وات سان ورندي ڏيڻ وبال آهي
هو چون تون نه چؤ، واتان ورائي،
اڳ اڳرائي جو ڪري، خطا سو کائي،
پاند ۾ پائي، ويو ڪيني وارو ڪينڪي.
شرح – سهڻو سرتاج سنڌ سهڻي سمجهاڻي ڏيئي فرمائي رهيو آهي ته اي انسان عاقل فهيم فاضل پنهنجي عقل ۽ فهم ڪامل کان ڪم وٺي پنهنجي زبان پر زيان تي پورو پورو ڪنٽرول رکي کيس ورندي ڏيڻ جي وبال کان روڪي رهاءِ ڇو ته روحاني رمز رندي موجب الله تعالى جو حڪيم مطلق روحاني ۽ جسماني آهي تنهن تبارڪ و تعالى پنهنجي هر فعل ۽ ضعت سهڻي ۾ حڪمت بالغه رکائي آهي تنهن ڪري سندس ڪو به فعل حڪمت کان خالي نه آهي انهي قانون قدر تي جي مد نظر تي انسان جي هر هڪ اندام ۽ عضوي جي بنا ۽ بيهڪ پڻ سندس حڪمت تي مبني آهي- انسان ذات کي ٻه اکيون ۽ ٻه ڪن هن ڪري ڏنا ويا آهن جو انسان کي گهڻو ڪري ڏسڻ ۽ ٻڌڻ جو وڏو احتياج آهي نه ڳالهائڻ جو ڇو ته ڏسڻ ۽ ٻڌڻ خير ۽ شر کي شامل آهي ۽ ڳالهائڻ نيڪي کان سواءِ هرگز چڱو نه آهي تنهن ڪري انسان ذات کي هڪ زبان ڏئي مٿس ٻه پهريدار حفاظت ڪرڻ لاءِ رکيا ويا جي اهي ٻه چپ آهن جن جي حفاظت هيٺ زبان دهان اندر قيد ۾ آهي ۽ ناجائز ڳالهائڻ کان کيس لوهو لگام ڏنل آهي پر اڃان انهي کان به وڌيڪ ٻيا به پهريدار ۽ سياڊي سرڪار حقيقي جا پڻ حڪيم مطلق مقرر ڪري ڇڏيا آهن ته جيئن انسان جي زبان مان لفظ نڪري نروار ٿين تيئن هو صاحب سياڊي لکڻ لاءِ ترت تيار ٿي ويٺا آهن تنهن ڪري جناب سرتاج سنڌ پنهنجي نظريه موجب انسان کي خواب غفلت کان بيدار ڪرڻ خاطر فرمائي رهيو آهي ته اي انسان توکي جو به آدمي آڳرائي ڪري ڳالهائي ته تون تنهن کي تڪڙ ڪري ورندي نه ڏي بلڪ تحمل ۽ بردباري کان ڪم وٺي سڀ ڪجهه سهه ۽ ماٺ جا منڱ پائي ويهي رهه پوءِ عبرت جي اک سان ڏس ته سرڪار سرمدي جا سياڊي تنهنجي فائدي ۾ پوري طرح ڪيس ڀري ڪئن ٿا هائي ڪورٽ ۾ چالان ڪرڻ فرمائن ۽ تنهنجو تحمل توکي عتاب خطاب کان بلڪل آزاد رکندو جيئن جو سرڪاري سياڊن جي ثبوت تي هي هيٺيون ٻه آيتون الاهي پوري پوري گواهي ڏئي رهيون آهن 1- وما يلفظ من قول الالديہ رقيب عتيد) يعني ڪجهه به نه ٿو ڳالهائي آدمي مگر جو انهي وٽ نگهبان تيار آهن) 2- ٻي آيت هي آهي ته ان عليکم لحافظين ڪراما ڪاتبين يعلمون ما تفعلون) يعني اوهان جي مٿان ٻه نگهبان مقرر آهن هڪ ڪرامن ٻيو ڪاتبين جيڪي ڪيو ٿا سو سڀ ڄاڻن ٿا) مطلب ته هنن آيتن مان عيان آهي ته برابر بشر ذات جي ڪمن ۽ لفطن لکڻ تي سرڪاري سياڊي مقرر ڪري رکيا ويا آهن جن جي سياڊپ سخت کان ڊڄي پنهنجي زبان پر زيان مان چڱا چڱا لفظ چونڊي ڪڍڻ گهرجن نه خراب پوءِ جي آدمي لطيفي صلاح تي هلي چڱن لفطن ڳالهائڻ تي چاه رکندا ته انهن کي هر هڪ چڱي لفظ پٺيان ڏهوڻو اجر لکيل پلئي پوندو بفحوي الڪريم من جاء بالحسنته فلہ عشرا مثالها) يعني جنهن هڪ چڱائي آندي تنهن کي ڏهن چڱاين جو اجر عطا ٿيندو) ۽ بڇڙي لفظ جو هيڪڻو ڏوهه لکندا تنهن ڪري ڌڻي پاڪ پنهنجي حڪمت بالغه موجب زبان کي جنهن جي لفظي صورت زيان جهڙي آهي فقط هڪ نقطي زائد جو فرق آهي تنهن زبان پر زيان کي انساني دهان اندر قيد قابو ڪري مٿس ٻه پهريدار چپ ۽ ملڪ مقرر ڪيا ته ڀلي انسان بيدار ٿي انهن سياڊن سرڪاري کان خوف زده ٿي اجاين لفظن گارن ۽ غيبت ۽ گلا وارن ڳالهائڻ سان پنهنجي زبان تان بندش وارو لگام نه لاهي بلڪ هميشه سوچ ۽ غور ڪرڻ سان سخن کي سينگاري – انسان لاءِ ٻن اکين جو ۽ هڪ زبان جو ثبوت هن هيٺين آيت الاهي مان ثابت آهي الم نجعل لہ عينين ولسانا وشفتين) ڇا اسان نه ڪيون انسان لاءِ ٻه اکيون ۽ ٻه چپ ۽ هڪ زبان) هن آيت الاهي جي هيٺان گهڻي بحث ڪرڻ کان پوءِ تفسير روح البيان وارو هئن فرمائي رهيو آهي ته قادر قدوس جو زبان کي انسان جي دهان اندر ٻن چپن جي حفاظت سان قيد رکڻ فرمايو آهي تنهن ۾ هي رمز مخفي رچايل آهي جنهن رمز رندي مان فقط عاقل کي اشارو آهي ته جڏهن به هو چڱي لفظ چوڻ تي چاه رکي ته ڀلي پنهنجا ٻئي چپ کولي زبان کي ڳالهائڻ لاءِ اجازت ڏئي آزاد رکي پر جي زبان بڇڙي لفط چوڻ تي تيار ٿئي ته پنهنجا ٻئي چپ نه کولي ۽ زبان تان بندش وارو لگام هرگز نه لاهي- پر انهي زبان جي بندش تي هي هيٺين رباعي ۽ ٻيا ابيات فارسي پڻ دلالت ڪري رهيا آهن – رباعي – ايزد چون بنا کرد بحکمت تن وجان درهر عضوي مصلحت کرد نهان کرزمفسدي لديده بودي ز زبان مجوس نمي کرد بزندان دهان) گرخبرداري زحي لايموت بردهان خود بنهه مهر سکوت – روزبان را در دهان مجوس داز وز خلائق خويش زامايوس دار) پر باوجود تحقيق قرآني جي زبان بابت حديثن ۾ به وعيد شديد آيل آهن ترمذي شريف ۾ حضرت عقبه پٽ عامر رضه کان روايت آهي ته مون حضور پر نور کان پڇيو ته ڇوٽڪارو ڪهڙي چيز ۾ آهي پاڻ ڪريمن فرمايو زبان بند ڪر ۽ پنهنجن بد ڪمن تي پشيمان ٿي رو ۽ گهر ۾ گوشه نشيني اختيار ڪر) پر جو به آدمي بي پرواهي سان زبان تي بندش ته نه ٿو وجهي پر رهندو زبان جي ڏاٽي تکي سان خراب لفظن گارن گندن گلائن غيبت سان لفظي لابارو ڪري گناهن جي بار گڏ ڪري رکي ٿو اهو هيٺين حديث شريف جي وعيد ۽ ڀلڪار جو مصداق آهي. هل يکب الناس على مناخر هم في النار الا حصائد السنتهم) يعني نه مهن ڀر اونڌو ڪري دوزخ ۾ وجهندا ماڻهن کي مگر سندن زبانن جا لابارا) حاصل ڪلام ته زبان مثل نانگ ازدها جي آهي جي نانگ پنهنجي سوراخ کان نڪري نروار ٿيو ته ضرور ڪاٽي کائي وجهندو تنهن ڪري زبان به جي وات جي قيد کان ٻاهر نڪتي ڪنهن واجبي سبب کان سوا ته ضرور نانگ وانگي باعث زيان جي ٿيندي جيئن جو هيٺين رباعي خاڪ جي مٿس صادق آهي (رباعي) سدا نانگ سوراخ اندر رهي، لڪايو زبان کي نه ظاهر رهي، ڪڍڻ سان متان توکي ڪاٽي رکي، رهي خاڪ اندر نه ٻاهر رهي.) پر هن رباعي خاڪ واري جو هوبهو شرح هي حديث شريف هيٺين آهي احفظ لسانک ايتها الانسان لايلد غنڪ انہ ثعبان) يعني اي آدمي پنهنجي زبان کي هميشہ حفاظت هيٺ رک خبردار اها هڪ ازدها نانگ آهي جو توکي ڏنگي کائي نه وجهي) تنهن ڪري جنهن زبان زيان ڪار کي حضرت جن نانگ خطرناڪ جو لقب ڏنو آهي تنهن جي ڏنگ کان هر وقت هشيار رهڻ گهرجي حضرت امام شافعي کان منقول آهي ته جڏهن به آدمي ڳالهائڻ جو ايرادو ڪري ته پهريون سوچڻ گهرجيس پوءِ جڏهن ڄاڻي ته هن منهنجي ڪلام ۾ سراسر دين دنيا جي مصلحت آهي ته پوءِ ڀلي ڪلام ڪري - ۽ پڻ حديث حبيب الله ۾ ثابت آهي ته جڏهن به آدمي صبح جو اٿندو آهي ته انهي جا سڀئي عضوا زبان جي آڏو عاجزي ڪري عرض ڪندا آهن ته اي زبان جيڪڏهن تون سڌي رهندي ته اسان به سڌا رهنداسون پر جيڪڏهن تو ڪجروي ڪئي ته اسان تنهنجا مقلد مقيد آهيون) هن حديث پاڪ مان هي ڳالهه پڌري پديد آهي ته فقط زبان ئي دل جي رازن جي ترجمان آهي ظاهر توڙي باطن جي سارن معاملن جو دارو مدار زبان تي آهي شرعي حق جي شاهدي پڻ زبان تي موقوف آهي هر چيز جي ڪوڙي مٺي هجڻ جو مدار پڻ زبان تي هوندو آهي تنهن ڪري قادر قدوس جي پنهنجي قدرت ڪامله سان انسان ذات کي زبان ڳالهائڻ لاءِ عطا ڪرڻ نه فرمائي ها ته ويچارو انسان اشارن ۽ لکڻ کان ڪم وٺي وڏي مشڪل ۾ ڦاسي پوي ها تنهن ڪري انسان ذات کي پنهنجي پاڪ پروردگار جو هر دم شڪر گزار ٿي رهڻ گهرجي ۽ انهي زبان رازن جي ترجمان سان جيڪڏهن ڪي راز روحاني ظاهر ڪرڻا هجن ته فقط پنهنجي رب رازدار سان راز ظاهر ڪجن نه اغيارن ۽ بيگانن سان پر جي غيرن سان گفتار سر زد ٿي ته هي زيرين عبارت فارسي وارو عتاب ايزدي آڏو عيان ٿيندو (عتاب) زبان داديم تراتابا مار از گوئي در خلوت وقرآن خواني در عبادت وصدق دروي فروآري وبا دوستان ماسخن گوئي تو خود زبان کي بساط غيبت ساختي ور وزنامئه جدل وديوان خصومت کردي- تو امر وز بکدام زبان حديث ماخواه کرد 12 – پر جناب مولانا سعدي عليه الرحمته وري زبان بابت هئن فرمائي رهيو آهي (ابيات) زبان آمد از بهر شکرو سپاس بغيبت نگر داندش حق شناس گذرگاه قرآن و پند ست گوش به بهتان وباطل شيندن مکوش دو چشم از پئي ضع باري نکوست زعيب برادر فروگير دوست) هن بيتن سعدي جي مان پڻ ظاهر آهي ته زبان سان فقط شڪر گوئي ڪرڻ جي اجازت آهي پوءِ زبان سان سدائين سهڻا سخن بيان ڪرڻ پڻ شڪريه ڪرڻ ۾ داخل آهن مگر غيبت گلا ڪرڻ اهڙو عظيم ڏوهه آهي جو جيئن ڪو ڀاءُ بي حياءُ پنهنجي ڀاءُ مئل جو گوشت کائي بفحوي الڪريم ان ياکل لحم اخيہ ميتا) تنهن ڪري ڄاڻڻ گهرجي ته غيبت ڪرڻ ۽ ڪنهن جا ڪارناما ۽ عيب اوڻايون بيان ڪرڻ هرگز جائز نه آهن مگر انهي ظالم جا جنهن جو ظلم تمام وڏو عوام تي عيان هجي ته انهي جا عيب على سبيل الا علان والاخبار بيان ڪجن ته هو ٻڌي سڌي من پشيمان ٿي ظلم ضرور ڇڏي ڏئي – جيئن جو هن هيٺين حديث ۾ اهڙي ظالم فاسق جي پچر ڪرڻ ثابت آهي اذڪرو الفاسق بما فيہ کي يحذره الناس) يعني ياد ڪريو فاسق کي انهي ٽول سان جو انهي ۾ موجود آهي تان جو ماڻهو انهي کان پاسو ڪن) ۽ پڻ هڪ اثر ۾ وارد آهي ثلاثته ليست لهم الغيبته الامام الجائر والفاسق المعلن بفسقہ والمسبدع الذي يدعو الناس الى بدعة) يعني ٽي شخص آهن جن جي غيبة ڪرڻ مباح آهي 1- هڪ امير ظالم 2- ٻيو اهو فاسق گنهگار جو پنهنجو گناه پاڻ فخر سان پڌرو ڪري 3- اهو بدعتي جو ماڻهن کي پنهنجي بدعت ڏي سڏي) مطلب ته جا زبان جسم ۽ جرم ڪري ڏسڻ ۾ ننڍي نظر اچي ٿي سا زبان حقيقت ۾ جو به بدسخن بيان ڪري بنا ڪنهن اجازت شرعي ۽ مصلحت دنوي جي- تنهن جو جرم ۽ گناهه ته بلڪل وڏو آهي پر پاڻ خود اهڙي زبان جرم ڪبير آهي جيئن جو هيٺين عبارت تفسير روح البيان مان ثابت آهي ان اکثر السوء قولي فان اللسان صغير الجرم کبير الجرم) يعني گفتي ۾ گهڻو بد گفتگو منهنجي زبان جو آهي ڇو ته زبان جو جسم ننڍو آهي پر سندس گناهه ڪبير ۽ وڏو آهي) پر حديث شريف ۾ آهي ته البلاء مؤکل بالمنطق) يعني بلاسو پيل آهي سخن ڪرڻ سان) تنهن ڪري انسان عاقل سوچي سمجهي پوءِ سخن پنهنجي زبان تي ظاهر ڪرڻ گهرجي وگر نه سندس زبان بي ڌيان بلاء مصيبت ساڻ کنيون ٿي وتي جيئن جو مولانا رومي صاحب جي بيتن هيٺين مان پڌرو آهي.
(ابيات مثنوي)
اين زبان چون سنگ وهم آهن وشست + آنچه بجهد از زبان چون آتشد ست
سنگ و آهن رامزن برهم گزاف + که زروئي نقل و که از روئي لاف
زانکه تاريک ست هرسو پنبہ زار + درميان پنبہ چون باشد شراز
عالمي را يک سخن ويران کند + روبهان مرده راشيران کند
انهي ساري تحقيق انيق مان ظاهر ٿيو ته زبان جي بدگفتن کان ڪناره ڪشي ڪرڻ عاقلن تي اخلاقي فرض آهي پر جي اڃان به ڪو انسان عاقل بيدار ٿي زبان پنهنجي تي ضابطو نه رکندو ۽ شاه مقبول درگاه جي مشوره مفيد تي نه هوندو ته هن هيٺين آيت الاهي جي عتاب هيٺ اچي ويندو. ان الله لايحب الجهر بالسوء من القول) يعني تحقيق الله سائين بڇڙي بات ظاهر ڪرڻ کي پسند نه ٿو ڪري هتان صفا ثابت آهي ته جڏهن حڪيم مطلق بڇڙي بات نٿو پسند ڪرڻ فرمائي ته پوءِ بدگفتار بدڪردار کي ڪهڙي طرح پسند ڪرڻ فرمائيندو- هن آيت الاهي مان ٽي اشارا نظر اچن ٿا
1- پهريون ته ڌڻي پاڪ عوام کان سخن پاڪ ٻڌڻ پسند فرمائي ٿو نه ناپاڪ سخن
2- خاصن کان خيالي تحدث فقط پاڻ لاءِ پسند ڪري ٿو نه تحدث نفس سان.
3- اخص الخواص جو توجه تام فقط پاڻ ۾ پسند فرمائي ٿو نه خطرن خام دل وارن ۾ پر زبان تي جمله آفتن جو ظهورو مولانا محمد يوسف تحفه نصايح وارو هئن ٻڌائي رهيو آهي
داني موڪل بر زبان جمله بلا آفات را
جرم زبان گرا ندي ست دان جرم اورا بيشتر