بيان ذبح حضرت اسماعيل جو
ڪاتي ڪهڙو ڏوهه، جو ڳن وڍيندڙ هٿ ۾،
پسي پر عظيم جي، لرزيو وڃي لوهه،
عاشق کي اندوه، سدا معشوقن جو.
شرح – هن بيت ۾ اشارو حضرت اسماعيل عليه السلام جي قصه شريف ڏي آهي ته جڏهن حضرت ابراهيم عليه السلام پنهنجي خواب جي ڳالهه ٻڌائي ته ٻڌڻ سان حضرت اسماعيل عليه السلام فرمايو ته الله جو امر اکين تي آهي تون دير نه ڪر مون کي انشاء الله تعالى صبر وارن مان لهندين پر ان کان اڳ ۾ حفظ حق ربوبيته ۽ رعايته ادب عبوديته جي ڪري منهنجو هي التماس اديبانه اجابت ۾ آڻ ته پهريون هٿ ۽ پير منهنجا ٻڌڻ گهرجن جيئن ذبح جي عذاب کان لڇي ڏوراپي هاب به نه ٿيان تنهن کان پوءِ حضرت ابراهيم عليه السلام جڏهن سندس ڪهڻ جو عزم ۽ ايرادو ڪرڻ فرمايو ته وري دوباري حضرت اسماعيل عرض ڪيو ته اي بابا سائين منهنجو قيد مون کان کول ڇو ته مان پنهنجي پروردگار کان ڊڄان ٿو ته مباده مون کي هئن ڏوراپو ڏنو ڃي. اي دوست منهنجا پاڻ کي هٿ ٻڌل قيدي بنائي – پوءِ امر جي اطاعت ڪيئي- تنهن ڪري مون کي قيد کان آجو ڪري پوءِ ڪاتي سان ڪهه ته منهنجي صبر ۽ صداقت جي سڄڻ کي خبر پوي ڄڻ زبان حال سان هي مصرعه زيرين ڳائي رهيو هو ته – ڪاتي ڪنڌ منهنجي تي وهاءِ ابا ذرو دير نه دم هڪ لاءِ ابا- ڇو ته هوت جي هٿ پاڪ کان زهر جو پيالو پيڻ به ماکي جي شربت مثل آهي جيئن جو زيرين بيت مان ظاهر آهي- ولو بيدالحبيب سيقت سما لکان من يده يطيب) يعني جي حبيب جي هٿ کان زهر جو پيالو پيان ته اهو زهر حبيب جي هٿ جو ماکي کان به مٺو آهي- پر محبوب جي مارڻ بابت هي هيٺيون پهاڪو عربي ۾ مشهور آهي ته ضرب الحبيب ذبيب) محبوب جو مارڻ انگورن کارائڻ جي برابر آهي) ٻي ڪنهن شاعر شائق وري هئن چوڻ فرمايو آهي ته محبوب جي هٿ مبارڪ کان مهن تي مڪون کائڻ ائين آهي جيئن جو هوت پنهنجي هٿ سان پڻ گره گره وات ۾ وجهي پنهنجي مشتاق کي ماني کارائي رهيو آهي، جيئن جو زيرين بيت فارسي مان ظاهر آهي (بيت) از دست تو مشت بر دهان خوردن خوشترکه بدست خويش نانخوردن ڇو ته عاشق صادق پرين پار جي تڪيلف ۽ ڪوڙاڻ کي ماکي مثل مٺو شربت ڪري ڀائيندا آهن جيئن جو ڀٽ ڌڻي جي هيٺين بيت مان عيان آهي (بيت) پرين سندي پار جي مڙئي مٺائي ڪانهي ڪڙائي چکي جا چت ڪري) پر حضرت ابراهيم ڪيترا ڀيرا ڪاتي وڏي زور ۽ طاقت سان سندس حلق مبارڪ تي وهائي پر ڪارگر نه ٿي تنهن کان پوءِ ڪاوڙجي دوباري سندس ڪياڙي تي وهائڻ لڳو ته ڪاتي قهر قهار جي کان ڪنبي اُبتي ۽ مڏي ٿي پئي ڇو ته سندس ڳن حقيقي وڍيندڙ جي حڪم هيٺ هو، هن کي ڪهڙي طاقت جو حڪم حاڪم حقيقي جي انحرافي ڪري حضرت اسماعيل عليه السلام جي نڙي مبارڪ ڇا بلڪ وار به ڪپي سگهي، هرگز نه هرگز نه جيئن جو هي بيت اها خبر ڏئي رهيو آهي
(بيت)
آن توکل تو خليلا
نه ترا تانبرد تيغت اسماعيل را.
پوءِ ناگاه عين انهي وقت هي ندا غيب کان حضرت ابراهيم عليه السلام جي گوش گذار ٿي وناديناه يا ابراهيم قد صدقت الرؤيا) يعني اسان سڏ ڪري چيو ته اي ابراهيم تنهنجو خواب سچو ٿي چڪو) حديث ۾ آهي ته هڪ ڏينهن حضرت رسول ڪريم صلي الله عليه وسلم جبرئيل عليه السلام کي فرمايو ته اي جبرئيل ڪڏهن توکي آسمان کان نزول جي وقت ڪا تڪليف به پهتي جبرئيل چيو ته هائو مون کي چئن جاين تي سخت ۾ سخت تڪليف ٿي 1- هڪ جڏهن ابراهيم کي نمرودي نار ۾ اڇلايو ويو، تڏهن مان عرش جي هيٺان حضور ۾ حاضر هوس ڌڻي تعالى فرمايو ته پهچي وڃ ٻانهي منهنجي کي پوءِ پهتس مان ۽ کيس چيم ته ڪا حاجة اٿئي جواب ۾ چيائين ته تو ۾ منهنجو ڪو به ڪم ڪونه آهي 2- ٻيو انهي وقت جو حضرت ابراهيم ڪاتي اسماعيل جي حلق تي رکي مان عرش جي هيٺان حاضر هوس فائق جو فرمان ٿيو ته پهچي وڃ ٻانهي منهنجي کي، پوءِ اک ڇنڀ ۾ پهچي ويس پهچڻ سان ڪاتي کي ڦيرائي ابتو ڪري ڇڏيم. 3- ٽيون احد واري ڏينهن ۾ جو ڪفارن توکي زخمي تنهنجا ڏند مبارڪ شهيد ڪيائون فائق جو فرمودو ٿيو ته جلد پهچي وڃ منهنجي محبوب کي جئن جو سندس خون جو قطرو زمين تي نه ڪري وگرنه زمين مان ڪو به وڻ ۽ سلو سائو پيدا نه ڪندس، پوءِ جلد پهچي تنهنجي رت کي هٿ ۾ جهلي هوا ۾ اڇلي ڇڏيم. 4- انهي وقت جو يوسف کي کوه ۾ وڌو ويو هو، فائق جو فرمان پهتو پهچي وڃ ٻانهي منهنجي کي پوءِ پهچي ويس اڳي هن کان جو هو کوه جي تري ۾ پهچي پوءِ هڪ پٿر کوه جي تري مان ڪڍي انهي تي کيس وهاريم- حاصل ڪلام ته توحيد جا ٽي قسم آهن يعني ٽي مرتبا آهن هڪ افعالي 2- صفاتي 3- ذاتي انهن مرتبن جي حصول کان حجاب به ڪل ٽي قسم آهن. 1- مال 2- اولاد 3- جسم پوءِ توحيد افعالي جو مرتبو فنائيت مال جي کان حاصل ٿيندو آهي ۽ توحيد صفاتي جو مرتبو فنائيت اولاد جي کان حاصل هوندو آهي ۽ توحيد ذاتي جو مرتبو فنائيت جسم ۽ روح جي سان حاصل ٿيندو آهي. پوءِ حضرت ابراهيم عليه السلام کي اهي ٽئي مقام هيٺين طرح امتحان ايزدي ڏيڻ سان حاصل ٿيا. پهريون مرتبو افعالي سموري مال ڏيڻ سان ٻيو مرتبو پٽ جي ذبح ڪرڻ سان 3- مرتبو ذاتي نمرودي نار ۾ جسم سوڌو ڪڏي پوڻ سان بفحوي الڪريمه قلنا يا نار کوني بردا وسلامًا على ابراهيم) يعني فرمايو اسان اي باه تون ٿڌي ۽ سلامتي واري ٿي وڃ ابراهيم تي) پوءِ ظاهر ٿيو انهن سڀني مقامن مان فناء انجو فناء في الله ۽ بقاء ان جو بقاء في الله – ايڏو امتحان شديد خليل الله کان هن ڪري ورتو ويو ته ملائڪن کي پتو پوي ته خليل الله جو شان ۽ علامت امتيازي اها آهي جو حق جي محبت کان سواءِ سندس قلب ۾ ڪجهه به نه ماپي تنهن ڪري احب الاشياء حب اولاد جي آهي، ان سبب کيس حڪم ذبح ولد جو ٿيو جنهن ۾ پهرين نمبر پاس ٿيو، مطلب ته مٿس اهڙو ته حق جي محبت جو غلبو ٿيو جو حق جي رضا ڪري پنهنجي والد ۽ قوم کان بيزار ٿيو ۽ پٽ جي ذبح ڪرڻ لاءِ تهدل تيار ٿي چڪو ۽ ملائڪن جي امتحان وقت پنهنجي ساري مال ڌڻ مان نڪري ٻاهر ٿيو محض الله ڪارڻ اگرچه مالداري ۾ به وڏو مشهور مالدار هو تنهن ڪري جو به سلوڪي سالڪ ٽن حجابن مذڪورن کان ٽپي ويندو اهو انهن مقامن مذڪورن خليلي جي ماڻڻ جو مصداق رهندو- انهي ساري تحقيق جو لطيفي نظريه موجب هي هيٺين آيته الاهي بطور شرح شافي ۽ حجت ڪافي جي ڪم ڏئي سگهي ٿي قال يا بُني اني ارى في المنام اني اذبحڪ فانظر ماذا ترى قال يا ابت افعل ماتؤمر ستجد ني انشاء الله من الصابرين فلما اسلما وتلہ للجبين وناديناه ان يا ابراهيم قدم صدقت الرؤيا ااناڪذالڪ نجزي المحسنين ان هٰذالهوا لبلٰؤ المبين وفديناه بذبح عظيم) يعني چيائين اي منهنجا پٽڙا مان خواب ۾ ڏسان ٿو ته توکي ذبح ڪيان ٿو پوءِ اُن ۾ نهاري ڏس ته توکي ڇا نظر ٿو اچي چيائين اي پيءُ منهنجا هڪدم ڪري گذار جنهن جو تون مامور آهين مون کي جلد صابرن جي سلڪ مان لهندين. پوءِ جڏهن ٻئي مطيع ٿي ويا ته ليٽايائين هن کي پيشاني ڀر ۽ سڏي چيو اسان ابراهيم کي ته تو سچو ڪري ڇڏيو، پنهنجي خواب کي تحقيق اسان اهڙي طرح جزا ڏينداسون نيڪو ڪارن کي تحقيق هي امتحان البتہ ظاهر آهي ۽ اسان انهي جو عوض ڏنو آهي هڪ گهٽو جسم جو فربہ ۽ ٿلهو جو ذبح واسطي تيار ڪيل هو) بلاء مبين مان مراد تفسير روح البيان جي تحقيق انيق موجب هيٺين ريت آهي- بلاء مبين اهو آهي جنهن جي آزمايش ۾ مخلص ۽ غير مخلص کان ممتاز رهي – بقلي رحمته الله چوي ٿو ته جنهن بلاء جي خبر سبحانہ وارن لاءِ وڏي راحت ۽ بشارت آهي- حقيقت انهي جي مڪاشفن جي حقيقتن وارن رازن ۽ مشاهدن جي منزلن تي پهچڻ جي آهي ۽ اهو مرتبو عظائم القربات ۾ شمار آهي ۽ اصل امتحان جو هي آه جو توکي هڪ ساعت محبوب جي مشاهدي کان محبوب ۽ محروم ڪري پوءِ ڄڻ اهو بلاء آهي جو بلاء امتحاني الله ۽ الله جي عاشقن جي وچ ۾ هرگز واقعو نه ٿو ٿئي ڇو ته بلاءِ عاشق لاءِ عين ولاء الفت آهي – حريري فرمايو آهي ته بلاء امتحاني ٽن قسمن تي مشتمل آهي پهريون مخالفن تي عذاب ۽ انتقام آهي 2- ٻيو صالحن تي گناهن جي ڪفارت 3- اوليائن ۽ صديقن تي آزمايشي انواعن مان هڪ نوع جئين جو زيرين بيت مولانا جامي جي مان ظاهر آهي (بيت) جا ميادل بغم و درد نہ اندر ره عشق که نه شد مرده ره آن کس که اين درد کشيد) پر جو به سالڪ صادق عارف عاشق انهي درد کي دل جو ورد ڄاڻي دردي ڪمال درجي تي رسي ڪري درد جو بي درد ٿي وڃي ٿو) انهي صاحب حال تي هي هيٺيون ڪلام حقير خاڪ فقير جو پورو پورو صادق ۽ سچو آهي.
(ڪلام)
درد وارن درد ڇا پر درد وارن درد ٿي + ورد وارن ورد ڇا پر ورد وارن ورد ٿي
1. فرديت جي فيض جا فائق فريدي فرد ڪي + فرد فردن ۾ ڦرن پر فرد جو بي فرد ٿي
2. درد دل جا ڌوڙ ڌويا گرد خاڪي ڇاڻ مان + سون سوڌن ٿا سدائين گرد جو بي گرد ٿي
3. نيهن نانگا نيهن ۾ نابود ٿي پو بود ٿيا + نيهن جي ڏاڪڻ نظر سان نرد جو بي نرد ٿي
4. خود خودي ۾ ٿي خدائي ڇا مگر آ خود خدا + خود خدا جو خانه تو ۾ خرد جو بي خرد ٿي
5. خاڪ آڏو سر نوائي نورين سجدو ڪيو + طاردن مطرود وانگي طرد جو بي طرد ٿي.