عبد جو احترام
نڪا ابتدا عبد جي، نڪا انتها،
جن ڏٺو سپرين، سي وڃڻ کي ويا.
شرح – هتي حضرت شاه مقبول درگاه ڌڻي تعالى – عبد جو اطلاق انسان تي ڪري فرمائي رهيو آ ته اُهو انسان جو عالم اڪبر جو مجموعو آهي ۽ محبوب معنوي جو آئينو اعلى آهي انهي آئينہ ايزدي جي ابتدا ۽ انتها کي ڪنهن به حد تي بيهارڻ بشريت جي عوامي طاقت کان گهڻو بيرون ۽ ٻاهر آهي – ڇو ته صورت انسان جو اطلاق الله تعالى تي حقي حقيقت آهي نه مجاز جيئن جو مٿي محققن جي فيصله موجب ثابت ٿي چڪو آهي پر باوجود انهي تحقيق انيق جي هي حديث قدسي به ان تي دلالت صريح ڪري رهي آهي – ان الله خلق آدم على صورتہ) يعني تحقيق الله آدم کي پنهنجي صورت تي پيدا ڪيو آهي) 2- ته ڪنهن صوفي صاحب عمدة البيان ۾ پنهنجي حقيقت تي هئن روشني وڌي آهي ته (بيت) مجموعه اسرار الاهي مائيم لوح و قلم و حرف و سياهي مائيم هر چيز که مقصود تو باشد اي دل از خود بطلب که هرچيز خواهي مائيم) پر عبد انهي درجه اعليٰ ۽ بلند بالا کي تڏهن پهچندو جڏهن خودي کائي بود کي نابود ۽ نيست جي نردبان تي آڻيندو ته پوءِ بفحوي الڪريمہ نحن اقرب اليہ من حبل الوريد) جو جلوو دلي ديدن ۽ عبرتي اکين سان مدام ماڻيندو رهندو جيئن جو پاڻ سرتاج سنڌ جن فرمائي رهيا آهن ته (بيت) نابودي نيئي عبد کي اعلى ڪيو، مورت ۾ مخفي ٿيا صورت ۾ سيئي ڪبي اِت ڪيهي ڳالهه پريان جي ڳجهه جي) پر جڏهن نيهن جي نامدار شاه شاندار جي نظريه موجب عبد عام جو اهو منصب آهي ته عبدا اڪمل جو ڇا ڪمال لايزال هوندو
اهڙي عبد اڪمل بي نظير اجمل جي منزل ۽ منصب تي انسان ڇا پر فرشتا فلڪ ۽ ديو و پري وغيره خلق پڻ نه پهتا آهن – جيئن اهڙي عبدا اڪمل جي احترام بابت سهڻي سر اقبال فخر الهند صاحب سهڻو سڌو ڪري سمجهايو آهي ته
(بيت)
عبد ديگر عبده چيزي دگر
آن سراسر انتظار و اين سراسر منتظر)
جناب سر اقبال جي نظريه موجب عبد عام ڇا پر خاص به واحد جي وصال لاءِ ساري عمر انتظار اشد الموت ۾ رهي رب ارني جي مناجات سان قاضي الحاجات جي در پاڪ تي توقع جا تارا تڪيندا رهندا آهن – تن مان ڪي حضرات ته لن تراني جا تازيانه جهلي به اڳتي وڌندا ويندا آهن. پر قربان وڃان انهي اخص الخواص عبده عبد اڪمل تان جو پاڻ پهرين جو پڳدار سردارن جو سردار رب ارني جو رواج روانه نه ٿو رکي بلڪ محبوباڻي ماڻي سان ماٺ ميٺ ۾ رهي ٿو – پر تنهن هوندي به پاڻ مولا پاڪ موجب هيٺين حديث قدسي جي (انا مولاک وانت محبوبي) مٿس مشتاق ٿي سندس ملاقات منظر رهي اهڙي سير سفر پر ظفر غير محدود سان سڄڻ سر وحدت جي کي سر افراز فرمائي ٿو – جو هن کان اڳ ڪنهن به عبد کي اهڙي سر افرازي معراج واري سان نه نوازيو ويو آهي – هاڻي انهي ٻنهي بيتن يعني شاه جي بيت مذڪور جو ۽ سر اقبال جي بيت مذبور جو هي آيت شريفه شرح شافي ۽ قدر ڪافي جو ڪم ڏئي رهي آهي سبحان الذي اسرى بعبده ليلامن المسجد الحرام الي المسجد الاقص الذي بار ڪنا حولہ لنيره آيتنا انہ هوالسميع البصير) باقي رهيو معراج مبارڪ جو بيان سو انشاءَ الله تعالى خزانة العارفين جي ڪنهن نه ڪنهن جلد ۾ راجا راءِ ڏياچ ۽ ٻيجل جي قصه اندر شرح شافي سميت تفصيل سان بيان ڪيو ويندو بشرط بقاء حياتي جي – پوءِ ڀلي ته مشتاق قصه معراج جا ڪو وقت منظر رهي دعا خير سان فدوي کي ياد ڪندا رهن- حقيقت انسان کي حڪيم الاته جناب مولانا اشرف علي شاه صاحب رح پڻ اجمع الحقائق چيو آهي جيئن سندس ڪتاب تکشف جي صفه 115 ۾ زيرين مصرعه جي شرح ڪندين لکي ٿو ته-
خود بخود آزاد بودي خود گرفتار آمدي) چونکه به نسبت ممکنات کي انسان اجمع الکمالات هـي اور اُس بناء پر اسکو مرتبہ جامعہ اور مظهر اتم کها گيا هـي) پر حقيقت انسان تي تفسير روح البيان واري وڌيڪ تفصيل سان روشني وڌي جنهن جي عبارت عربيه جو بعينه ترجمو پيش ڪجي ٿو جو هي آهي ته جيڪي به ڪائنات ۾ قدرتي علامتون ۽ آيتون نمايان آهن - انساني صورت ۾ علامتون قدرتي انهن کان بها ڪثر آهن ڇو ته انسان دارين ۽ ڪونين جو مجموعو آهي ۽ انهي جي وجود ۾ علم الاسرار موجود آهي بفحوي الحديث من عرف نفسہ فقد عرف ربہ) تنهن ڪري انساني صورت حقيقت جو آئينو آهي جنهن جي ذريعي معرفت جي ماهرن کي حقيقت جو نور انساني صورت ۾ نروار ٿي نظر ايندو آهي جيئن جو سچل سرمست جي ڪافي جي ٿلهه ۾ اهو بيان عيان آهي ته (ٿلهه) سبحان صورت ساڳي مولا مڪي ماڻهن ۾) پر حديث قدسي ۾ به انهي حقيقت ڏي پڌرو اشارو آهي ته الانسان سري وانا سره) سر الاناسان مان مراد حقيقته انساني ظاهري آهي جا حقيقته الاهي تي دال آهي – هن حديث جي تائيد مزيد بلڪ ازيد محبوب مدني عجيب عدني جي هن هيٺين حديث شريف مان ثابت آهي ته (ان الله خلق آدم على صورتہ).