هٿ حڪمت واري پيالي پيڻ سان پوئين مشڪلات به حل ٿي ويندي ڇو ته جيستائين تون عنايت ارزاني فرمائي ٻانهه ٻيلي ۽ همراهه نه ٿيندي تيستائين سڪي جي سمنڊ عميق مان ڪير تاري ڪنڌي ڪرڻ فرمائيندو سڪي جي سمونڊ سندي سرتاج سنڌ هئن خبر ڏئي رهيو آهي (بيت) سڪي جي سانباهه جڏهن ٻڏن جي ساهڙ تني کي ٻولي ٻنهي ڪنڌيين) هن بيت ۾ سڪي جي سفر مان مراد وحدت جي واٽ وٺڻ آهي وحدتي واقفن کي جڏهن پنهل پاڻ پنهنجي پاڪ هٿ سان پرت جو پيالو پياري ڇڏيندو آهي تن کي سڪي جي سفر ۾ اڃ بک جي ڪا به پرواهه ڪانه هوندي آهي ڇو ته انهن جي اُڃ انهي ڏينهن کان وٺي اجهامي ويندي آهي جنهن ڏينهن کان پنهل پاڪ هٿان پيالو پي وٺندا – تنهن ڪري ظاهر زماني واري پاڻي پيڻ جي گهڻو ڪري کيس ضرورت نه پوندي آهي جيئن جو اڃ اجهائڻ بابت ڀٽ ڌڻي جو فيصلو پڻ هن هيٺين بيت مان پڌرو آهي.
(بيت)
محبت جن جي من ۾ تن تشنگي تار،
پي پيالو اڃ جو، اڃ سين اڃ اٿار،
پنهل پاڻ پيار، ته اڃ سان اڃا اجهائيان.
جناب حافظ صاحب جي بيت ۾ لفظ ساقي جو ڪم آندل آهي ۽ ڀٽ ڌڻي جي بيت مذڪور ۾ لفظ ساقي جي بدران لفظ ڪلال جو ڪم آندل آهي مطلب مال ٻنهي جو هڪڙو آهي فقط لفظن ۾ ٿورو تفسير ۽ فرق آهي ساقي جي لفظ جي معنى پياريندڙ آهي پر ڪثرت استعمال موجب ساقي شراب پياريندر کي چوندا آهن – صوفين صديقن جي اصطلاح ۾ ساقي جي لفظ مان چار شخص مراد آهن 1. پهريون حضرت حق تعالى بفحوي الڪريمه وسقاهم ربهم شرابا طهورا) پر انهي حقيقت تي گلشن راز جي شرح هئن روشني وجهڻ فرمائي آهي ته افعالي مرتبن جي تجليات ۾ حق تعالى پاڻ ساقي ٿي پنهنجن عاشقن صادقن کي شراب پاڪ پياري ٿو ۽ جڏهن اهي اهو شراب پاڪ پين ٿا ته محو ۽ فاني ٿي عشق جي ڪشاڪش ۽ سختين کان رهائي ۽ ڇوٽڪارو لهن ٿا 2. ٻيو ساقي مان مراد مرشد ڪامل آهي جو اهو مرشد محمد مصطفى احمد مجتبى صلي الله عليه وسلم آهي جيئن جو مرآة المعاني وارو فرمائي رهيو آهي- مرشد ڪامل درينجا مصطفاست هم نبي وهم ولي را رهنما ست) 3. ساقي مان مراد شيخ آهي جو پڻ نائب نبي ڪريم رئوف رحيم صلي الله عليه وسلم جو آهي بفحوي الشيخ في قومہ کالنبي في امتہ يعني مرشد پنهجي قوم ۾ ائين آهي جيئن نبي پنهنجي امت ۾) 4. ساقي مان مراد معشوق آهي جو شائق سندس رخ مبارڪ جي جام مان حسن معنوي جو شراب پين ٿا جيئن جو زيرين بيت مان ظاهر آهي- ساقي و پير مغلن و مطرب اشعار خوان مرشد ڪامل بود درياب اورابي گزند) اهو سارو تحقيق انيق ساقي جي مرادن مختلفن وارو حافظ ديوان جي شرح معتبر بدر الشروح ۾ موجود آهي- پر مرشد ڪامل جي حڪم جي تعميل بابت جناب حافظ ديوان وارو هئن فرمائي رهيو آهي- بمي سجاده رنگين کن اگر پير مغان گويد که سالڪ بي خبر نبودز راه ورسم و منزلها) هن بيت جي تشريح ۾ جناب بدر الشروح وارو لکي ٿو ته- مي مان مراد عشق الاهي آهي۽ سجاده مان مراد وجود مسعود سالڪ جو آهي- ٿورو اڳتي هلي ساڳي صفحه ۾ فرمايل آهي. اي طالب پنهنجي وجودي سجاده کي صباغ خانهء و من احسن من الله صبغته عشق جي شراب سان رنگين ڪر 12- پر ڪي جاهل صوفي وري پاڻ کي ظاهري شراب خراب سان رنگين رکندا آهن جن کي صوفين صديقن ۽ سچن سلوڪ وارن وٽ ڪا به وقعت ۽ وزن ڪونه آهي پر پاڻ کي سچن جي نظريه موجب روحاني رڱ سان رڱڻ بابت فقير خاڪ جي زيرين ڪافي مان پڻ عبرت پذير سبق حاصل ٿئي ٿو
(ڪافي)
رنگريزن کان ملي ٿي روح رڳ دل کي رڱڻ + استري عشقي ڏياري ڏي زبان ڳل کي رڱڻ
1. بره واري باغبان سان گهم وڃي گلشن جمال + گل جي صحبت مان ملي بي ريب بلبل کي رڱڻ
2. وڃ نرولي نيهن وارو ڪونج وانگي ڳول ڪو + هنجهه جنهن جي هنج ۾ لک ڪونج ڪرڳل کي رڱڻ
3. صبغة الله سوز وارا حشر تائين رنگريز + ملڪ ۾ موجود ڏيندا قلب ڪٽيل کي رڱڻ
4. آدمي نيت سبب ميرا موٽائن ٿا لٽا + جي نه قلزم فيض وٽ وڻ ٽڻ ۽ جهنگل کي رڱڻ
5. قلب ميرو دست ڌوٻي درد واري کان ڌوار + روح ريشم بوسڪي دل من جي مليل کي رڱڻ
6. بافتو بدين سندو ۽ جرم جي جوڙي سڄي + ڏوهه جا ڏوريا ڌئن باور جي بخمل کي رڱڻ
7. خاڪ مخفي ملڪ ۾ ڪيئي رهن ٿا ڪاپڙي + جاچ جوڳي جوءِ ۾ جت روح رٽيل کي رڱڻ
پر جناب حضرت مولانا مولوي معنوي پنهنجي مثنوي شريف ۾ صبغته الله جي رنگ کي هيٺين ريت بيان ڪرڻ فرمايو آهي جو پڻ عالمن عاقلن ۽ عارفن ڪاملن واسطي قابل توجه آهي (مثنوي) گاؤر ارنگ ازبرون مردرا، ازدرون دان رنگه سرخ وزردرا، رنگهائي ليک از خم صفاست رنگه زشتان از سيہ آب جفاست صبغته الله نام آن رنگه لطيف لعنته الله بوئي اين رنگه کشيف) مطلب ته مشتاقن مدهوشن ۽ صوفين صادقن واسطي حضرت ساقي سائين جو ميخانو مدامي مڪشوف ۽ کليل رهي ٿو- پر پاڻ سڄڻ ساقي پنهنجن پياسن کان ڪو وقت بطور امتحان ۽ پرکا جي نقاب جي ماتحت روپوش رهي ٿو، تنهن ڪري سالڪ صادق سدائين سوز گداز ۾ جا لگد از ۽ سوداءَ سرجوشي ۾ محو ۽ سرگردان رهي پنهنجي خيالي پروبال سان پرواز ڪندا رهندا آهن ته من ڪڏهن نه ڪڏهن ميخانه جو مالڪ مهربان ٿي پنهنجن پياسن ۽ مشتاقن کي مهمان ڄاڻي مرحبائي جي صله ۾ پنهنجو مهن مبارڪ ڏيکارڻ فرمائي ته ممڪن آهي ڇو ته عام رواج موجب ميزبان پنهنجن مهمانن سان ملي ملاقاتون ڪرڻ فرمائيندو آهي تنهن ڪري محبت معنوي جي متوالن کي ڪڏهن به ميخانه مبارڪ کان مهن مٽڻ نه گهرجي بلڪ مدامي مي جي محبت ۾ محو ٿي مستغرق رهڻ گهرجي، جيئن جو هيٺين ڪافي فقير خاڪ پر فراق جي مان سڪايل جي سرجوشي ۽ مشتاق جي مدهوشي پڌري آهي.
(ڪافي)
عاشق کي سڄڻ ڪارڻ سوداءُ ۽ سرجوشي + خوشرو کي وڻيل آهي شب روز ۾ روپوشي
1. در ڪوب مٿي ساقي ڪو جام ڀري پياري + تا طرب سري طبعي ٻيو سڪر ٽي مدهوشي
2. ميخانه منجهان ساقي آواز خوشي آيو + آزرده نه ٿي ميڪش جاري رهي مينوشي
3. مجنون سيہ زلفن ليلى جو خريدار آ + ليلن ۾ ليلى خاطر مجنون کي بيهوشي
4. مشتاق ڪري دانهه ٿو دلدار جي در گهر وٽ + خناس سيہ رو ڏئي خطرن جي ٿو ڪن گوشي
5. غواص طرح در عدن بحر مان ملندو + سڪ ساڻ صدف دل ۾ ڳوليان بقلب ڪوشي
6. رکه خاڪ سدا سيني سڪ سرڪ سرمدي جي + پر جوش فغان ساڻ ڍڪي درد دلق پوشي