عاشقن صادقن ۽ عارفن ڪاملن کي عشق جي اُڃ ۽ پرت جي پيالن پيڻ مان ڍوُ نه ٿيندو آهي
سدا سائر سير ۾، پر اندر لهي نه اُڃ،
پسڻ جو پرين جو، سا سموري سنڃ،
تيلاهون مرن اڃ، سدا سائر سير ۾.
شرح- سلوڪي سير ۾ صوفين صديقن جي اصطلاح موجب ساري ڪائنات ۾ ماڻهو ٽي قسم آهن هڪ اهي جن جي ساري عمر اجاين ڪمن ۾ ضايع ٿي گذري وئي پرکين سڄڻ جي سڪ واري سمنڊ مان سرڪي به نصيب نه ٿي اُهلي ڀلي پنهنجي نفس نافرمان تي نادم ٿي رت جاڳوڙها ڳاڙن ۽ پشيمان ٿي پاڻ ۾ بيداري پيدا ڪن جيئن شاعر ابن الفارض پنهنجي قصيده جي آخر ۾ فرمايو آهي ته (بيت) على نفسہ فليبک من ضاع عمره وليس لہ منها نصيب ولا سهم) يعني اهو شخص ڀلي پنهنجي نفس تي روئي جنهن جي عمر ضايع ٿي وئي انهي کي سڪ جي سرڪي ۽ نيهن جي نهر مان هڪ ڍڪ به نصيب نه ٿيو) اهڙي غافل آدمي جو مثال انهي شخص وانگي آهي جنهن جو گهر گلشن اندر هجي پر پاڻ عمر ساري نرگس وانگي ننڊ غفلت جي خمار ۾ گزاري ته اُن کي گلشن جي رهڻ مان ڪهڙو نفعو ۽ سود سرندو جيئن جو صائب صاحب جو زيرين انهي تي صادق آهي (بيت) ازين چه سودکه گلستان وطن دارم مراکه عمر چون نرگس بخواب ميگز رد) تنهن ڪري جو شخص هن دنيا جي باغ ۾ غفلت جي گهري ننڊ ۾ رهي راتيان ڏينهان ڊگها پير ڪيون ستو پيو هوندو ته اهڙي غافل ٻانهي کي دنيا جي باغ ۾ رهڻ جو ڪهڙو حق آهي هن باغ جي بهاري ڏسي لکين بلبل ته گلن جو واس وٺي بهار بهار رهن ٿا مگر ارمان صد ارمان انهن انسانن غافلن جي حال پر ملال تي آهي جي پاڻ کي ٻانهو سڏائي به ٻانهپ ڏيڻ کان نابري واري ويٺا آهن ۽ هئن چئي نٽائي رهيا آهن ته اڃان اسان کي الله سائين نه ٿو گهري انهي حقيقت تي جناب لطيف سائين هئن روشني وجهڻ فرمائي آهي (بيت) سڏائي ٻانهي سمهين پير ڊگها ڪري، اوجاڳا اکين کي ڄاتئي، ناڏيئي هٿان تو پيئي ڪچو چوين ڪيچن کي) حاصل ڪلام ته اهو قسم نفس سرڪش جي ڦندي ۾ اهڙو ته ڦاٿل آهي جو پاڻ کي ڪڏهن به آزاد ڪرائڻ جو اونو ۽ انديشو ڪونه اٿس جيئن جو هي هيٺيون بيت اردو نفس اماره جي سرڪشي تي صادق آهي (بيت) يه نفس وه سرکش هـي که مارا نهين جاتا يه جن کـي عامل سـي اتارا نهين جاتا) 2- ٻيو قسم اهي آهن جن کي نيهن نصيبن ۾ ۽ حب حبيب جي حاصل آهي پر ڪمال درجي واري نه اٿن جيئن جو زيرين نقل مان نروار آهي ته هڪ ڏينهن يحي پٽ معاذ رازي رضه جناب بايزيد بسطامي قدس سره ڏي هي هيٺين عبارت عربي ۾ لکي موڪلي – سکرت من کثرت ما شربت من کاس حبہ) يعني پنهل جي پرت واري پيالي مان ڪجهه پي نشي ڀرپور ٿيو آهيان) مطلب ته ٿوري شراب پيڻ سان ڍهاول ٿيڻ علامت ضعيفن ۽ ڪمزورن جي آهي نه اهل قوت وارن جي 3- قسم اهي شخص آهن جن جي شوق شراب پيڻ کان ڪڏهن به اڃ نه لهي ۽ نه پيڻ مان ئي ڊؤ ٿئي- انهي حال وارن سالڪن جو لقب عارف ڪامل آهي، اهي صاحب قوت ڪاملہ جا توڙي 7-ست درياءَ پي ويندا تبه هل من مزيد جو نعرو نروار ڪندا رهندا مگر ڍهاپڻ ڪڏهن به قبول ڪونه ڪندا جيئن جو ڀٽائي جي بيت اولى ۾ انهي ڳالهه ڏي اشارو عيان آهي ته – سدا سائر سير ۾ پر اندر لهي نه اڃ) پر جناب سلطان العارفين بايزيد بسطامي قدس سره يحي رازي کي مٿين مذڪوره عبارت عربي جو هن طرح جواب لکي موڪليو- شربت الحب کاسا بعد کاس فما نفد الشراب ولا رويت يعني مون پيالن جي مٿان پيالا پرت جا پيتا پوءِ نه شراب کٽو ۽ نه ڍؤ ئي ٿيو- هن ساري تحقيق انيق مان ثابت آهي ته جناب سرتاج سنڌ به ٽئي درجه وارن ڪاملن جي قطار ۾ سهيلي ستاري وانگي سونهين ٿو – پر جڏهن ته سير الي الله کي نهايت نه آهي، تڏهن سلوڪ جا سالڪ سدائين سير الي الله جي سير ۾ رهي به اڃا اوساٽ تاس تي تاس جا واڪا ڪندا وتندا آهن، پر جن جي اندر ۾ اڃ تاس تام هوندي آهي ته پنهل جي پرت جو پاڻي پڻ اڃايل عاشق تي اڃايل رهندو آهي جيئن جو ڀٽ ڌڻي جي زيرين بيت مان صريح ثابت آهي (بيت) ساجن ڪارڻ سسئي مرقبولي سنڃ، اندر جني جو اڃا پاڻي به اڃو انهن ڪان) مطلب ته محبوب معنوي جي مشتاقن ۽ عارفن عاشقن جي تاس ۽ اڃ آس تي زيرين جذبات خاڪ مان پورو پورو پتو پوي ٿو (جذبات خاڪ) تاس منهنجي کي ڏسي توکي به ٿيندي تاس شل پياس منهنجي کي پسي توکي به ٿيندي پياس شل 1- آر منهنجي کي ڏسي تنهنجو به ويندو آر ٿي، آس آزي کي ڏسي توکي به ٿيندي آس شل 2- رُس نه رَسِ ٿي روح پرور ڪنهن سيکاريو ٿي رسڻ پاس پروانو شمع جو مان به ٿيندس پاس شل 3- پيچ پائي تو سان پرتس تون به پرچي وڃ پرين راس رس توسان رکان پر تون به ٿيندي راس شل 4-واهه ۽ پرواهه تنهنجي تون به ڪڍ پرواه ڪجهه قياس جوڳي حال تي ٿيندو اوهان کي قياس شل 5-خاڪ جي دل ۾ خفي ٿا درد جا کورا ٻرن توکي بي دونهاٽ جا پهچي وڃن ڪي واس شل.
شاعرن جي شاه جي نظريه نروار موجب ساري تحقيق مذڪور جي تائيد ۾ بطور شرح شافي ۽ حجت ڪافي زيرين آيت زرين پيش ڪئي وڃي ٿي. ولکم فيها ماتشتهي انفسکم ولکم فيها ماتدعون نزلاً من غفور رحيم) يعني هن اوهان لاءِ سا چيز آهي جنهن جي خواهش توهان جي نفسن کي آهي ۽ هن ۾ اوهان جي واسطي سا چيز آهي جنهن کي غفور رحيم وٽان عطا ۽ ڄاڻي گهرو ٿا) هن آيت الاهي لفظ نزلاً مان عطاءَ الاهي مراد آهي ڇو ته عطاءَ الاهي هر وقت جديد طور تي نروار ۽ نمودار ٿيندي رهندي آهي خاص طرح استقامت وارن عارفن ڪاملن واسطي هر وقت نئين رنگ رندي سان نمودار ٿيندي آهي- جنهن ڪري عارف ڪامل عطاءَ الاهي کي جديد نمونه تي ڏسي حيران ٿي دل ۾ هئن چوندا آهن جا عطاءَ الاهي اڄ حاصل ٿي آهي اهڙي عطاءَ ڪڏهن به اڳي حاصل نه ٿي هئي تان جو جيئن جيئن عطائن ايزدي جي واردات ٿيندي رهندي ته تيئن تيئن عاشقن جي اڃ ۽ طالبن صادقن جي تاس وڌندي رهندي جيئن جو تاس جو تذڪرو پوري تحقيق سان مٿي گذري چڪو آهي.