بيت نمبر 6-
جاڏي ڪيان پرک، تاڏهون سڄڻ سامهان.
شرح:- سرتاج سنڌ جي هن بيت جو مطلب آهي ته سارو جهان هڪ ماڙي جي مثال آهي جنهن ماڙي کي لکين ڪروڙيي دريون آهن پوءِ ديد عبر تي جنهن به دري مان جهاتي پائي ڏسان ته سڄڻ سامهون ٿي پنهنجو ديدار پاڪ پسائي ٿو- غرض ته جناب شاه صاحب ايڏو ته محبوب معنوي جي معرفت ۾ محو جو هرچيز ڪائنات جي ان لاءِ آئينو وصال وحدت جو ۽ هر دري ديد نما آهي جيئن سچل سرمست پڻ فرمايو آهي ته دري منجهارون دوست ڏٺوسون لالن ليڙو پايو تو) پر مولانا سعدي عليه الرحمته جو پڻ قديمي اولي العزم شاعرن مان هڪ فرد فريد آهي تنهن صاحب فرمايو آهي ته-
برک درختان سبز در نظر هوشيار
هر ورقي دفتري ست هرفت کردگار)
پر اڄوڪي وقت جي خاڪسار خاڪ ڪاندهلوي پڻ ذري گهٽ قابل قبول چوڻ چيو آهي (چوڻ)
چشم منهنجي تي چٽو ديدار جو چمڪار آ-
هر دري دنيا منجهان دلدار جو ديدار آ)
حاصل ڪلام ته جناب سرتاج سنڌ جي بيت مذڪور جو شرح شافي ۽ بينا ڪافي ۽ سندس هر چيز مان وصال وافي جي گواهي هن هيٺين آيت شريفه مان بلڪل عيان ۽ آشڪار آهي.
وسنريهم آيا تنا في الافاق وفي انفسهم حتي يتبين لهم الحق: يعني جلد ڏيکارينداسون انهن کي ساري ڪائنات ۽ نفسن ۾ پنهنجون نشانيون تان جو ظاهر ٿي پوندو انهن واسطي ديدار حق جو) ۽ پڻ ٻي هي آيت ڪريمه به ساڳي بيت جي بطور شرح جي تائيد مزيد فرمائي رهي آهي فان تولوا فشم وجہ الله يعني جاڏي به منهن ڦيرائيندو ته اوڏاهون الله جو منهن آهي) گويا ڀٽ ڌڻي جي بيت جو پويون اڌ (جاڏي ڪيان پرک تاڏهون سڄڻ سامهون) هوبهو آيت الاهي جو ترجمو آهي جيڪڏهن عبرت جي اک ۽ انصاف جي عينڪ اکين ۾ پائي رساله شاه شعراءِ جي کي ڏسجي ته برابر سندس سڀ ابيات الاهي آيات آهن مگر وڏي غور ڪرڻ جي گهرج ۽ ضرورت آهي- ڇو ته جيئن عارف ولي ڪامل جو سڃاڻڻ دشوار آهي تيئن ولي ڪامل جي ڪلام روحاني ترجمه الهام آسماني کي ڄاڻڻ به سالڪ ۽ ولي ڪامل جو ڪم آهي بفحوي المقوله ان الولي يعروف الولي) يعني تحقيق ولي ولي کي سڃاڻندو آهي) نه ٻي سڀ ڪنهن عام ماڻهو جو ڇو ته گونگائي مامون گونگن جون پروڙيندا آهن هن مقوله مذڪور مان هرگز هيئن نه سمجهڻ گهرجي ته شايد شارح رساله شاه جو به ولين مان هڪ ولي آهي بلڪ هيئن سمجهڻ گهرجي ته جيئن هڪ عورت عاشقه صادقه حضرت يوسف عليه السلام جي خريدارن ۾ نالي ڳڻائڻ خاطر هڪ ڍيرو کڻي حاضر هئي تيئن هي فدوي به پاڻ کي هرون ڀرون ولين جي خريدارن ۽ واصفن ۾ ائين ڳڻائي رهيو آهي جيئن جو پاڻ کي هٿراڌو رت لائي شهيدن جي شهادت پاڪ ۾ شمار ڪجي- باقي رهيو ته پوءِ هرون ڀرون شاه جي رساله جي شرح تي زور ڏيڻ جو ڪهڙو ڪم هو تنهن لاءِ عرض ته فدوي گهڻي زماني کان اوليائن جي در جو دربان ٿي رهيو آهي خصوصاً ننڍا ئي کان وٺي سرتاج سنڌ جي رساله سان انس الفت ٿي رهي آهي شايد شاعرن جي شاه ۽ روحانين جي رهبر راه جي روحاني رابطي هجڻ ڪري مون ۾ اها جرعت پيدا ٿي هجي ته ممڪن آهي تنهن ڪري گهڻن اٻوجهن وٽ فدوي به ڏانداري مان صبرڪتي سڏجڻ ۾ اچي ته ڪو شڪ نه آهي مگر جي ائين ٿيندو ته به لطيف لاثاني جي روحاني ڪرامت سمجهڻ گهرجي وگرنه- من آنم که من دانم) ڇو ته فدوي ته مصداق هيٺين مصرعه جو آهي:- مون جهڙو مس ڪو لڀي مجرم ۽ مذلبا) آمدم برسر مطلب) پر صوفين صادقن جي اصطلاح موجب سالڪ تي بسط کان بعد ڪڏهن ڪڏهن قبض جي حالت پڻ طاهري ٿيندي آهي، جنهن ڪري جانب جي جمال باڪمال کان حجاب جي وقت فرقتي فرياد سان فرش فلڪ ڇا بلڪ عرش عظيم کي پنهنجي الحاج ۽ آه دردناڪ سان دهڪائي ڇڏيندو آهي- جيئن جو سرتاج سنڌ به قبض جي حالت ۾ هئن هنجهون هاري پنهنجي هوت حبيب کي فرقتي فرياد ٻڌائي رهيو آهي ته
(بيت)
اڄ پڻ اکڙين سڄڻ پنهنجا ساريا
ڳلن تان ڳوڙهن جون بوندون بس نه ڪن.
سندي سڪ پرين لوڪ ڏٺي نه لهي
پر ويچارو روه جو وڻجارو حضرت سچل سرمست قبض جي حالت ۾ محبوب جي هر چيز سان معيت مڃيندي هن نموني سان درد جي دانهه ديوان آشڪارا ۾ نروار ڪري رهيو آهي ته
(بيت)
يا جامع المتفرقين چون دور مارا کرده
باشي بهم باهر همه مهجور مارا کرده)
پر ڪي عاشق صادق ۽ صوفي سالڪ وري قبض جي حالت ۾ عجيب ازلي کي عتاب ڏيڻ عوض رهندو پاڻ کي مياردار ۽ قصور وار ڄاڻي سخت پشيمان ٿي پنهنجن آهن دانهن سان عرش کي جنبش ۾ آڻيندا آهن جيئن جو حضرت مولانا مثنوي رومي فرمائي ٿو
(بيت)
گر بر آرنداز پشيماني انين
عرش لرزد از انين المذنبين)
يعني جيڪڏهن پشيماني کان فرياد فغان ڪن ته انهن جي آهن کان عرض عظيم ڏي ويندو آهي)
مٿين ٻن آيتن مان پهرين آيت ۾ ٻه ڳالهيون آهن جي قابل توجه ۽ غور ڪرڻ جي لائق آهن- هڪ ذڪر آفاق جو- جو جمع افق جو آهي ٻيوذڪر انفس جو – جو جمع نفس جو آهي پوءِ آفاق جو اطلاق عالم ڪبير تي آهي جو فرش کان وٺي عرش تائين آهي ۽ انفس جو اطلاق عالم صغير تي آهي- عالم صغير انفرادي حيثيت سان هر هڪ انسان آهي تنهن ڪري الله تبارڪ و تعالى صوفين جي اصطلاح موجب عالم ڪبير کي هر هڪ انسان جي وجود مسعود ۾ ماپايو آهي عالم ڪبير ڇا بلڪ مومن جي قلب روشن کي ته الله تعالى جو تخت پاڪ سڏيو ويو آهي جيئن صوفين سڳورن حجت برآري لاءِ هن حديث مشهور کي بطور سند جي ڪم آندو آهي (حديث) قلب المؤمن عرش الله تعالى) غرض ته جيڪي به قدرتي دليل ۽ آيتون عالم ڪبير ۾ آهن – سي سڀ عالم صغير يعني انسان ۾ آهن – ڇو ته انسان ذات ئي آئينه جهان نما ڇا بلڪ نگار نما يعني خدا نما آهي- بفحوي الحديث من ر آني فقد رائي الحق) يعني جنهن مون کي ڏٺو تنهن تحقيق حق کي ڏٺو) تنهن ڪري صوفين جي اصطلاح ۾ انسان ڪامل ڇا بلڪ اڪمل نالو حقيقت محمدي ۽ ذات احمدي جو آهي- جنهن ذات اڪمل جي ظهور ۽ ڄمڻ سان سارو جهان هدايت جي حسن ۽ خلق جي خوشبوءِ سان منور ۽ معطر ٿي ويو ڇو ته حضرت محمد مصطفيٰ هادن جو به هادي ٿي هويدا ٿيو ڄمندي ڄام جي ڏيهه مان ڏڪر ڏور ٿي سڪر جو سال سڏجڻ لڳو بلڪ سندس ڄمڻ واري سال ۾ سڀني عورتن پٽ ئي پٽ ڄڻيا نه مادي جيئن جو زيرين نظم خاڪ جي مان ان حقيقت هادي تي روشني پوي ٿي.
(نظم)
محمد مصطفيٰ هادي همہ هادن جو هادي آ
نياپي نيهن جو نادي همہ هادن جو هادي آ
فاغفرمي پهريون ڄمڻ سان ڄام فرمائي
گهري بخشيش جي گادي همہ هادن جو هادي آ
خوشي ٿي شهر گهر گهر ۾ عرب پڻ باغ بڻجي پيو
مگر دشمن سان ٿي تادي همہ هادن جو هادي آ
سڄڻ جنهن سال ۾ ڄائو ڄڻيا سڀ عورتن پٽڙا
نه ڪنهن عورت ڄڻي مادي همہ هادن جو هادي آ
لقب لولاڪ جو مالڪ نسورو نور نور الله
ڏسي شهرن ۾ ٿي شادي همہ هادن جو هادي آ
قريشي قائدن جو پڻ وڏو ئي قائد اعظم آ
اُٿڻ اڌ رات جو عادي همہ هادن جو هادي آ
لِڪيل قومِ ٿي هادي همہ واسطي آيو
وهي وحدت جي پئي وادي همہ هادن جو هادي آ
مڪو مهراڻ بڻجي پيو مدينو معرفت جو گهر
عرب ايران آبادي همہ هادن جو هادي آ
بڻي رحمت جهانن جي عرب ۾ عرش کان آيو
ثنا خوان خاڪ اولادي همہ هادن جو هادي آ
تفسير روح البيان حقيقت انسان هئن عيان فرمائي رهيو آهي ته اطلاق صورت انسان جو حق تي محققن وٽ حقيقت آهي نه مجاز ڇو ته عالم ڪبير سارو صورت حضرت الاهيته آهي ۽ حضرت الاهي جي ذاتي اسمن جا مظاهر تفصيل ۽ اجمال ڪري پر انسان ڪامل على سبيل الجمع صورت انهي جي آهي روح البيان جي ڪجهه عبارت بعينه ملاحظه لاءِ پيش ڪجي ٿي واما عندالمحققين فحقيقة لان العالم الکبير باسره صورة الحضرت الا لاهيته و مظاهر اسماء هابحضراتها تفصيلا وجمالا فالانسان الکامل صورته جميعا) تنهن ڪري الله تبارڪ و تعالى پنهنجي محبوب محترم حبيب اڪرم صلي الله عليه وسلم کي بفحوي الڪريمه (قد جاء ڪم من الله نور) نور جو لقب لاثاني ڏيڻ فرمايو آهي – فدوي جي فهم ۽ خيال ۾ محبوب مدلي عجيب عدلي عليم علم لدني – انسانن ۾ ڪامل ڇا بلڪ اهو اڪمل ۽ اجمل آهي جنهن جي ڪمال ۽ جمال تي هيٺيون عربي شعر شايان آهي-
(بلغ العلى بکمالہ + ڪشف الدجى بجمالہ)
پر حضرت حسان صحابي سندن حسن بي نظير بابت هئن فرمائي رهيو آهي ته –
واحسن منک لم ترفط عيني + واجمل منک لم تلد النساءٌ)
يعني منهنجي اکين توکان وڌيڪ حسين ڪونه ڏٺو ۽ تو کان وڌيڪ سهڻو ڪنهن به عورت ٻار نه ڄڻيو – پر خود خداءِ تعالى سندس ڪمال لايزال تي قرآن ڪريم جي ذريعي سان گواهي ڏئي رهيو آهي. فقد قاب قوسين اودني) وري پڻ حديث قدسيه ۾ معراج جي محفل مخفي وقت پنهنجي حبيب کي هئن فرمائي رهيو آهي ته (ادن مني يا خير البريہ) يعني اي زور ڀلا مخلوق جا مون کي تمام وجهوي ٿي وڃ) اهڙي قرب ڪمال ڪري انهي حد تي پهتل آهي جنهن حد جي تحقيق ڪرڻ ۾ فهم قاصر ۽ عقل عاجز آهي پر ڪي قديمي شاعر شيرين زبان شاه زمان جي شان ۾ هيئن شعر چئي پنهنجي درفشان دهان کي مٺي مصري کارائي رهيا آهن – گڏيا وڃين ذات کي ذاتي صفاتي جو لٿو ڀولو اُتي قادر ڏنس ڪرسي جُتي سان ويهه چڙهه جاني – پر ان حقيقته محمدي حد جناب ڀٽ ڌڻي هئن فرمائي آهي
(بيت)
عاشق چؤ م ان کي م ڪي چؤ معشوق
خالق چؤ م خام تون م ڪي چؤ مخلوق
سلج تنهن سلوڪ ناقصائي جو نڱيو)
تنهن ڪري اهڙي حبيبي حقيقت کي صوفي صادق عارف آفاق بالاتفاق حقيقته محمدي سڏيندا آهن جيئن بره جي باز شوق و حدت جي شهباز بزرگ لواري واري جناب خواجه محمد زمان پڻ هن طرح فرمايو آهي
(بيت)
عجب جهڙي آهه حقيقت حبيب جي
نڪي چؤ سو ڌڻي نڪي چؤ مخلوق
شفق جي ساڃاه جامع ليل و نهار کي)
وري گروهڙي صاحب هئن حقيقته حبيب جي ڳائي رهيو آهي
(بيت)
وصف تنهن ورنهه جي مٿو مور نه آهه
سسئي سهڻي مون پرين مارائي محبوبا
پاڙي مون پرين جي مجنون مشتاق
حقيقته حبيب جي عجب جهڙي آهه
جامع ليل و نهر کي شفق جي ساڃاه
آگو چؤ م ان کي نڪي مخلوق)
پر وري هڪ اردو دان عاشق هئن چيو آهي ته
(بيت)
محمد سر وحدت هـي کيا کوئي کيا جانـي
محمد کو خدا جاني خدا کو مصطفيٰ جاني)
هن ساري تحقيق انيق مان ثابت آهي ته حقيقت محمدي جنهن جو لقب اڪمل انسان آهي سا حقيقت صوفين جي اصطلاح موجب مجموعه ڪتب الاهي آهي – باقي هر هڪ انسان جو عالم اڪبر جو هڪ جزو آهي جنهن کي صوفي صادق پنهنجي اصطلاح ۾ عالم اصغر چوندا آهن. سو انسان مجموعه جمله جهان آهي – ڇو ته حقيقت انساني همہ حقيقتن جي جامع ڇا بلڪ اجمع آهي ان ڪري ساري ڪائنات جون شيون فقط مظهر ۽ آئينه معرفت آهن پر حقيقت انسان مظهر اتم ۽ اجمع آهي جيئن هن حقيقت تي حضرت علامه محقق تفسير روح البيان واري پوري پوري روشني وجهڻ فرمائي آهي ته حيث اورد ان الحقيقته الانسانيته اجمع الحقائق) يعني حقيقت انسان همہ حقيقتن جي جامع آهي) تنهن ڪري ڄاڻڻ گهرجي ته حقيقت انسان ۾ جنهن کي عالم اصغر سڏيو وڃي ٿو تنهن جي وجود مسعود ۾ عالم اڪبر ويڙهيل عالم اصغر باوجود جسم صغير جي عالم اڪبر جو محيط مجموعو آهي جيئن جو جناب معلى القاب اسدالله الغالب حيدر يرڪرار غير فرار سالڪن جي سردار پنهنجي ديوان علي عربي ۾ چٽو چوڻ فرمايو آهي وتحسب انڪ جرم صغير او فيک الظوي العالم الاکبر وانت الکتاب المبين الذي باحرفہ يظهر المضمر) يعني تون ته پاڻ کي جسم صغير ڀائين ٿو - پر تو ۾ سارو عالم اڪبر ويڙهيل آهي) ۽ تون اهو ڪتاب چٽو آهين جنهن جي حرفن مان ايزدي اسمن ۽ صفتن جون مخفي تجليون عيان ٿين ٿيون) تنهن ڪري جنهن به انسان پاڻ کي سڃاتو ته ڄڻ پنهنجي رب رحيم قادر ڪريم کي سڃاتائين جيئن جو هن حقيقت تي حضرت علي ڪرم الله وجهہ جي هي حديث جا همہ صوفين صادقن وٽ مقبول ۽ مشهور آهي ڪافي روشني وجهي ٿي انهي حديث جا هي الفاظ آهن (من عرف نفسہ فقد عرف ربہ) يعني جنهن پاڻ کي سڃاتو تنهن پنهنجي رب کي سڃاتو) هن ساڳي حديث مقبول جو شرح عمدو زيرين ڪافي سر صوفي صافي خاڪ احنافي مان ظاهر آهي-
پاڻ کي پاڻهي پاڻ سڃاڻي پاڻ، پري نا پاڻ کون آ
1. مون جي مون ۾ مام جا مخفي، ماڻ پري نا ماڻ کون آ
2. عين ٿي عيني عين سڃاڻي، ساڻ پري نا ساڻ کون آ
3. طلب جني کي تاڻ آ تن ۾، تاڻ پري نا تاڻ کون آ
4. ڄاڻ جي ڄاڻين ڄاڻ ٿو ڄاڻين، ڄاڻ پري نا ڄاڻ کون آ
5. ڀل نه ڀلي آ ڀاڻ تي پنهنجي، ڀاڻ پري نا ڀاڻ کون آ
6. رمز سان روئي يار رجهائي، آڻ پري نا آڻ کون آ
7. ٻلڻ جي ٻيڻو ٻار ٻريل کي، ٻاڻ پري نا ٻاڻ کون آ
8. ڪاڻ ڪنجي ڪاڻ به ڪڍبي، ڪاڻ پري نا ڪاڻ کون آ
9. خاڪ خدائي کاڻ خفي آ، کاڻ پري نا کاڻ کون آ.
نوٽ:- هي ڪافي هن کان اڳ رساله فردوس ۾ 1958ع جي صفه 12 تي پڻ ڇاپيل آهي)
انهي مد نظر تي رب جو سڃاڻڻ سوکو ۽ سهنجو آهي ڇو ته آفاقي ۽ انفسي آيتون سندس وحدانيت ۽ معرفت تي براهين ۽ دلائل معرفت آهن جن جي ذريعي الاهي محبوب معنوي جو مشاهدو ماڻي سندس مطالع ۾ مدامي محو هوندا آهن جيئن جو مولانا سعدي عليه الرحمت فرمائي رهيو آهي
(بيت)
برگ درختان سبز در نظر هوشيار
هر ورقي دفتري ست معرفت کردگار –
پر جناب مولانا جامي صاحب وري هئن فرمائي رهيو آهي
(بيت)
جهان مراة حسن شاهد ماست
فشاهد وجهہ في کل درات)
پر پاڻ سرتاج سنڌ به ٻي هنڌ هئن چوڻ فرمايو آهي – لوڪان نحو صرف مون مطالع سپرين اهو ئي حرف پڙهيون پڙهج من ۾) پر ويچارو خاڪ زري وره جو واڪ هن طرح اچاري رهيو آهي ته
(ڪلام)
سڄڻ سونهه وارا سڄڻ سونهه وارا + جٿي ڪٿ نظر تنهنجا نوري نظارا،
۱. پنهل پرترو تنهنجو پاڻي پذر ۾ + ٻري نور چمي ٿو ٻيرن ٻٻر ۾
اٿن پٿر مان الا آشڪارا
۲. چمڪي جبل بر جهنگل جرم جلوو جمالي + جبل طور تي تنهنجي تجلي نرالي
پسان چو طرف حسن تنهنجو پيارا
۳. همہ حور پريون به حيران + توتي قمر ماه ڪنعان مستان توتي
ڏئي سونهه تنهنجي جا سچ ٿو اشارا
۴. فلڪ تي فرشتا ڦرن پيا فراقي + اڀن کان مٿي عرش عاشق اوطاقي
نبي نور کي نور حاصل نيارا
۵. پيو خاڪ تي پاڪ پرتو پنهل تو + تڏهن تانگهيان جهاڳيان ٿي جبل تو
جلب ۾ ڏسان توکي جيءَ جا جيارا
پر پاڻ سڃاڻڻ ايڏو محال ۽ مشڪل آهي جو سڀڪو انسان پنهنجي حقيقت سڃاڻڻ ۾ سدائين حيران ۽ سرگدان آهي پر ڪي ڪي پهلوان مانجهي مرد ميدان بشريت واري بود بيان کي نابود ڪري لامڪان جي اعليٰ رتبي کي رسيا آهن. انهي حقيقت جي فيصلي کي نيهن جي نامدار نواب عشق جي عقاب ڀٽ ڌڻي جناب هئن نبيري نروار ڪيو آهي – انسان کي لفظ عبد جي اطلاق سان ياد فرمائي چوي ٿو ته عبد جي نه ابتدا آهي نه انتها جيئن جو هيٺ ايندڙ بيت ۾ فرمائن ٿا –