توبہ جي قبوليت ۾
جي ڪارون آڻي ڪانڌ کي، ته روئي ريجهائج،
ليلان ليلهائيج، اٿي ماڳ منٿ جو.
شرح – هن بيت مان چٽو ظاهر باهر آهي ته انسان عاقل ۽ فهيم فاصل ۽ طالب صادق صداقتي صورت سان رب ڪريم رؤف رحيم جي رحم ڪرم واري دروازي تي روئي رڙي فغان فرياد ۽ دردناڪ دانهه قابل داد زاري نيزاري سان ڪندو رهندو ۽ ليلان وانگي رات ڏيهان ليلهائيندو وتندو ته انهي تي ڪڏهن نه ڪڏهن رافت ۽ رحم سان رب راضي بازي ٿي سندس توبه تام قبول ڪرڻ فرمائيندو ڇو ته دعا قبول پوڻ جو ماڳ هي دنيا دار المحن آهي نه دار آخرت تنهن ڪري توبهه تام ڪرڻ جو حيلو وسيلو هت هجڻ گهرجي جو فقط هي جهان ئي منٿ ۽ آزي ڪرڻ جو ماڳ آهي گناهن جي هر قسم بيماري جو مجرب ۽ اڪسير علاج تو به تام جهڙو ٻيو ڪو به ڪو نه آهي توبهه ڪرڻ جي علاج سان بندو گندو بدين جي بيمارين کان اهڙو ته پاڪ ۽ آزاد ٿئي ٿو جو ڄڻ ته هن ڪو به گناه اڳ نه ڪيو هو جيئن جو هن حديث شريف هيٺين مان ثابت آهي التائب من الذنب کمن لاذنب لہ) يعني گناهن کان پشيمان ٿيندڙ اهڙو ته پاڪدامن رهي ٿو ڄڻ ته مٿس ڪو نگاه ئي ڪونه هو ) پر هيٺين بيت فارسي مان پڻ بدين جي بيماري جو علاج توبهه ۽ استغفار عيان آهي (بيت) درد مندان گنهه زا روز شب شربت بهتر زاستغفار نيست) يعني مٺاين جي مريض واسطي توبهه ۽ استغفار کان وڌيڪ ۽ بهتر ڪو به شربت نه آهي) پر اڃان انهن مثالن تمثيلن کان سواءِ خود قرآن ڪريم جي هي هيٺين آيت ڪريمه بيت مذڪور جي شرح بطور شافي ۽ حجت ڪافي جو ڪم ڏئي رهي آهي وهوالذي يقبل التوبته عن عباده) يعني هو اهو الله آهي جو پنهنجن ٻانهن جي توبهه قبول ڪرڻ فرمائي ٿو – هن آيت الاهي ۾ لفظ توبه جو عام آهي جو مومن- مشرڪ دوست دشمن تي صادق آهي جيئن جو حضرت سيد المفسرين ابن عباس رضه کان مروي آهي هي عامته للمؤمن والکافر والولي والعدو ومن تاب منهم قبل الله توبتہ) يعني توبهه عام آهي مومن ۽ ڪافر ۽ دوست دشمن لاءِ انهن مان جو به توبه تائب ٿيندو انهي جي توبه الله قبول ڪرڻ فرمائيندو) توبهه جي لفظ جي لغوي معنى پشيمان ٿي موٽڻ کي چئبو آهي ۽ عزم جي لفظي معنى پڪي ايرادي سان پنهنجي رب رحيم ڏي رجوع ٿيڻ کي چئبو آهي- حاصل ڪلام ته جيئن جو ڏڌل کير ٿڻن ۾ واپس نه ويندو آهي تيئن توبه تام جو عازم پڪي ايرادي سان وري گناهن ڏي ورڻ نه واريندو آهي- جناب سري بوشنجي رحمته الله عليه چوي ٿو ته توبه جي هي نشاني آهي جو گناهن جي گفتار ۽ ذڪر اذڪار ٻڌڻ سان مَن ۾ مٺاڻ ۽ روح کي رهاڻ ۽ لذت ڏوهه جي محسوس نه ٿئي ته پوءِ برابر اها توبه صادق ۽ سچي آهي جيئن جو روح البيان واري اها عبارت بعينہ هيٺين ريت آڻڻ فرمائي آهي هوالذي لاتجد حلاوة الذنب في القلب عند ذڪره) يعني هو گناهن جي گفتار وقت پنهنجي قلب ۾ مٺاين جو مٺاڻ محسوس نه ڪري) پر باقي ڪوڙي توبهه جي تڪذيب تي هي روايت هيٺين زجر ۽ تنبيہ جو ڪم ڏئي رهي آهي. حضرت جابر کان روايت آهي ته هڪ اعرابي رسول الله صلي الله عليه وسلم جي مسجد مبارڪ ۾ آيو، اچڻ سان چيائين اللهم اني استغفرڪ واتوب اليڪ وکبر فلما فرغ) اي رب توبه ڪريان ٿو ۽ توکان بخشيش گهران ٿو اڃان تڪبير چئي نماز کان فارغ ٿيو ته حضرت علي ڪرم الله وجہ فرمايس اي اعرابي زبان سان تڪڙو تڪڙو توبهه جو تذڪرو ڪرڻ توبه ڪوڙن جي آهي نه سچن صادقن جي – اها توبه تنهنجي اڃان توبه جديد صادق جي محتاج آهي اعرابي عرض ڪيو ته اي امير المؤمنين اها توبه صادق ڪهڙي آهي حضرت علي ڪرم الله وجهہ فرمايو ته توبه جو اسم 6- ڇهن معنائن تي مشتمل آهي. 1- ماضي جي گناهن تي پشيماني جو ظهور 2- ڇڏي ڏنل فرض موٽائي پڙهڻ 3- مظلوم جو حق موٽائي ڏيڻ 4- جيئن نفس کي نافرماني ۽ معصية جي پليدي سان پاليو اٿئي تئين طاعت الاهي سان انهي کي ڳڻتن ۾ ڳار 5- جئين جو مٺاين جو مٺاڻ نفس سرڪش کي چکايو ٿي تيئن طاعت ايزدي جي تلخي ۽ ڪوڙائي به چکائيس 6- جيترو نفس کي کلايو ٿي اوترو کيس روئڻ سان راحت وٺاءِ- انهن علامتن واري توبه صادق جنهن به طالب حق جي کي نصيب ٿي ته سندس ٻيڙائي پار آهن پر انهي توبه صادق جي توفيق روارڻ ۽ کلائڻ جي واڳ به انهي هادي حڪيم جي هٿ ۾ آهي جو اهو رب رحيم پنهنجي رحم ڪرم سان روئندن کي کلائيندو آهي ۽ کلندڙن تي خشم آلوده ٿي کين رواريندو آهي. جنهن جبار جابر ۽ قدوس قادر کي جيرن جي مارڻ ۽ مئن جي جيارڻ تي پوري پوري قدرت ڪامله آهي فقط مارڻ جيارڻ تي ڇا پر هر چيز تي هر قسم جو احاطو سندس قدرت محيطه جو آهي جيئن جو هن آيت الاهي مان عيان آهي ان الله على ڪل شيءِ قدير) يعني تحقيق هر چيز تي الله کي قدرت آهي) مطلب ته روئن روارڻ کلائڻ مارڻ جيارڻ ۽ بکاين جون بکون ۽ اڃاين جون اڃون وسائڻ ۽ ڏوهارن کي ڏوهه معاف فرمائي رهندو ڏاڻ ڏاتيون ڏيڻ انهي هڪ هوت حقيقي جي هٿ جو ادنى ڪرشمو آهي جيئن جو انهي بيان عيان تي هيٺين ڪافي خاڪ جي مان پڌري روشني پوي ٿي.
(ڪافي)
رؤئندن کي کلائي ٿو کلندن کي رواري ٿو + جيرن کي پيو ماري مردن کي جياري ٿو
1. ڏاتار جي دروازي تي ڏاڻ گهرن جيڪي + ڏاتار ڏئي ڏاتيون لک ڏاڻ ڏياري ٿو
2. ساري ٿو سدا ساري ساوڻ ۾ سياري ۾ + ڪنهن کي به ولهين وارث ورنهه نه وساري ٿو
3. اوگهڙ ٿو ڍڪي ڍوليو ڏئي پاند پلو پنهنجو + بکين جون بکون لاهي پياسن کي پياري ٿو
4. غمخوار گهڻو گهاتو آٽو نه ڪري آٽو + چشمن جو چڱو چاٽو ڏيهَن کي ڏيکاري ٿو
5. ٿي خاڪ کلي وڃ تون پائي ڪا ڳچي ڳاري + آزي تي عنايت سان نازڪ به نهاري ٿو
حاصل ڪلام ته جو به جهدي ٻانهو هوت حقيقي ڏي هنجهون هاري هئني سان هڪ گراٺ هٿ جي جيترو ويجهو ٿيندو ته هوت هادي انهي عبد عارف ڏي پاڻ ڪرم ڪريمي موجب هٿ جيترو وڌي ويجهو ٿي ويندو جيئن جو زيرين حديث قدسي ڪلام واجب الاحترام مان صريح ٿابت آهي من تقرب الي شبرا تقربت اليہ ذراعا) تفسير روح البيان وارو هن حديث قدسي جي شرح ۾ هن طرح عبارت آڻڻ فرمائي ٿو اي من تقرب الي شبرا بالتوبته تقربت اليہ ذرا عا بالقبول ولولم يکن القبول سابقا علي التوبته لماتاب) يعني جيڪو مون کي هڪ گراٺ جيترو توبه تام ڪرڻ سان ويجهو ٿئي ٿو ته مان سندس توبہ قبول ڪرڻ واسطي هٿ جيترو وڌي ساڻس ويجهو ٿيان ٿو) پر جي آيت مذڪوره ۾ لفظ قبول جو توبہ تي سابق نه هجي ها ته ٻانهي جي توبه قبول نه پوي ها 12- پر الله تعالى اهڙو ته ڪريم رحيم ۽ ٻانهن تي ٻاجهارو آهي جو مٿي آيت الاهي ۾ يقبل التوبته جي ارشاد عظيم ۽ عنايت ارزاني ۽ پنهنجي فضل ۽ ڪرم ڪريمانه سان عام ٻانهن کي اهڙو ته نوازش نروار سان نوازيو آهي جو ڪو به ٻانهو توڙي جو گناه ڪبيره جو مرتڪب آهي تنهن هوندي به جڏهن پنهنجن جرمن تي پشيمان ٿي ڌڻي پاڪ جو دروازو سچي توبه ڪرڻ سان کڙڪائي ٿو ته هڪدم توبه جي قبوليت جي پاکر پائي ٿو جيئن جو هيٺيون مصرعه اردو اها خوشخبري ٻڌائي رهيو آهي (مصرعه) رحمت ربي کو جوش مين لانـي کي دير هـي پيني کي دير هـي نه پلانـي کي دير هـي- ۽ ڪو به آدمي ڪڏهن به ڪريم جي دربار اقدس ڪريمانه ۽ درگاه رحيمانه مان نااميد ٿي نه موٽندو آهي جيئن جو زيرين آيت الاهي جي ارشاد عظيم مان اظهر آهي لاتقنطوا من رحمته الله ان الله يغفر الذنوب جميعا) يعني الله جي رحمت کان نااميد نه ٿيو تحقيق الله تعالى سارا گناهه بخشي ڇڏي ٿو) انهي آيت الاهي جو جناب لطيف لعل جي لسان جالسان الهام آسماني جي ترجمان آهي هئن ڪرڻ فرمايو آهي(بيت) ليلان ليلهائيج اڳيون اُنڙ ڄام جي- ليلهائي نه لهين ته وري به ليلهائج- پاند ڳچي پائيج سڄڻ ٻاجهارو گهڻو پر هن حقيقت مذڪوره تي هن حديث حبيب الله صلي الله عليه وسلم جي مان پڻ قابل توجه روشني پوي ٿي ته هر هر هوت حقيقي جي اڳيان اکين مان آب ۽ هنجهون هاري پنهنجي توبه تام قبول ڪرائجي جيئن جو زيرين حديث نبوي مان ظاهر آهي وفي الخبر ان بعض المذنبين يرفع يده الي جناب الحق فلاينظر اليہ اي بعين الرحمته ثم يد عوثانيا فيعرض عنہ ثم يدغوو يتضرع ثالث فيقول ياملائڪتي قداستحييت من عبدي وليس لہ رب غيري فقط غفرت لہ واستحييت اي حصلت مرامہ فاني استحي من تضرع العباد اهه) يعني حديث ۾ ته گنهگارن مان بعض پنهنجا هٿ ڌڻي جي دربار ۾ کڻندا آهن مگر ڌڻي هنن تي نوازش نه فرمائيندو آهي تنهن کان پوءِ دوباري دست بدعا ٿي دانهون الاهون ڪندو تبه ڌڻي هن کان مهن موڙيندو رهندو تنهن کان بعد ٽي دفعه دردناڪ دانهن آهن سان دعا گهرندو پوءِ ڌڻي پاڪ مهربان ٿي ملائڪن کي فرمائيندو ته اي ملائڪ منهنجا مان پنهنجي ٻانهي تي حياء ۽ ٻاجهه ڪريان ٿو جو هن کي مون کان سواءِ ٻيو ڪو به رب ڪونه آهي مون کي پنهنجي ٻانهي جي ٻاڪار ۽ زاري نيزاري تي حياء ۽ ٻاجهه اچي وئي آهي توهان شاهد هجو مون سمورا گناه ٻانهي جا بخشي ڇڏيا) هن حديث پاڪ مان هويدا ۽ ظاهر آهي ته توبه تظرع ۽ زاري نيزاري واري قدوسي ڪورٽ اقدس ۾ ڪڏهن نه ڪڏهن اهڙو ڪامياب بنائيندي جو رٺل راڻو نيٺ راضي بازي ٿي ويندو- پوءِ جڏهن رٺل راڻو راضي ٿي ويو. پوءِ ٻي ڪنهن جي ڪهڙي ڪاڻ ڪڍبي موجب مقوله معروف- رب هجي راضي ته ڇا ڪندو ملاقاضي) پر جي رب راضي نه ٿيو ته بنده گنده جي بري ۽ بدقسمت ڄاڻبي جنهن بدقسمت تي حسرتي هي هي ڪرڻ سان هزارين هنجهون هاري ساري ڄمار اکيون اشڪبار ڪري رت جا ڳوڙها ڳاڙهي هئن چوڻو پوندس جيئن جو فقير خاڪ پنهنجي حسرت تي حسرت کائي چيو آهي (ڪافي) بري قسمت آپ اگها نه سگهيم، رٺي رب ڪون رو رو رجها نه سگهيم، 1- جڏان ٻڌڻاندي وچ ٻال هيم، تڏان قالو ابلى دي قال ڪيم، سپي سڪدي پيتي سال ٿيم، نڌر نيهن ازل دا نبها نه سگهيم 2- ڏتي لولي مادر مهد اندر عجب ياد الستي عهد اندر لِقا نال بقا لڪ لحن اندر لڇي ليلان وانگي ليلها نه سگهيم 3- دنيا دار محن سبق سور داگهن دل درد دکاسي ٿيسي چمن ڪران گهور پنهل تون تن من ڌن دلي درد دا دود دکا نه سگهيم 4- هٽين هٺ سي هو سئي حساب اڳون عمل والا ڏيسن ڪتاب اڳون عمل نيڪ نهين ته ڪتاب اڳون ملي ميل محبت ملها نه سگهيم 5- ندي نيڻان سي جل جاري آ لڙڪ لعل ڪرن گوهر باري آ، بدن خاڪ جو نوري نه ناري آ، اها آڳ عشق دي اُجها نه سگهيم) پر عاشق صادقن ۽ سچن سالڪن کي فرقت محبوب معنوي جي باه جهنم جي باهه کان هزار بار وڌيڪ تيز ۽ تکي نظر ايندي آهي تبه جدائي جي جوش جذبه ۽ سڄڻ سرمدي جي سوز گداز کي ساهه ۾ ساهه وانگي سانڍيندي پنهنجي سيني بي ڪيني جو سوز فقط سڄڻ سرمدي سان سري طريقه موجب سليندا رهندا آهن نه غير سان – ساري وڻڪار ۾ ورهين جا ورهه سئي وانگي رڳو ور کي وندر جي واٽ وڍي ووڙيندا واڪا ڪندا وتندا آهن ته من نه من ڪاڪا وڃي ڪوڪ پوي ڪن ڪريم کي- سلوڪي سالڪن سوز وارن جي سچي سوز گداز تي هي هيٺين ڪافي فقير خاڪ جي صادق ۽ سچي آهي.
(ڪافي)
سچو سور سڄڻ دي نال سلان + وٺي واٽ وندر دي ڪيوين ولان
1- ڏتي ماءُ مٺي لولي سوراندي + پينگهي وقت پنهل دي پوراندي
عجب اور عجيبان اوراندي + رمي نال رانجهن دي روح رليان
2- ڇوري ڇپراندي وچ ڇوڙ ڳئي + پنهل خان کڻي جٺ جوڙ ڳئي،
نڌر ننڊ نهوڙي نهور ڳئي + ڄلي ڪانه ڄلي ڄرم نال ڄلان
3- ڏسي ڏونگر ڏکدي ڏوران پئي، + دلي چرخي دمدم چوران پئي،
اٿي آڌي اوران اوران پئي، + جلي جوش خروش دي نال جلان.
4- وک ورهه وڌاءِ وڌاوڻدي + لڪي لوڪ ڪنون ليوي پاوڻ دي،
سک رمز رٺل دي رجهاوڻدي + کلي خوب پنهل دي نال کلان
5- سڀئي سور سيني دي سل سان + مئين آلي عشق ازل دا نه السان
مئين ڪٽي ڪوه ڪٽي وڃ مل سان + مئين تکي خاڪ هوا دي چال چلسان.
تنهن ڪري حق جي طالبن طلب تاس وارن ۽ عاشقن اڃ اداس وارن کي به سدا سچن سالڪن وانگي سوزگداز ۾ رهي روئي رڙي به ٻار مغز بيدار وانگي رحمت ربي جي پستان پاڪ کي جوش ۾ آڻڻ لاءِ آزي آهن دردناڪ دانهن کان ڪم وٺي ڪاميابي ماڻڻ واسطي ڪوشش قوي جاري رکن ته من نه من روڄ راڙي تي رٺل رب رجهي پوي ڇو ته ظاهري ماءُ مشفقه به ٻار جي ٻاڪار ۽ اُڇگار تي هڪدم رجهي پوندي آهي پر جو هوت هادي رب راحم آگوار شادي هزار بار ڇا بلڪ ڪروڙ دفعا ظاهري مادر مهربان کان رحمت وسيعه موجب مٿاهون ۽ مڙين ماڻهن ۽ ملڪن کان وڌيڪ مهربان آهي جهڙس جهان ۾ مٽ مثال ڪونه آهي سو ڪيئن نه درد جي دانهن ۽ واڪن تي واڪن ڪرڻ کي ورنائيندو جيئن جو واڪن ڪرڻ بابت جناب سرتاج سنڌ سهڻي صلاح ڏئي رهيو آهي(بيت) ڪرڪو واڪو وس ويهه نه منڌ بنڀور ۾ ته اي انسان عاقل پنهنجي عقل ۽ هوش کان ڪم وٺي مون کي ٻڌاءِ ته تون قرآن ڪريم جي پهرين پهلو جو عامل ۽ پياسي آهين يا ٻي پهلو جو – پر جيڪڏهن تون پهرين پهلو جو پياسي ۽ اداسي آهين ته توکي صد مبارڪ ڇا بلڪ لک لک مبارڪون هجن تنهنجو ئي لقب سڄڻ سٻاجهي وٽ سڀاڳو آهي. پر خدا نه خواستہ جي تنهنجو پيار پهرين سان نه بلڪ ٻي پهلو سان آهي ته پوءِ توکي پنهنجي هيڻي حال پرملال تي پشيمان ٿي ريهون ڪري رئڻ گهرجي ڇو ته سڀاڳن جي سنگت صحبت ڇڏي ڪري تون نڀاڳن جي قطار ۾ نسري نروار ٿيو آهين باوجود هن ڳالهه ٻڌڻ جي جو توکي بار بار باري تعالى بيدار ڪرڻ فرمائي فرقان ۾ فرمايو ته ڪونوا مع الصادقين) توهان سچن جي صحبت ۾ رهو) پر توهان انهي حڪم ايزدي ٻڌڻ کان پوءِ به ٻڌو اڻ ٻڌ ڪري سڀاڳن صادقن جي صحبت سوني بدران ڄاڻي واڻي نڀاڳن جي سنگت صحبت جو بهرو وٺي پاڻ کي خواه مخواه بدنام ڪيو آهي. تنهن ڪري ڀٽائي صاحب پڻ بار بار توکي بيدار ڪرڻ لاءِ هر هر اٿڻ ويهڻ جي صلاح هيٺين ريت ڏئي رهيو آهي (بيت) ويهه تني سان ويهه جي ويهي ٿا ڄاڻين، ويهه نه ساڻ ٻين متان ويهي وقت وڃائيين) وري فرمائي رهيو آهي ته (بيت) هل تني سان هل جي هلي ٿا ڄاڻين، هل نه ساڻ ٻين متان هلي حال وڃائيين) مطلب ته ڀٽ ڌڻي جي بيت مذڪور جو پورو پورو شرح شافي ۽ حجت ڪافي هي آيت ڪريمه هيٺين آهي وننزل من القرآن ماهو شفاء ورحمته للمؤمنين ولا يزيد الظالمين الاخسارا) اسان قرآن مان تنهن ٽول کي نازل ڪريون ٿا جو مومنن جي واسطي شفا ۽ رحمت آهي ۽ اهو قرآن نه ٿو وڌائي ظالمن کي مگر نقصان ۽ خساري ۾) هن آيت الاهي مان به ٻه پهلو قرآن ڪريم جا ظاهر باهر آهن هڪ پهريون پهلو مومنن جو آهي جن کي جناب سرتاج سنڌ سڀاڳي جو لقب لائق عطا ڪرڻ فرمايو آهي، ٻيو پهلو منڪرن ظالمن جو آهي جن کي ڀٽ ڌڻي نڀاڳي جي لقب سان نروار ڪري رهيو آهي پر هن آيت الاهي ۾ جي ٻه پهلو پڌرا آهن تن ٻن پهلن کي حضرت شارع عليه السلام پنهنجي حديث پاڪ ۾ جا حديث حضرت عمر فاروق کان مروي آهي، هن طرح بيان ڪرڻ فرمايو آهي قال النبي ان الله يرفع بالقرآن اقواما يضع بہ آخرين) يعني فرمايو نبي ڪريم ته تحقيق الله ڪن قومن کي قرآن جي قدر ڪري قدر وارو ڪرڻ فرمائي ٿو ۽ ڪن کي قرآن جي بي قدري سبب ذليل ڪرڻ فرمائي ٿو) حاصل ڪلام ته پهرين آيت الاهي ۽ ٻي حديث حضوري ٻنهي مان صريحن ثابت ٿيو ته برابر ڀٽ ڌڻي جي نظريه موجب انسان ٻن پهلن ۾ پڌرو ٿي رهيو آهي، هڪ سڀاڳو ٻيو نڀاڳو- ٻي پهلو موجب نڀاڳن تي قرآن ڪريم پاڻ گواهي ته ڏيندو پر رهندو اڃان وڌيڪ رنجيده ٿي فريادي به ٿيندو، خصوصاً محشر جي ميدان ۾ جنهن حشر جي هيبتي ڏينهن کان هزارين انبياءَ ڪرام به ڏڪي ڏڪي نفسي نفسي جو نعرو نروار ڪندا مگر هڪ محمد مصطفيٰ صاحب شفائي هوندو جو سوا نفسي پوڪارڻ جي سڌو سنئون سائين جي آڏو لواءِ الحمد جي هيٺان سجدي ۾ اچي للهم اغفر لامتي جو آواز آلاپيندو رهندو تان جو رب رحيم پنهنجي محبوب کي هئن چوندو ته ارفع راسڪ يا محمد سل ماشئت) جيڪي وڻئي سو گهر سر پنهنجو مٿي کڻ) آخرڪار شفا مطلق جو اختيار وٺي ساٿ سلامت بهشت برين ڏي اماڻيندو پر انهي ڳالهين کان اڳ ۾ قرآن ڪريم فرقان حميد جي زبردست حاڪم جي حضور ۾ هئن فرياد ٿيندي ته اي حاڪمن جا حاڪم پنهنجا فيصلا پوءِ ڪر اول منهنجي فرياد رسي فرماءِ پرور پاڪ قرآن کان پڇندو ته تنهنجي فرياد دردناڪ جو ڪهڙو شاهد آهي قرآن ڪريم عرضدار ٿي عرض ڪندو ته منهنجي فرياد جو شاهد امين محمد مصطفى ۽ احمد مجتبى آهي، تان جو رسول ڪريم حقيقي حاڪم جي آڏو قران ڪريم جي پاران منڪرن تي هئن شاهدي ڏيندو جنهن شاهدي جو ذڪر خود قرآن جي هن هيٺين آيت الاهي مان عيان آهي جا آيت شريفه ٻي نمبر واري پهلو تي بطور شرح شافي جي ڪم ڏئي ٿي- وقال الرسول يارب اتخذوا قومي هذا القرآن مهجورا) يعني چوندو رسول ته اي رب هن قوم منهنجي برابر هن قرآن کي مهجور ۽ ڇڏيل ڪري ورتو) هاڻي جڏهن هن آيت مان حضور جن جي شاهدي جو ثبوت ثابت آهي ته پوءِ انهن منڪرن جو ڪهڙو حال ٿيندو جن تي خود خدا جو خليل ڇا بلڪ حبيب الله صلي الله عليہ وسلم پاڻ شاهد هوندو، نعوذ بالله من ذالک- هاڻي جڏهن هن ساري تحقيق انيق مان صريحا ثابت ٿيو ته برابر قرآن ڪريم ۽ حديثن جي گواهي موجب ڀٽ ڌڻي جو نظريو مذڪور بيت وارو درست آهي، تڏهن کيس هئن پڇڻ جو پورو پورو حق حاصل آهي ته سڀاڳا سڃاڻ ته تون هنن مان يا هنن مان ته من نه من ڪو ڀاءُ مومن يا ڀيڻ مومنياڻي جناب شاه صاحب جي شريفانه ۽ ناصحانه پڇڻ کان اثر وارو ٿي پنهنجي حال حاضر تي شرمسار رهي ٻي پهلو وارو پاسو از خود ڇڏي ڏيڻ تي تيار رهي ته پوءِ مٿس مولا پاڪ پاڻ ۽ سندس محبوب مدني ۽ سرتاج سنڌ روحاني رهبر جو روح پرفتوح پڻ راضي بازي رهي آمين- توڙي جو جن ۽ انسان همه هڪ ٿي پنهنجي پوري پوري طاقت آزمائي ڪن تبه قادر ڪريم جي قرآن پاڪ کي ڇا بلڪ سندس زير زبر به بدلائي نه سگهندا جيئن جو ڪنهن شاعر شائق قرآني چوڻ فرمايو آهي- قولي محمد قولي خدا فرمان نه بدلا جيئگا، بدليگا زمانا لاکهه مگر قرآن نه بدلا جائيگا) پر قران ڪريم جي ڀلائي بابت هي هيٺيون ڪلام فقير خاڪ جو آڻڻ موقعه جي مناسبت آهي (ڪلام) شهر رمضان الذي ۾ قدرتي قران شريف نور تي، ٿيو نور نازل نعمتي قرآن شريف 2- لوح محفوظي رهاڪو لوح کان آيو لهي صالحن جي واسطي ٿي صحبتي قرآن شريف 3- جنهن ڏڍي ايمان اُجرو جنهن ڏٺي رحمت وسي ڪن ڏئي دل سان ٻڌو هي عزتي قرآن شريف 4- حال پڇ احوال پڇ هادي هدايت کان اچي عرش کان آيو اٿئي هي. عظمتي قرآن شريف 5- ٽي هزارن جي مهينن کان ڀلي شب قدر جي ڇو ته اُن ۾ آئيو هي الفتي قران شريف 6- خاڪ خالق جي عبادت ڪر ڀلاري رات ۾ روز ۾ روزا رکائي همتي قرآن شريف.
پر انهي شاهي قدوسي ڪلام جي عدم تبديلي لاءِ اعلان واجب الاذعان باري تعالى جوئي ڪافي ۽ بس آهي جيئن جو هيٺين آيت الاهي مان عيان ۽ آشڪار آهي (ولا تبديل لکلمات الله) يعني ۽ نه آهي ڪو تفسير ۽ تبدل الله جي ڪلمن ۾) مطلب ته ڪنهن کي به طاقت الله تعاليٰ جي ڪلمن جي تبديل جي نه آهي مگر انهي قرآن ڪريم جي حقيقت کان آگاه اهي عارف آهن جن کي ڌڻي جي درگاه پاڪ مان بصيرت جي بشارت عطا آهي ۽ جن تي نور فراسة جي نوازش نمايان آهي ڇو ته قرآن قدوسي ڪلام سڪ جو سلام عارفن عاقلن واسطي بصيرت سان ڀرپور مجموعو آهي جنهن جي حقيقتن جو حقدار سالڪ صاحب بصيرة جو آهي نه غير جيئن جو قرآن ڪريم جي هي ٻي آيت الاهي پڻ ٻڌائي رهي آهي (هٰذا بصائر للناس) يعني هي سارو قرآن بشر ذاق جي واسطي بصيرتون آهن) بشرن مان مراد هتي بصيرت وارا صاحب آهن نه غير جيئن جو تفسير روح البيان وارو انهي آيت الاهي جي تفسير فرمائي ٿو ته فان مافيہ معالم الدين والشرائع بمنزلته البصاتر مي القلوب کانہ بمنزلة الروح والحياة فمن عري من القرآن فقد عدم بصرن و بصيرتہ وصار کالميت والجمادالذي لاحسد لہ ولاحياته فحمل البصائر على القرآن باعتبار اجزائہ ونظيره قوله تعالى فقط جاءَ کم بصائر من ربکم اي قرآن وا آياتہ پوءِ تحقيق جيڪي دين ۽ شريعتن جون علامتون قرآن ۾ موجود آهن، سي دلين اندر بصيرتن جي بجاءِ آهن، ڄڻ ته اهو قران روح ۽ حياتي جي مثل آهي پوءِ جيڪو قرآن ڪريم کان خالي آهي پوءِ انهي کان بصيرت ۽ بصر ٻئي معدوم ۽ گم ٿي ويون ۽ هو ڦري مئل جي مثل ۽ جماد جي ٿيو، جنهن جماد کي ڪو به حسد ۽ حياتي نه آهي پوءِ جزن جي اعتبار ڪري بصيرتن جو حمل قرآن ڪريم تي ڪيو ويو آهي، جيئن جو مثال انهي جو زيرين قول تعلى ۾ موجود آهي (فقد جاءَ ڪم بصائرن من ربکم) يعني هي قرآن ڪريم ۽ انهي جون آيتون اوهان جي رب رحيم جون بصيرتون آهن جي تحقيق توهان وٽ آيون آهن) آيت مذڪوره ۾ لفظ بصائر جو جمع بصيرت جو آهي، پر بصيرت اهو نور آهي جنهن جي ذريعي سان اک محسوسات جو مشاهدو ماڻيندي آهي تنهن ڪري اتباع شريعت ڏي انهي جو اشارو ڪرڻ جائز ۽ مباح آهي (وهدي) مان مراد گمراهي جي گرداب کان هدايت آهي (ورحمته) مان مراد اهو قرآن ڪريم تبارڪ تعلى جي طرف کان رحمته عظيمه ۽ نعمت ڪامله آهي ڇو ته دنيا ۽ آخرت جون سموريون سعادتون فقط قرآن ڪريم جي ذريعہ سان ئي حاصل ٿين ٿيون. (لقوم يوقنون) ايزدي امرن تي ايقان ڪرڻ قوم جي شان وٽان آهي. پوءِ جي به اهل بصيرت بصيرت جي نورن سان يقين جي مقام ڏي پهچڻ لاءِ آماده ۽ مستعد هوندا آهن تن جي اڳيان بصيرتي نورن جي ذريعي ۽ نموني سان حق ۽ باطل کلي پوندو آهي، تنهن ڪري نظر ناظرينن جي گهڻن مرتبن تي مشتمل آهي. ڪو شخص عقل جي نور سان ناظر آهي ۽ ڪو فراسة جي نور سان ناظر آهي ۽ ڪو ايمان جي نور سان ناظر آهي ۽ ڪو ايقان جي نور سان ناظر آهي ۽ ڪو احسان جي نور سان ظاهر آهي ۽ ڪو عرفان جي نور سان ناظر آهي ۽ ڪو عيان جي نور سان ناظر آهي ۽ ڪو عين جي نور سان ناظر آهي پوءِ اهو آدمي پوري طرح بصيرت تي برپا آهي اهڙي بشر برگزيده جي بصيرت جو شمس سدائين طالع ۽ تابان آهي ۽ اهڙن جي بصيرت جو افلاڪ سحاب غفلت کان گهڻو ڪري صاف ۽ پاڪ آهي پر ياد رکڻ گهرجي ته بصيرت وارن جي ديد دائمي دلدار جي ديدار کان محروم نه رهندي آهي جئين جو ڀٽ ڌڻي فرمائي رهيو آهي ته- اکيون اهي ڌار جن سان پسين پرکي، ٻي ڏي ڪين نهار راڻل ريسارو گهڻو) پر ڪڏهن نه ڪڏهن ڪا گهڙي پلڪ قبض جي حالت مٿن طاري ٿيندي آهي ته انهي گهڙي فرقت ۽ جدائي واري کي سلوڪي سالڪ سو سال جي برابر ڄاڻي هو تن جي حسن روح افزا تي حيران پريشان ٿي هوت جي ڳلي وصال واري تي هئن چوندا ڦرندا وتندا آهن جيئن جو خواجه حافظ شيرازي رح چوڻ فرمايو آهي (بيت) گر آمدم بکوئي تو چندان عجيب نيست چون من درين ديار فراوان غريب هست) هن بيت حافظ جي مان به ثابت آهي ته هوت جي حسن تي فقط حافظ ڇا پر هزارين ٻيا حبدار حيران ٿي ڦرندا رهندا آهن جيئن جو هن حقيقت جي مزيد تائيد فقير خاڪ جي هيٺين ڪافي منجهان اظهر آهي
(ڪافي)
حسن عالمتاب تي حيران ڪجهه مستان ڪجهه + مان فقط ناهيان سوين سلطان ڪجهه دربان ڪجهه
1. شمس شيدا ٿي رهيو شب روز تنهنجي شوق ۾ + چنڊ تارا ۽ ڪتيون قربان ڪجهه نگران ڪجهه
2. شمع رخ روشن مٿي دل سوختہ سو ۽ لکين + اولياءَ ڇا انبيا پيران ڪجهه پروان ڪجهه
3. مون مريض عشق کي گهرجي نه ويجن جي دوا + ٿو فقط تنهنجو کپي ديدار ڪجهه درمان ڪجهه
4. سوز سڪ تنهنجي ۾ ساجن سال سو گذري ويا + وصل جو وارو ڏئي ڏي دين ڪجهه ايمان ڪجهه
5. جي سڄي دنيا مٽي مهن تون فقط منهڙو نه مٽ + يار ماريندي نه مون کي گردش دوران ڪجهه
6. عمر ساري خواب ٿي وئي شاه خوبان خواب ۾ + روئي روشن کي ڪيو تابان ڪجهه رخشان ڪجهه
7. صورت گل گون مٿي مرغ چمن نعتون لک + بلبل و گل ٻئي ڏٺم خندان ڪجهه گريان ڪجهه
8. اي سخي ساقي ڀري ڏي خاڪ کي ساغر صفا + پنهنجي هٿ سان تان رهي شادان ڪجهه فرحان ڪجهه
هن ڪافي جي آخرين مصرعه ۾ مصرعه جي مطلع کان بعد لفظ ساقي جو ڪم آندل آهي صوفين صديقن جي اصطلاح ۾ لفظ ساقي جو چئن معنائن تي مشتمل آهي. پهريون ذات حق تي بفحوي الڪريمه وسقاهم ربهم شرابا طهورا) هن آيت الاهي ۾ ساقي پاڻ پنهل پاڪ آهي نه غير پر جناب مولانا محقق بن راشروح وارو شرح گلشن راز کان ناقل ٿي فرمائي رهيو آهي ته افعالي تجليات جي مرتبن ۾ حق تعالى پاڻ ساقي ٿي پنهنجن عاشقن ۽ پياسن کي شراب پاڪ پياري ٿو ۽ اهي جڏهن پنهنجي پنهل جي پاڪ هٿ سان شراب پين ٿا ته ڪشايش ۽ عشق جي سختين کان ڇوٽڪارو لهي محو ۽ فاني ٿي وڃن ٿا 2- مرشد ڪامل جو ڪنايه ۽ مراد جناب محمد مصطفى کان آهي جيئن جو مارآة المعاني ۾ موجود آهي- مرشد ڪامل درين جا مصطفاست هم نبي وهم ولي لا (هنماست) 3- شيخ باعتبار ليابت نرمل نور عليه السلام جي موجب تقاضا الشيخ في قومہ کالنبي في امتہ) 4- معشوق جو شراب حسن معنوي جو سندس سهڻي مهن واري پيالي مان پياسي پين ٿا – ڪافي مذڪور ۾ پهريون ساقي مراد آهي نه غير- پر قران ڪريم به اهڙو ته روحاني حڪيم حاذق آهي جو درد به ڏسي ۽ درد جي دوا به ڏسي جيئن جو هيٺين حديث حبيب الله صلي الله عليه وسلم جي مان پورو پورو پتو پرو پوي ٿو وعن النبي صلي الله عليه وسلم القرآن يدلکم على دائکم ودوائکم اماداؤڪم فالذنوب وامادواؤڪم فالاستغفار) يعني نبي نرمل کان نروار آهي ته قران ڪريم اوهان کي درد ۽ دوا ٻئي ڏسي ٿو پر درد ۽ مرض اوهان جو عصيان آهن ۽ علاج اوهان جو استغفار ۽ بخشيش گهرڻ آهي) تنهن ڪري گناهن مان وڏو گناه شرڪ آهي علاج انهي وڏي مرض جو فقط توحيد آهي ۽ اهو توحيد صوفين جي اصطلاح موجب ٽن مرتبن تي منقسم ۽ ورهايل آهي 1- مرتبو افعالي 2- مرتبو صفاتي 3- مرتبو ذاتي. 1- پهرين مرتبي تي هي هيٺين آيت الاهي دلالت ڪري رهي آهي وعلي الله فليتوڪل المؤمنون) يعني ڀلي ته مڙئي مومن الله تي توڪل ڪن) هن آيت الاهي مان توڪل جو ارشاد عيان آهي ڇو ته توڪل ئي نتيجو توحيد افعالي جو آهي ۽ توڪل جي لفظ جي معنى سڀ ڪم سائين کي سونپي ڇڏڻ ۽ سندس وڪالت تي پورو پورو ڀروسو ۽ اعتماد رکڻ جيئن جو ڀٽ ڌڻي فرمايو آهي (بيت) سڀيئي سبحان جي ڪر حوالي ڪم تحقيق ٿي تسليم ۾ لاهي غم وهم ته قادر ساڻ ڪرم حاصل ڪري هاج تو) هن بيت ۾ پاڻ سرتاج سنڌ تسليم جي مقام جو ارشاد عظيم فرمائي رهيو آهي، صوفين جي اصطلاح موجب صبر جي مقامن مان تسليم جو مقام سڀني مقامن کان بلند ۽ بالا آهي جو کيس محبوب معنوي جي دربار اقدس مان بطور عنايت ارزاني جي عطا آهي – باقي مرتبه ثاني 2- جي طرف هي آيت ٿاني اشارو ڪري رهي آهي يا ايتها النفس المطمئنته ارجعي الى ربڪ راضيته مرضيته) يعني اي نفس مطمئنہ تون راضي مرضي ٿي پنهنجي رب ڏي رجوع ٿي) هن آيت الاهي مان آلامن ۽ ڏکن تي راضي رهڻ جو نفس مطمئني کي خطاب آهي ڇو ته فضا جي ڪوڙآڻ تي سوا ڪنهن به اعتراض جي ايرادي ازلي تي راضي رهي سرور قلبي ظاهر ڪرڻ ثمرو توحيد صفاتي جو آهي ۽ اهو مقام معلى پڻ عاشقن لاءِ امتيازي امتحان آهي پر انهي مقام معلى جي خبر ابو علي دقاق رحمته الله هئن ڏئي رهيو آهي التوحيد هو ان يقرضڪ بمقاريض القدر ته في امضاءَ الاحکام قطعته قطعته وانت ساڪت حامد) يعني اهو توحيد اهو آهي جو شرعي احڪامن جي اجراءَ ۾ توکي قدرتي ڪيچن سان ڪپي ٽڪرا ٽڪرا ڪري تون انهي وقت صبر ڪرڻ سان گڏ شڪر گذار رهين- پر انهي اعلى مقام جي خبر جناب ڀٽ ڌڻي هن هيٺين بيت ۾ ڏيڻ فرمائي آهي (بيت) 3- ڪاتي جا قريب جي سا هڏ چيري چم عاشقن پنهنجو انگ ناه ڪارڻ وڍيو) باقي مرتبي ثالث جي مقام ڏي زيرينه آيت ڪريمه جو اشارو ڪافي ۽ وافي آهي کل شييءِ هالڪ الا وجهہ) يعني سڀ شئي هلاڪ ٿيندي مگر ذات حق جي) هن آيت الاهي مان مرتبه ذاتي جو ظهورو عيان آهي جنهن مقام تي مقربن کي محويت ۽ فنائيت جو منصب ملندو آهي، جيئن جو هيٺين نقل مان اها حقيقت نروار ٿي رهي آهي (نقل) ابي تراب نخشبي جي احبابن ايراده وارن مان هڪ مريد حاجي حج تي تيار ٿيو تيار ٿيڻ وقت کيس بايزيد بسطامي جي زيارت فيض بشارت نصيب ٿي، هن کان بايزيد بسطامي سندس شيخ بابت پڇو، هن چيو ته هو صاحب چوي ٿو ته جي سڀئي آسمان ۽ زمينون ڦري لوهه ٿي پون تبه مان رزق جي شڪايت نه ڪندس بايزيد ٻڌڻ سان انهي ڳالهه کي بڇرو ۽ قبيح ڪري ڄاتو ڇو ته انهي ۾ فناءَ افعال جو آهي نه صفات ۽ ذات جو ۽ چيائين ته پوءِ اها زمين ڪهڙي طرح بيهندي جنهن تي هو آهي پوءِ انهي مريد موٽي وڃي پنهنجي مرشد ابي تراب کي خبر ڪيائين تنهن تي ابي تراب چيو ته وڃي بايزيد کان پڇي اچ ته تون ڪهڙي طرح آهين پوءِ هن موٽي اچي پڇيو بايزيد هي لکي موڪليو ته بسم الله الرحمان الرحيم بايزيد نيست) يعني بايزيد ڪجهه به نه آهي) پوءِ جڏهن ابي تراب اهو لکيل جواب پڙهي ڏٺو ته انهي وقت سڪرات ۾ هو چيائين آمنت با الله يعني مون الله تي ايمان آندو) ائين چئي تنهن کان پوءِ وفات ڪيائين – مولانا قدوس سره وري هئن فرمايو آهي ته هيچ بغض نيست درجانم زتو زانکه اين رامن نمبي دانم زتو آلت حقي تو فاعل دست حق چون زنم برآلت حق طعن ودق – وقال اليضاره آدمي راکي رسد اثبات تو اي بخود معروف و عارف ذات تو- انهي ساري تحقيق انيق مان ثابت ٿيو ته جيڪو شخص پاڻ کي علمائن ربانين ۾ شمار ڪرڻ گهري ته نوراني بصيرتن سان نفعو پرائڻ خاطر قرآني آيتن جو تدبر پاڻ تي لازم ڪرڻ فرمائي - بعض ڪبارن جو قول آهي ته علماءَ چار قسم آهن 1- پهريون عالم جو الله وٽان حظ ۽ نصيب اُنجو فقط الله ئي آهي نه غير اهو مقام سر ۽ حقيقة جو آهي جيئن جو زيرين آيت الاهي مان عيان آهي شهد الله الہ لا الہ الاهو) 2- ٻيو عالم جو الله وٽان حظ انهي جو علم ۽ معرفت بالله آهي اهو مقام روح ۽ معرفت جو آهي 3- عالم جو حظ انهي جو علم سيرالي الله آهي اهو مقام نفس ۽ طريقت جو آهي 4- عالم جو حظ انهي جو علم سير آخرت جو آهي، اهو مقام طبيعت ۽ شريعت جو آهي ڇو ته سير اُخروي عملن صالحن سان حاصل ٿيندو آهي، تنهن ڪري مقام اولى سڀني مقامن کان بلند ۽ بالا آهي ڪيترا مشتاق مقام اولى جا مستحق موجود آهن ۽ هوندا.