وجہ انسانيت جو ڪن قلبي آهي نه مٿي جو
ڪن ڇڏي گاڏوان، ٻيا ڪن کڻيج،
تني ساڻ سڻيج، سنيها ته سڄڻ جا.
شرح- جناب سرتاج سنڌ ساري قرآن ڪريم رب رحيم جي ڪلام کي پرت جو پيغام ۽ سڄڻ جو سنيهو سلام سڏي رهيو آهي، تنهن ڪري سندس نظريه موجب هر هڪ آيت الاهي سرڪار نامدار حقيقي طرفان اسان ايماندارن عاشقن عاقلن ۽ اقٻوجهن مردن توڙي عورتن ڏي پورو پورو نيهن جو نياپو ۽ سڪ جو سنيهو سلام آهي. پوءِ اسان سامعن ۽ ٻڌندڙن کي گهرجي ته پنهنجي سهڻي سڄڻ صورت جي سبحان محبوب مهربان کان اهو سڪ جو سنيهو سلام قلب وارو ڪن ڏئي چپ چاپ ۾ رهي ڪري سڪ ۽ سوچ سان ٻڌون نه غفلتي گوش مٿي واري سان ڇو ته مٿي وارو گوش سان ٻڌڻ جو ڪم ته حيوانن کي به حاصل آهي- پر انسان اشرف المخلوقات کي ڪن گاڏوان ڇڏي فقط قلبي ڪنن سان سٻاجهي سرڪار جو سنيهو ٻڌڻ گهرجي ته ڪجهه ڪاميابي جو ڪارڻ بڻي هن بيت مذڪور جي شرح ۾ هي هيٺين آيت الاهي شرح جو ڪم ڏئي رهي آهي.
فاذا قراعه القرآن فاستمعو الہ و انصتوا لعلکم ترحمون)
يعني جڏهن به قدوسي ڪلام پرهيو وڃي ته چپ چاپ سان قلبي ڪن ڏئي ٻڌو ته شايد رحمت ياب ٿي وڃو)
مطلب ته هي اهو ڪلام پاڪ مالڪ عرش افلاڪ جو آهي جنهن جي چند ڪلمن پاڪن جي فضيلت ۽ ڀلائي بابت جي ساري دنيا جي دريائن کي لکڻ لاءِ مس بنايو وڃي ۽ ساري دنيا جي وڻن ٽڻن کي قلم بنائي ۽ سندن برگ پنن کي ڪاغذ بنائي ملائڪن ۽ جنن حڪم ايزدي لکڻ بابت ٿئي ته اهي ڪونين جا ملائڪ ۽ جن لکي لکي نيٺ لکڻ کان عاجز ٿيندا ۽ دريائن جي مس سڪي کپي خسڪ ٿي ويندي، مگر قادر ڪريم رب رحيم جي چند ڪلمات قرآني جو قدر ۽ شان پورو ٿي نه سگهندو – اهڙي قدر واري قران ڪريم جي ننڍڙي آيت سونهاري جا مٿي آيل آهي تنهن جو هوبهو ترجمو ترجمان قرآني جناب سرتاج سنڌ هن هيٺين بيت ۾ ڪرڻ فرمايو آهي ته
(بيت)
ڪن ٿي ڪيچن ڪڇيو ڪڇ متان ڪڇن
اشارتون ان جون سڪو نان سجهن،
وٽان ويهي تن سڻ ته سوز پرائين)
هن بيت مان هڪ ته پهريون بيت مذڪور جي حقيقت هالي جي پٺ ڀرائي ثابت آهي 2- هن بيت ۾ لفظ ڪيچن مان ٻه مرادون قابل ذڪر آهن هڪ ڪيچي مان مراد مولا پاڪ عرش افلاڪ جو پنهنجن ٻانهن عاجزن کي قران ڪريم جي ذريعي پنهنجو پاڻ سنيهو سلام سڻائي رهيو آهي 2- ٻيو مرشد ڪريم يا استاد عليم ٻڌائيندڙ مراد آهي جو پڻ هڪ هڪ آيت سونهاري جا آيت ڄڻ ته سنيهو سرڪار سرمدي جو آهي جو عام ماڻهن کي علي الاعلان ٻڌايو ويندو آهي، پوءِ ٻڌندڙن ٻانهن کي هئن ڄاڻڻ گهرجي ته جو به هنن کي الاهي آيتن جو سهڻو سنيهو سڻائي ته گويا هو ٻڌندڙ ائين سمجهي ته مان هن ٻڌائيندڙ قاصد جي واتان پنهنجي پاڪ پروردگار جو پيغام ۽ سڪ جو سنيهو سڻي رهيو آهيان پر اهو قرآني سنيهو دل جي ڪنن سان ٻڌي عمل پيرا نه ٿيندو ته جهڙو ٻڌائين تهڙو نه ٻڌائين ڇو ته قران ڪريم ڪن قلبي ٻڌڻ سان ئي فائده رسان ٿيندو آهي نه ڪن مٿي جي سان جيئن جو حضرت مولانا رومي صاحب انهي بابت عمدو فيصلو ڏنو آهي ته
(بيت)
اين سخن از گوش دل بايد شنود گوش
گل اينجا ندارن هيچ سود گوش
سربا جمله حيوان همدم ست
گوش سر مخصوص نسل آدم ست)
تنهن ڪري جو شخص به دل جي ڪنن کي ڇڏي فقط مٿي جي ڪنن تي ٻڌڻ جو دارو مدار رکندو ته انهن تي ڏاتار ڏمرجي سندن دلين تي ڏمر ۽ غضب جي مهر هڻي ڇڏيندو آهي، جيئن هيٺين آيت شريف انهي ڳالهه تي چٽي چٽي دلالت ڪري رهي آهي ونطبع على قلوبهم فهم لايسمعون) يعني اسان هنن جي دلين تي مهر هڻي ڇڏي آهي ته هو نه ٻڌن) مطلب ته جيئن هو هدايت ۽ سڪ سنيهو نه ٻڌن ته وڌيڪ عذاب عظيم جا حقدار ٿين تنهن ڪري جناب ڀٽ ڌڻي انسان ذات اٻوجهه تي رحم ۽ ڪهل ڪرڻ فرمائي هنن کي مذڪور بيت جي ذريعي خواب غفلت کان بيدار ڪري رهيو آهي- ڇو ته قلبي ڪن سان سنيهو سڻڻ نهايت نافع ۽ اثر وارو آهي، جيئن جو مولانا حسين ڪاشفي صاحب فرمايو آهي ته
گوش دل از استماع سخن حق فائده دارد نه گوش آب و گل)
حاصل ڪلام ته ڪا شفي صاحب جي تحقيق مان پڻ جناب سرتاج سنڌ جي بيت مذڪور جي تائيد مزيد ثابت آهي ته برابر انسان ذات کي هر حال ۾ ڪن قلبي سان سنيهو سڄڻ سرمدي ۽ عجيب الستي جو ٻڌڻ فائدي وارو آهي، نه مٿي جي ڪنن وارو جن سان ٻڌڻ همه حيوانن کي به حاصل آهي- تنهن ڪري انسان ته اهو آهي جو قلبي ڪنن سان ٻڌي ٻڌڻ سان پرين جي پيغام کي اکين رکي قلب سان قبول ڪري هڪدم عمل پيرائي ٿي رهي پر جي فقط ٻڌڻ جو ڪم ڪيائين ۽ عمل ڪرڻ جي ويجهو نه ويو ته ڄڻ انهي سڄڻ سرمدي جو سنيهو سلام ٻڌو ئي ڪونه سنيهي ٻڌڻ لاءِ ۽ عمل ڪرڻ لاءِ هي جهان ئي آهي نه هو جهان جيئن جو انهي بابت ڪنهن عربي ۾ شعر چوڻ فرمايو آهي ته
(ابيات)
يا سامعا ليس السماع بنافع
اذا انت لم تفعل فما انت صامع
اذا کنت في الدنيا عن الخير عاجزا
فما انت في يوم القيامته صانع
يعني اي ٻڌندڙ ٻڌڻ نفعي وارو نه آهي، جڏهن جو عمل نه ڪرين ته پوءِ ڄڻ تون ٻڌندڙ ئي نه آهين جڏهن دنيا ۾ تون خير ڪم کان عاجز آهين ته قيامت ۾ ڪم ڪرڻ جو وقت ڪٿي آهي، حاصل ڪلام ته قلبي ڪن سان ٻڌڻ بلڪل ڪمائتو ۽ ڪارامد آهي پر جي سڪ جو سنيهو قلبي ڪن سان ڪن ڏئي ڪو به نه ٿو ٻڌي ته انهي جي درميان ۽ حيوان جي ڪو تفاوت ڪونه آهي، قلبي ڪنن سان پرت جي پيغام کي ٻڌڻ بابت هيٺيون ڪلام خاڪ جو پڌرو پتو ٻڌائي ٿو
(ڪلام)
قلبي ڪنن سان ڪانگل جو اڄ ڪلام ٻڌ ٻڌ،
سهڻي سڄڻ جي سڪ جو سهڻو سلام ٻڌ ٻڌ.
1- واڪا ڪري وڻن جي لامن مٿي لوي ٿو،
ظاهر زبان کولي توکي ته ڪجهه چوي ٿو،
خاموش ٿي محبت مخفي جي مام ٻڌ ٻڌ.
2- چپ چاپ سان چوڻ جي ڪا چاس تون چکي وٺ
سڪ جو سنيهو سهڻو سهڻي طرح سکي وٺ
ماکي مٺائي مصري جهڙو پيام ٻڌ بڌ
3- ڪو نيهن جو نياپو نازڪ جو آ نرالو
نيڻن نظر تي رک رک نازڪ جو نور نالو
نيهن ۾ نيهن وارو نروار نام ٻڌ ٻڌ
4- محبوب پاڻ پنهنجو پيغام موڪليو اڄ
قرآن قل هوا الله انعام موڪليو اڄ
نروار نيهن واري نوبت نظام ٻڌ ٻڌ
5- ڪانگل قدم مبارڪ پنهنجا ڀري ڀلي اڄ
خوش خاڪ تو اڱڻ تي آيو اجهو ٽلي اڄ
ڪن سن ۾ ڪن جون ڳالهيون مخفي مدام ٻڌ ٻڌ
مٿئين ساري تحقيق انيق مان هي حقيقت عيان آهي ته جنهن به آدمي ۾ اِهي چار وجهه مذڪور انسانيت وارا موجود نه هوندا، اهو حقيقت ۾ انسان نه آهي. بلڪ حيوان کان به مرتبي ۾ ۽ مانَ ۾ هيٺاهون ۽ گهٽ آهي. مٿين چئن وجهن مذڪورن جو شرح شافي ۽ جامع ڪافي هي هيٺين آيت الاهي طويله آهي، جا آيت سونهاري هتي بطور سند حجت وافي جي پيش ڪئي وڃي ٿي. ولقد ذراعه نالجهنم کثير امن الجن والانس لهم قلوب لايفقهون بهاولهم اعين لايبصرون بها ولهم آذان لايسمعون بها اولائڪ کالانعام بل هم اضل سبيلا واولائڪ هم الغافلون) يعني تحقيق اسان جنن ۽ انسانن مان گهڻن کي جهنم لاءِ پيدا ڪيو آهي اُهي اُهي آهن جن جون دليون مولا جي معرفت ڏي متوجہ نه آهن انهن جون اکيون عبرت جي نظر سان قدوسي ڪائنات ڏي نه ٿيون نهارن انهن کي ڪن آهي پر فڪري سماع سان الاهي آيتن کي نه ٿا ٻڌن اهي همہ حيوانن جهڙا آهن بلڪ انهن کان به وڌيڪ گمراهه آهن ۽ اهي آخرت جي ڪاروبار کان غافل آهن) هن آيت جي حڪم موجب ڪيترا انسان حيوان صفت آهن نه ماڻهو.
شريعت ۽ طريقت ۾ قلبي ڪن جو لقب اذن واعيہ آهي