هجري جي حالت ۾ درد وارن جي دانهه ۽ پٽڪو
پٽڻ واريون پڌريون، ڳل جني ڳاڙها،
ڳاڙن سي ڳوڙها، ويو هوت جن جي هنج مون.
شرح-هن بيت ۾ لطيف لعل پنهنجي تمثيل جو طريقو نموني جديد لذيذ سان نروار ڪرڻ فرمائي رهيو آهي ته اي سلوڪي سالڪ ۽ صوفي صادق تون پنهنجي تجربه قديم موجب ڏسي وائسي رهيو آهين ته جٿي ڪٿي جو پٽڻ ۽ پار ڪڍڻ واريون گڏجي سڏجي پٿر ڀائي ٿي پنهنجون توڙي پرايون پار ڪڍنديون آهن پوءِ پار ڪڍڻ وارن جا ٻه قسم آهن هڪ اهي جيڪي فقط پٿر ڀائي ٿيڻ خاطر پنهنجن مٿن تي هٿ ميار کڻي هڻنديون آهن. 2- ٻيو اهي ويچاريون واعن ڪرڻ واريون جن جي هنجن مان هوت جدا ٿي هليو ويو يا ڪو به سندن عزيز قريب ڇڏي ويل هوندو ته اهي ويچاريون سچي پچي پٽڪو ڪري هٿن هڻڻ سان پنهنجا ڳل ۽ رخسار ڳاڙها ڪري ڇڏينديون آهن ۽ وڏ ڦڙي ميهن وانگي سندن ڳلن تان ڳوڙها ڳڙندا رهندا آهن ڇو ته هي مقولو مشهور آهي ته – هنڌ اهو سڙي جٿي باهه ٻري) باقي ٻيون ويچاريون پرايون جي فقط ميار لاهڻ خاطر پٿر ڀائي ٿي پنهجن مٿن تي هٿ ميار جا هڻنديون آهن جيئن جو انهن بابت به هيٺيون پهاڪو پڌرو آهي ته – ٻيون مڙوئي هڻن هٿ ميار جا تنهن وانگي سچو سالڪ اهو آهي جنهن کان جانب جدا ٿي ويل آهي پوءِ هو هن هوت جي هِجر ۽ فراق ۾ پايداري سان پٽڻ جو پٿر پڌرو ڪري ائين روئندو آهي جيئن جو ميهن برسات جون بوندو وسڻ کان بس نه ڪنديون آهن اها حالت تيستائين طاري رهندي آهي جيستائين دوباري جمال يا ڪمال جاني جي جيار جو نصيب نه ٿئي- انهن کان فرقتي پڌري پٿر ۽ سڄڻ جي سوداء ۾ ايتري قدر نه روڄ راڙو پيدا ٿيندو آهي جو ڄڻ ته اکين جي ابر مان ميهن جي بوندن جي برسات برسي رهي آهي ڇو ته هن عاشق اداسي پنهل جي پياسي کان لوڪ جي ڏسڻ ۽ پسڻ مان سڪ سڄڻ جي نه لهندي آهي جيئن جو انهي حقيقت تي هيٺيون بيت صادق ۽ سچو آهي (بيت) اڄ پڻ اکڙين سڄڻ پنهنجا ساريا ڳلن تان ڳوڙهن جون بوندون بس نه ڪن، سندي سڪ پرين لوڪ ڏٺي نه لهي) مطلب ته سڀئي سالڪ ۽ عاشق صادق سوز فراق ۾ عام جام محبوب معنوي جي محبت مزيد ۾ مست ٿي پٽڻ ۾ پڌرا هوندا آهن جن جي محبت مزيد بابت قرآن ڪريم جي زيرين آيت جي شهادت ڪافي آهي والذين آمنوا اشد حبالله) يعني مومن صادق الله جي محبت مزيد ۾ شديد شيدا آهن) هن آيت الاهي مان مشتاقن جي محبت مزيد جو ثبوت ثابت آهي باقي رهيو عاشقن صادقن جو سڄڻ سرمدي جي سڪ سوز جان گداز ۾ روڄ رارو ڪرڻ تنهن روڄ راڙي بابت هن هيٺين آيت الاهي ۾ گهڻي گريه ڪرڻ بابت عاشقن کي تاڪيدي اشارو آيل آهي فليفحکوا فيلاوليبکواڪثيرا) ڀلي ته رئن گهڻو ۽ کلن ٿورو) هن آيت جي ارشاد عيان رئڻ واري ۾ هي رمز رندي رکيل آهي ته جيئن ڪڪر جي رئڻ واري بارش سان چمن ۽ باغ دنيا جا بهاري وٺندا آهن ۽ ٻار جي اُڇڪار واري ڪوڪار سان مادر مشفقه جو ببو جوش پذير هوندو آهي تنهن وانگي سالڪ جي جوش فراق واري روڄ ۽ راڙي سان سينو بي ڪينو سڄڻ جي سوز سڪ سان سرسبز ٿي سارو بدن باغ ٻهار ٿي ويندو آهي – جيئن جو مولانا رومي صاحب فرمايو آهي ته
(بيت)
تانه گريد ابر کي خنذد چمن تان گريد طفل کي جوشد لبن
پر اڃان به وڌيڪ رئڻ جي رمز رنداني فقير خاڪ جي زيرين ڪافي مان پروڙڻ گهرجي
(ڪافي)
ڪيڏو اثر نه آهه فنان ٻار ۾ + سڱجي ببو ٿو مادر پٽ جي پيار ۾
1. سهڻي سبق جي سيکت از خود ٿي ٻار کي + تنهنجو عقل آ ڪٿ ڪٿ ڪهڙي قطار ۾
2. سک فهم ڪو فهيم ٻچي ٻار ٻاڪ کان + دردن جي دانهن دلڪش دلبر يار ۾
3. اٺ جو اڇو مٿو تب سکيو نه ڪو مٽڻ + گمراهه تون رهين ڪٿ ڪهڙي ٿو غار ۾
4. غفلت جي گوش هوش کان ڪڍ ڪا ڪپہ ڪني + بيدار ٿي سجاڳ فقط ياد يار ۾
5. سڪ سوز جي سمندر سيرين جو سير ڪر + ڦاسين ڪڏهن نه فائق دنيا جي ڄار ۾
6. جهڙي آ اڃ عجيبن تهڙي نه ڪنهن جي اڃ + اُڃ جي مري نه آتش درياءَ تار ۾
7. جهڙو مزو محبت منٺار منجهه آ + اهڙو مزو نه جنت فردوس زار ۾
8. رو خاڪ رات ڏينهن سکي ٻاڪ ٻار کان + پستان پاڪ رحمت سڱجي پوڪار ۾
نوٽ:- اوليائن اڪملن جي هي امتيازي علامت آهي جو سمنڊ سڪ واري جي وچ تار ۾ رهي به سندن اندروني اڃ اوساٽ نه لهي بلڪ تيئن تاس ۽ اداس وڌندي رهي، جيئن جو انهي بابت تفصيل سان بحث مٿي گذري آيو آهي، تنهن ڪري هتي ساڳو بحث ورائي ڪرڻ مناسب نه آهي.