سمونڊ جي سيوا ڪرڻ بابت صلاح سود مند
سيوا ڪر سمنڊ جي، جنهن ۾ جر وهي ٿو جال،
سوين وهن سير ۾، ماڻڪ موتي لعل،
جي ماسو ملئي مال، ته پوڄارا پر ٿي وڃين.
شرح- جناب سرتاج سنڌ جي نظريه موجب سمنڊ ٽن قسمن تي ورهايل آهي هڪ سمنڊ وحدت جو جنهن جي ڪنڌي ڪناري جو ڪنهن کي به ڪما حقہ پتو پرو ڪونه آهي جنهن جي هر هڪ سير ۾ سوين ماڻڪ موتي ماهر معرفت جا ماڻيندا رهندا آهن، تنهن ڪري انهي وحدتي سمنڊ ۽ قلزم عميق جي چند سيرين جي صفت لاءِ جي دنيا جا درياء مداد ۽ مس ڪجن ۽ وڻ ٽڻ قلم بنائي ملائڪ مجموعي حيثيت سان ۽ جمله جن ۽ انسان سندس صفتن جي صفت لکن ته ساري درياء جي مس سڪي کپي ويندي ۽ وڻن وارا قلم ڪيئي ڀڄي ڀري ڀورا ٿي ويندا ۽ ماڻهو جن ملائڪ لکڻ کان عاجز ٿي پوندا پر وحدتي سمنڊ جي شان جو ڪو پتو پرو نه پوندو موجب مصرعه زيرين جي- درين ورط کشتي غرق شد هزار) تنهن ڪري انهي قلزم بي ڪنار جي ڪڇ ڪٿ ماپ ڪرڻ ائين آهي جيئن جو منڊي ماڪوڙي کوهه ۾ ويٺي ڪڇي اڀ) تنهن ڪري جناب ڀٽي ڌڻي توکي ۽ مون کي سهڻي صلاح ڏيڻ فرمائي چوي ٿو اي اهڙي سمنڊ بي ڪنار جي سيوا ڪرڻ جنهن جي جر عميق جي هر هڪ سير ۾ معرفت جا موتي ماڻڪ ۽ هدايت ۽ حب حقيقي جا هيرا ۽ لقاء لاهوتي جا لعل سوين وهندا رهندا آهن پوءِ جي توکي سيوا ڪرڻ سبب معرفتي موتن ماڻڪن مان هڪ ماسي جي مقدار جيترو مال ملي وڃي ته پوڄارا پر ٿي وڃين انهي نظريه جي تائيد هن هيٺين آيت الاهي مان نروار آهي قل لوکان البهر مداد الڪلمات ربي لنفدالبحر قبل ان تنفد ڪلمات ربي) چؤ تون ته جيڪڏهن وحدتي واکاڻ لاءِ درياءَ مس ڪجن ته وحدتي واکاڻ پوري ٿيڻ کان اڳي دريائن جي مس کٽي ويندي) پر شيخ سعدي رح به قلزم وحدتي بي ڪنار جي ماپ کان مغلوب ٿي بي اختياري سان هئن چوڻ تي تيار ٿي عاجزي جو اقرار ڪري ٿو توڙي جو هو هر ورق سندس نظر هشيار آڏو دفتر معرفت جي قلزم واري ڪنڌي ڪناري جو ڪو به پتو پرو نه ٿو ڏئي سگهي جيئن جو زيرين بيت مان ظاهر آهي (بيت) برگه درختان سبز در نظر هوشيار، هر ورق دفتري ست معرفت کردگار) مطلب ته انهي سمنڊ وحدت ۽ معرفت جي ماپ ۾ ويچارو سعدي سڳورو ڇا بلڪ لکين انبياءَ اولو العزم ۽ عرفاء اعظم عاجزانه آواز سان زيرين مقوله معروفه عربي آلاپيندا ويا آهن ته ماعر فناکه حق معرفتڪ يعني اسان نه سڃاتو توکي حق سڃاڻڻ تنهنجي جو) 2. سمنڊ سرمدي ۽ قلزم عميق احمدي قرآن ڪريم آهي جنهن جي سٽ مثل سير سمنڊ جي آهي جنهن ۾ سوين سود مند معرفت جا موتي ماڻڪ ماهرن کي جاري ساري نظر ايندا آهن پوءِ جي قرآن ڪريم جي سيوا ڪندڙ کي ڪو ماسي جيترو مال معرفت نور حقائق قرآني مان ملي وڃي ته سندس پوڄارو عمر ڀر ڀرپور ٿي وڃي ڇو ته حقيقت قرآن ڪريم جي ڪن ڪن ڀاڳ وارن تي کلندي آهي پر ظاهري قرآن جي قلمن پاڪن جو اهو اعلى قدر آهي جن صفت ۾ دنيا جي دريائن جي مس به کٽي وڃي ٿي- مگر ڪلمات قرآني جو قدر اڃان به اڻ کٽ رهي ٿو جيئن جو قرآني ڪلمن پاڪن ڏي هن بيت هيٺين ڀٽ ڌڻي جي مان پڻ پڌرو پتو پوي ٿو (بيت) ڪوڙيين ڪتابن ۾ حرف مڙوئي هيڪ جي نظر هجيئ نيڪ ته بسم الله ئي بس آ) پر هي هيٺيون بيت فارسي پڻ انهي حقيقت تي روشني وجهي رهيو آهي (بيت) بدر ياد رمنافع بي شمار ست اگر خواهي سلامت در کنارست) 3. ٽيون سمنڊ دنيا جو جهان ۽ دنيائي سمنڊ آهي جنهن جي بابت ڀٽ ڌڻي اڳي فرمائي چڪو آهي جنهن جو تفسير ۽ شرح پڻ مٿي ڄاڻايل آهي، اهو بيت هي آهي (بيت) دنيا سڀ درياءُ ڪو ڪو تارو تنهن ۾، ڪي لڙهي لهوارا ٿيا ڪي طالبن توڙاهه جن جو عشق ساڻ الله لهر نه لوڏي تن کي) انهن ٻنهي سمنڊ جي سير سير ۾ به سوين سوين مقاصدن معرفت ۽ شريعت طريقت ۽ حقيقت جا ماڻڪ موتي لعل لڙهندا رهن ٿا پوءِ جي انهن جي سير ۾ فڪر سليم ۽ عبرتي عين عليم سان غوطه خور ٿي غواص ٿيندو ته هيرا لعل ۽ ماڻڪ موتي جي ماڻڻ جو مستحق ۽ حقدار ٿيندو جيئن جو ڀٽائي جي زيرين بيت مان انهي ڳالهه کي ٽيڪو ملي ٿو (بيت) هي گهت غواص جيئن سمنڊ سوجهائون پيهي، منجهه پاتار جي ماڻڪ ميڙيائون، آڻي ڏنائون هيرا لعل هٿن سان) هن هيٺين آيت شريف مان اشارو آهي ته انهن دريائن ۾ ٻيڙن جي ذريعي سان دين دنيا جي تجارت ۽ واپار ڪري موتي ماڻڪن جو وڻج ڪرڻ مباح ۽ جائز آهي جو دريائن ۾ سوداگري جي غرض لاءِ سوار ٿي سود پرائجي بفحوي الڪريمه ولتجري الفلک بامره ولتبتغوا من فضلہ) يعني الله جي حڪم سان درياءَ ۾ ٻيڙين هلندڙن تي هسوار ٿي سوداگري ڪريو) تنهن ڪري انهن سمونڊن جي سيوا ڪرڻ مان مراد دين دنيا جو سود ۽ نفع پرائڻ آهي ڇو ته انهن جي سيرن ۾ سوين سودمند ماڻڪ موتي ملن ٿا پر موج جو خوف به لاڳو آهي جن لاءِ ڀٽ ڌڻي مٿي چئي چڪو آهي ته ڪي لهرين ۾ لڙهي ويا ڪي طالبن توڙاهه پر ڪنهن فارسي دان فرمايو آهي ته (بيت) سوده ريالنيک بودي گرنه بودي بيم موج صحبت گل خوش بدي گم نيستي تشويش خار) تنهن ڪري ڀٽ ڌڻي جي نظريه موجب هن دنيا جي درياءَ ۾ ماڻهو موتي ماڻڪ ڳولڻ ۽ وڻجڻ آيو آهي پر اسان ته غفلت ڪري فقط سيهي ڪمائڻ تي سندرو ٻڌو آهي باقي موتن ماڻڪن جي ڪمائڻ جي ڪوشش ئي ڪانه آهي اسان پارن جي حال پرملال تي لطيف لاڏلي جي زيرين لات پوري پوري صادق آهي. (بيت) ڪيو ڪمايوم پر موتي مون نه وڻجيو سيهي جو سيد چوي وکر وهايوم، اوچتو آيوم سودو صرافن سين) مطلب ته اسان مردن توڙي عورتن خواب غفلت ۾ عمر اجائي وڃائي ٺڪرن ڀترن جا ڀانڊا ڀري رهيا آهيون وگر نه موتن ماڻڪن جو وکر ڍيرو ڍير موجود آهي جيئن جو سنڌ جو سرتاج فرمائي رهيو آهي ته (بيت) وکر ڍيرون ڍير پر وهائيندڙ ويسلا ڪن وهائي وس ڪيا ڪني ڪئي اوير سٽون ڏيندي سير وکرو وڪامي ويڙو) حاصل ڪلام ته غفلت ۾ گذاريل عمر ۽ جواني جوڀن تي پشيمان ٿي پاڻ تي ملامت ڪرڻ ۽ پنهنجي بدحال پرملال تي صدبار ڇا بلڪ هزار بار حيف ڪرڻ لائق ۽ مناسب آهي پنهنجي حال تي هي هي ۽ حيف ڪرڻ جو عبرتي سبق هيٺين ڪافي فقير خاڪ جي مان وٺڻ گهرجي
( ڪافي)
حيف هٿ تنهنجي کان وئي جوڀن جواني، جوت حيف + تو نه ڪئي نيڪي سندي ڪنهن ڏينهن ۾ ڳڻ ڳوت حيف.
1. لک لڏي ويا ديس پنهنجي تي وکر وڻجي کڻي + تو نه موتي وڻجيا پئي عمر ۾ آ اوت حيف
2. برف آ تنهنجي حياتي روز سج جي تاب تي + عمر تنهنجي ٿي ڳري مقصود تنهنجو فوت حيف
3. لڏ لڏڻ جا رات ڏيهان نڙ نغارا ٿا وڄن + تون نه اي ٻوڙا ٻڌين ٿو موت وارو صوت حيف
4. خاڪ خالق کان گهرين وٺ ڏوهه جي معافي هتي + تو نه راتن ڏينهن ۾ روئڻ سندي ڪئي روت حيف