تن جي طبيب جي بيان
تون حبيب تون طبيب، تون درد جي دوا،
جانب منهنجي جيءَ ۾، آزار جا انواع،
صاحب ڏي شفا، ميان مريضن کي.
شرح- هتي پيارو پيشوا ڀٽ ڌڻي پنهنجي درد جي دوا ۽ هر قسم جي مرضن ۽ آزارن جو علاج شافي پنهنجي حڪيم حاذق فهيم نائق حقيقي کان گهري رهيو آهي، جنهن حڪيم مطلق جي هٿ حڪمت ۾ شفا جي واڳ آهي، جنهن کي وڻيس شفا ڪري جنهن کي وڻيس جفا ۽ ابتلاءَ سان آزمائيندو رهي- تنهن ڪري صوفين صديقن جي مشرب موجب جيئن جسماني مرضن جا اقسام گهڻا آهن تيئن روحاني ۽ اندروني آزارن جا انواع ۽ اقسام گهڻا آهن- نيهن جي نامدار شاه صاحب شاندار جي نظريه موجب سندس بيت مذڪور ۾ روحاني مرضن ۽ آزارن جا انواع مراد آهن نه مرضن جسماني جا اگرچه اطلاق انهن تي به صادق ۽ سچو آهي- تنهن ڪري اسان فقط روحاني مرضن جا ڪي قسم ٻڌائڻ گهرون ٿا. 1- جيڪڏهن ڪو به طالب صادق ۽ سلوڪي سالڪ ڪنهن گناه جي گرفتاري ۾ مبتلا ۽ بيمار آهي ته اهڙي بيماري لاءِ دوا پر شفا توبہ جو تڪرار ۽ اظهار آهي جيئن جو حضرت امام همام حضرت جعفر صادق عليه السلام منقول آهي چون بيمار شوم بگناه مرا شفاد هد به توبہ) يعني جڏهن مان گناهن جي ڪري بيمار ٿيان ته منهنجو حڪيم مون کي توبه جي توفيق سان شفا ڏيندو آهي) اها حقيقت هن هيٺين شعر فارسي مان پڻ پديد ۽ ظاهر آهي(بيت) درد مندان گنه را روز شب شربت بهتر زا ستغفار نيست پر بدين جي بيماري شديد جو علاج اڪسير توبه تام جي طريقه وارو قرآن ڪريم وري هن طرح ٻڌائي رهيو آهي ياايها الذين آمنوا توبوا الي الله توبته نصوحا عسي ربکم ان يکفربکم سيئاتکم ويغفر لکم ذنوبکم) يعني اي مومنو توبه ڪيو الله وٽ تو به صادق اميد ته ميٽي ڇڏيندو مٺايون اوهان جون ۽ بخشي ڇڏيندو بديون اوهان جون) تنهن ڪري هر مومن صادق کي هشيار رهڻ گهرجي ۽ انسان غافل کي غفلت جي خواب گران کان بيدار ٿي سچي توبه جو علاج وٺڻ گهرجي ته سندس ساري عمر جا گناه معاف ٿي وڃن پوءِ هو صاحب اهڙو ته پاڪدامن ٿي رهندو جو ڄڻ ته ڪو به گناه مٿس ڪونه هو جيئن جو هيٺين حديث شريف اها شاهدي ڏئي رهي آهي ته التائب من الذنب کمن لاذنب لہ) يعني تائب گناهن کان اهڙو پاڪ ٿي رهندو جهڙو بي گناه بندو پاڪ هوندو آهي) ڇو ته سچي توبہ جو گهوڙو هڪ ساعت اندر زمين کان ڊوڙي واوَ کان وڌيڪ تکو تيز ٿي آسمان ڇا بلڪ عرش عظيم تائين پهچي وڃي ٿو پر جيڪڏهن تو به صادق سان گڏ آهون دانهون درد ناڪ ڪري ٿو ته اُنهن آهُن جي ڪري پڻ عرش اعلى بي جوش جنبش ۾ اچي ڏڪڻ لڳي ٿو – جيئن جو انهي حقيقت تي هيٺين بيتن مولانا مثنوي جي مان روشني پوي ٿي (ابيات) مرڪب توبہ عجائب مرڪب ست بر فلک تازد بيک لحاظ زپست گربر آ رند از پشيماني انين عرش لرزدارز انين المذنبين) پر بدين جي بيماري جي محبوب دوا خاڪ جي زيرين مصرعه مان هن طرح عيان آهي (مصرعه) گناهن جي بيماري کان دوا دارون وٺڻ گهرجي- ڏنو ڏاهن ڏيان سان ڏس پُڙي توبہ پيڻ گهرجي) 2- ٻيو قسم مرض رويته اغيارن جي الفت جو ازالو مشاهدهء انوار الاهي صاحب واليل اولنهار جي شفا سان آهي جيئن جو جناب سلمي رحمته الله عليه فرمايو آهي سلمه رحه فرموده که مرض برويته اغيار ست و شفا بمشاهدهء انوار واحد قهار) پر غير کان نفرت ۽ بيزاري فقير خاڪ جي هيٺين مصرعه مان پڻ ظاهر باهر آهي- درس وحدت دل ۾ ڌر ڌر غير سان ڪهڙو غرض سو رهي اندر ۽ ٻاهر غير سان ڪهڙو غرض 3- مرض جو آهي ڪونين سان گهاٽا تعلقات پيدا ڪرڻ شفا انهي جي تعلقات جو ڪپڻ ۽ انقطاع آهي ۽ اهو انقطاع جذبئه عنايت ايزدي سان وابسته آهي جو جذبو جڏهن پهچي ته سالڪ سڪ سوز واري کي ڪونين کان منقطع ڪري هڪ هوت هادي سان پرت جو پيوند ڏئي ڇڏي ڇو ته تجريد ۽ تنهائي تعلقات جي مرض کان ڇڏائي ڇوٽڪارو ڏيندي آهي جيئن جو هن بيت هيٺين مان پوري طرح پديد ۽ پڌرو آهي (بيت) چه گويمت که چه خوش آمدي مسيح صفت بيک نفس همه درد مرا داو گردد. 4- قسم مرض محبت ۽ شوق لقاء ۽ وصال جو پوءِ محبت جي مريض جي شفا محبوب معنوي جي مشاهدي ۽ ڪشف جمال ڪمال سان هوندي آهي جيئن جو هن هيٺين عربي قول مان ظاهر آهي- بمقدمک المبارڪ زال دائي وفي لقياڪ عجل لي شفائي – يعني اي محبوب تنهنجي قدوم مبارڪ سان منهنجو مرض زائل ٿي ويو ۽ تنهنجي ديدار سان تڪڙي ٿي شفا منهنجي. انهن سڀني قسم جي مرضن تي ڀٽ ڌڻي جو بيت مذڪور صادق ۽ سچو آهي جنهن بيت جي تائيد ۾ بطور شرح جي هي هيٺين آيت ڪريمه ڪافي حجت آهي (واذا مرضت فهو يشفين) يعني جڏهن به مريض ٿيندو آهيان ته پوءِ هو هوت مون کي شفا ڏيندو آهي) هن آيت الاهي مان چٽو اشارو آهي ته رب الارب کان سوا غير ڏي هرگز رجوع نه ٿجي ۽ خدا کان سواءِ ڪنهن به ٽول ۾ علاج معالجه جي اميد مستقله آرام جوئي لاءِ نه رکجي، اهو تسليم جو درجو ڪماليت وارو آهي جو درجو حضرت ابراهيم خليل الله جي ڪمال تسليم تي دال آهي، ڇو ته حڪيم مطلق پاڻ حاڪي ٿي حال ابراهيمي حڪايت ٻڌائي رهيو آهي ته جڏهن به مان مريض ٿيندو آهيان ته منهنجي مرض جو شافي تون ئي آهين) مطلب ته اي مولا پاڪ مالڪ عرش افلاڪ منهنجي مرض خوفناڪ جي شفا تي قادر تو پرور پاڪ کان سواءِ ڪو به ڪونه آهي پر جي ڪا به قدر ڪامله آهي ته فقط تو حڪيم حاذق جي هٿ حڪمت ۾ آهي تنهن ڪري تون ئي شفا جي اسبابن جو مسبب آهين توکان سوا ڪو به ڪار ساز ڪونه آهي جيئن جو زيرين مصراعن ڪلام خاڪ جي مان پڌرو پتو پوي ٿو
(مصراعون)
حاذقن جي هوش کان آ هوش اعلى هوت جو، پاڻ پنهنجو راز مخفي پاڻ ڄاڻي پاڻ ٿو.
پاڻ ڏيندو پاڻ لاهيندو ڳجهون بيماريون، ويڄ دنيا جا نه ڄاڻن پاڻ ڄاڻي ڄاڻ ٿو
ڏيهه جي ڏاتار کي ڪنهن جي نه آ پرواهه ڪا، جي پوي پرچي ڏئي ڏاتيون ۽ ڏوڙا ڏاڻ ٿو
تنهن ڪري هي جو عام طرح چوڻي آهي ته زماني جي زهريلي هواءِ ۽ غذائن جي ڪري بيماري پيدا ٿيندي آهي ۽ صحت شفا طبيبن ۽ دوائن کان سر زد ٿيندي آهي، اهو چوڻ موقوف مجاز تي آهي وگرنه حقيقت ۾ شفا حڪيم مطلق جي هٿ ۾ آهي، حڪيمن نه ٻين جي هٿ ۾ پر جڏهن ته شفاءِ مرض ٻنهي جو اختيار حڪيم مطلق جي هٿ ۾ آهي ته حضرت ابراهيم عليه السلام مرض جي نسبت نروار پاڻ ڏي ڇو ڪرڻ فرمائي آهي. هن صاحب کي گهربو هو ته مرضت جي بدران امرضني آڻڻ فرمائي هان. هن اعتراص جو جواب هي آهي ته حضرت ابراهيم عليه السلام حسن ادب جي رعايت موجب مرض جي نسبت پاڻ ڏي ڪرڻ فرمائي نه رب ڪريم رئوف رحيم ڏي، جيئن جو حضرت خضر عليه السلام پڻ عيب جي نسبت پاڻ ڏي ڪرڻ فرمائي آهي نه رب رحيم ڏي ڇو ته اُتي به رعايت حسن ادب جي زير لحاظ آندي وئي آهي. ڪما قد قال الله في الکلام حاکيا عن الخضر عليه السلام فاردت ان عيبها) يعني پوءِ مون ايرادو ڪيو ته ٻيڙي کي عيبدار ڪريان) جيڪڏهن حضرت ابراهيم عليه السلام اهو حسن ادب جو خيال دامنگير نه هجي هان ته جهڙي طرح کيس شفا تي يقين تام هو تهڙي طرح مرض جي اعطاءَ ۽ ڏيڻ تي يقين ڪامل هو جنهن يقين ۾ کيس تر جيترو به تردد ڪونه هو جناب سرتاج سنڌ جي بيت مذڪور مان حصر جي اختصاص سبب هويدا آهي ته سندس درجو تسليم حضرت خليل الله وانگي ڪمال لازوال تي پهتل هو جيئن جو سندس زيرين قول زرين مان پڻ اهو ثبوت ملي ٿو (بيت) سڀيئي سبحان جي تون ڪر حوالي ڪم تحقيق ٿي تسليم ۾ لاهي غم و هم ته قادر ساڻ ڪرم حاصل ڪري هاج تو) 2- ٻيو ته هي آيته الاهي زيرين پڻ لطيفي لات جي مزيد تائيد فرمائي رهي آهي علم ان سيکون منکم مرضى) مرض مان مراد آهي انساني اعتدال خاص کان خروج ڪرڻ پوءِ آيت پاڪ جو اشارو قلبي مرضن ڏي پڻ مائل آهي جي قلب حب دنيا ۽ شهوات نفساني جي شغلن ۽ افاديت جي حجاب ۾ مبتلا ٿي مريض ٿيندا آهن، انهن وقت مٿن اسرار قرآني ۽ انهي جي حقيقت حقاني کان ڪو به ٽول ظاهر باهر نه ٿيندو آهي چه جائيکه مشاهدات معرفت محبوب معنوي جيئن جو شيخ سنائي فرمايو آهي (بيت) عجب نبود گراز قرآن نصيبت نيست جز حرفي که از خورشيد جز کرمي نيا بدچشمه نابينا) عروس حضرت قرآن نقاب انگ بر اندازد که دار لملک ايمان زامجر يا بد از غوفا) باقي معرفت محبوب جي انهي عارف الاهي کي حاصل هوندي آهي جو عارف پنهنجي توجه تام کي سواءِ حضرت ذات حق جي غير ڏي متوجہ نه ڪري جيئن جو تفسير روح البيان واري هيٺين عبارت پر بشارت مان عيان آهي لن يکون عارفا الا بالتوجه الي الحضرت العليا) يعني هرگز نه ٿو هجي ڪو به عارف مگر اهو جنهن جو توجہ فقط ذات حق ڏي هجي) جيئن جو لطيفي لات – لوڪان نحو صرف مون مطالع سپرين) مان نعرهء معرفت نروار آهي پر جناب حضرت خواجه اجميري پنهنجي ديوان ۾ محبوب معنوي جو مشاهدو پنهنجي چشمن اندروني کي هئن ڏيکاري رهيو آهي ته
دلا بچشم حقيقت جمال دوست به بين + ز مظهر همه اشيا ظهور اوست به بين
دلا تو حسن خدا ديدهء غلط نه کني + که درجمال خدا جلوه کر هموست به بين
بگوش ظاهر وباطن حديث عشق شنو + بچشم صورت و معنى جمال دوست به بين
(نقل)
ذوالنون مصري قدس سره فرمائي رهيو آهي ته هڪ ڏينهن سفر جي حالت سان هڪ شهر ۾ پهتس دل ۾ خيال ڪيم ته اندر شهر ۾ وڃان اوچتو شهر جي در تي هڪ ماڙي نظر ۾ نروار ٿي ۽ هڪ نهر جاري، مان نزديڪ نهر جي وڃي وضو ڪيم فراغت کان پوءِ ماڙي تي نظر ڦيرائي ڏٺم ته هڪ ڪنيز خوب صورت نظر آئي جا ڪنيزڪ ماڙي تي بيٺل هئي- جڏهن مون تي سندس نظر پئي ته چيائين اي ذوالنون جڏهن پري کان توکي ڏٺم ته ڄاتم تون مجنون آهين پر جڏهن تو طهارت ڪئي ته خيال آيو ته تون عالم آهين، طهارت کان پوءِ جڏهن منهنجي اڳيان آئين ڀانيم ته عارف آهين، هاڻي تحقيق تيقن تي پهتس ته نه تون مجنون آهين ۽ نه عالم ۽ نه عارف چيم ڇاڪاڻ چيائين جي ديوانو هجين ها ته طهارت نه ڪرين ها ۽ جي عالم هجين ها ته نظر نا محرم ڏي ۽ خانه بيگانه ڏي نه ڪرين ها ۽ جيڪڏهن عارف هجين ها ته دل تنهنجي ماسوي الله جي طرف مائل نه هجي ها- جيئن جو خجندي عليه الرحمته انهي بابت عمدو فرمايو آهي- سالک پاک رو نخوانندش آنکه از ماسوي الله منزه نيست آستين کوتهي چه سود آنراکه ردنياش دست کو ته نيست)
حاصل ڪلام ته آدمي عارف جي ديد دروازو معرفت محبوب جو آهي نه غير ڇو ته عارفن کي اکه عبرتي عالم اڪبر جي اشياعن ڏي نهارڻ لاءِ عطا ڪئي وئي آهي جيئن جو زيرين آيته ڪريمه جي اشاره مان عيان آهي وما خلقنا السموات والارض وما بينهما الا بالحق) پوءِ ڀلي ته عارف عباد الرحمان عالم اڪبر ڏي اکه عبرتي سان نظر نروار ڪندا رهن جيئن جناب سعدي عليه الرحمته فرمايو آهي- دو چسم از پئي ضع باري نکوست زعيب برادر فروگيردست در معرفت ديدهء آدمي ست که بکشوده برآسمان وزمين است) پر اها عبرتي نعمت عظمى اُنهي آدمي کي بطور تڪريم جي عطا ٿيندي آهي جنهن صاحب کي فڪر سليم جو فوز عظيم حاصل هوندو جيئن جو زيرين شعر عربي مان عيان آهي (اذا لمرء کانت لہ فکرة ففي کل شيءِ لہ عبرة) پر حديث مبارڪ ۾ پڻ پديد آهي تفکر ساعة خير من عبادة عمل الثقلين) باوجود ايڏي تحقيق جي انهي حقيقت تي مولانا سعدي جو زيرين شعر مزيد تائيد جو ڪم ڏئي ٿو – برگ درختان سبز در نظر هوشيار هر ورقي دفتري ست معرفت کردگار) پر خود انسان جو مظهر حق آئينه ذات ۽ صفات حق تعالى آهي تزڪيه ۽ تصفيه جي وقت مٿس انوار الاهي ۽ مشاهدن معرفت جي پالوٽ رهي ٿي تان جو هو شهود هويت پنهنجي سان نزديڪ تجلي ربوبيت پنهنجي تجلي بالحق رهي پاڻ بيخودي ۾ انالحق چئي ويهي ٿو ۽ ڪي وري انانيت جي فنائي کان بعد بقاء سبحانية جي نزديڪ پهچڻ سان نعردء اعظم ثاني جو نروار ڪرڻ فرمائيندا رهندا آهن پر جناب لطيف لاثاني بعد حصول فنائيت ڪامله جي هئن فرمائي رهيو آهي (بيت) پيهي جان پاڻ ۾ ڪيم روح رهاڻ ته نه ڪو ڏونگر ڏيهه ۾ نه ڪا ڪيچن ڪاڻ، پنهون ٿيس پاڻ سسئي تان بسور هوا) هن بيت ۾ ڀٽ ڌڻي جو شرعي لحاظ موجب حسن ادب مرعي آهي وگرنه رنداني رمز موجب ساڳي مام عارفانه اشاري سان آلاپي وئي آهي قربان ٿجي سرتاج سنڌ جي اهڙي حسن ادب تان جنهن مقام معلى تي پهچڻ وقت پڻ لحاظ شرعي کي زير نظر آڻي شرعي ادب جي رعايته رکي آهي پر اهو مقام معلى ڪن ڪن مقربن کي ڪثرت رياضت ۽ گهڻن مجاهدن کان ۽ گهڻن ورهين کان پوءِ حاصل ٿيندو آهي ۽ ڪن عاشقن کي اهو مقام عنايت ارزاني ايزدي سان هڪ لحظ اندر قيامت عشق جي تزڪيه سان حاصل رهندو آهي جو ورهين جي مجاهدن سان به مس مس حاصل ٿئي ڇو ته عشق اسم اعلى جذبته الحق جو آهي جيئن جو زيرين حديث حبيب الله صلي الله عليه وسلم مان ثابت آهي جذبة من جذبات الحق توازي عمل الثقلين) يعني هڪ جذبو حق جي جذبن مان ثقلين جي عمل برابر رهي ٿو) انهي حقيقت مذڪوره تي هن آيت ڪريمه هيٺين مان روشني هويدا رهي ٿي وان الساعة التية) آيته جو اشارو آهي عارفن وٽ هن ڳالهه ڏي مشير آهي ته طالبن صادقن جي نفس نابود ڪرڻ لاءِ قيامته العشق ضرور اچڻ واري آهي جا رياضتن ۽ مجاهدن وارن کي فنائيت جي درجه پهچائي ڇو ته طلب ۽ صداقت ۽ اجتهاد قلبي عشق جي نتيجن مان آهن جنهن ڪري ڪثرت رياضت سبب نفس سرڪش نابودي ۽ فنائيت جو درجو ماڻي قيامت عشق جي ڪري مماتي جو منصب ماڻيندو آهي، جيئن جو خاڪ جي زيرين مصرعه ڪافي مان عيان آهي- عشق جي ايوان ۾ مشتاق لکه مرندا ڏٺم شمع واري شعاع تي سوسو پتنگ سڙندا ڏٺم) پر جناب خواجه اجميري فرمايو آهي ته؛
سوخت از بهر تو جان و جگر سو ختگان، اين چه روز ست که آمد بسر سو ختگان