بيت نمبر 5-
يا تو ڪنين نه سڻوء، گهٽ اندر گهوڙا،
ڳاڙيندين ڳوڙها، جڏهن شاهد ٿيندئي سامهان-
شرح:- سرتاج سنڌ سمجهائي ٿو ته اي ڌڻي پاڪ مالڪ الا افلاڪ جا سچا صادق ٻانهان تون غفلت جي ڪپہ ڪنن مان ڪڍي ڇڏ - لاشريڪ لاؤبالي سرڪار جي سڏ ٻڌڻ کان ٻوڙو ٿي نه ويهه پر جي اڃان تائين سڏ سرڪاري تنهنجي ڪن نه ٻڌو آهي بلڪ شتريي مهار وانگي غفلت جي گردب ۾ پنهنجي عمر گذاري رهيو آهين ته پوءِ تنهنجي ايڏي گهري غفلت تي گهوڙا گهوڙا ۽ ارمان ڪرڻ گهرجي- هاڻي به هشيار ٿي پاڻ سنڀالي انهي الله پاڪ جو سڏ سهڻو قلب جي ڪن سان ٻڌي وٺ جنهن جهان جي باني مباني جو ڪو به شريڪ ثاني ڪونه آهي- پر جي اڃان به ويل حياتي تي حسرت کائي هشيار ۽ بيدار نه ٿيندين ته حشر حساب جي ڏينهن زبردست ذات واري حاڪم جي آڏو حساب ڪتاب ٿيڻ وارو آهي، جٿي تنهنجا پنهنجا عضوا به توتي شاهدي ڏيندا ته انهي مهل توڙي پشيمان ٿي رت جا ڳوڙها ڳاڙيندين ته به ڪمائتا نه ٿيندا. ڇو ته رت روئي منٿ ڪرڻ جو ماڳ هي جهان آهي نه هو جهان- هن چوٿين نمبر بيت جي شرح ۾ هي آيت شريف سورت اخلاص جي آخرين آيته پورو پورو شرح شافي ۽ حجت ڪافي جو ڪم ڏئي رهي آهي. ولم يکن لہ ڪفواً احد) يعني نه آهي الله پاڪ جو ڪو به شريڪ) هن آيت ڪريمه ۾ عرب جي مشرڪن کي جواب آهي جي مشرڪ بتن ۽ ابرهن کي ذات باري جو شريڪ بنائي پوڄيندا هوا. حاصل ڪلام ته اهو الله ڪريم رئوف رحيم جو سورت اخلاص جي سمورين صفتن سان سينگاريل لا شريڪ آهي تنهن هوت جي ذاتي حقيقت جي ڪنهه تي لکين فڪري فرس ڊوڙائي ٿڪا آهن مگر ڪو به معرفت جي منتهيٰ تي نه پهتو آهي- باقي تنهنجي ۽ منهنجي فڪر فهم ۾ جا معرفت محبوب معنوي جي موج زن آهي انهي فهم فراست کان محبوب قمدس اڃان گهڻو مٿاهون ۽ منزه پاڪ آهي.- انهي ذات ستوده صفات جي ڪنہ بحث ۾ عقل جو اسپ عاجز ۽ فڪر فهم جو فرس وڌائڻ وک کان لنگ آهي انهي ذاتي ڪنهه کي ڪما حقہ ماپڻ ۽ ڪڇڻ ائين آهي جيئن جو – منڊي ڪاموڙي کوه ۾ ويٺي ڪڇي اڀ) مطلب ته انهي ذات پاڪ جي ڪما حقہ ادراڪ کان هر چيز عاجز آهي فقط اها ذات با برڪت ئي عبادت ۽ سجدي ڪرڻ جي لائق آهي جنهن جي معرفت ۾ هزارين ڇا پر لکين ڪروڙين معرفت جا ماهر به پنهنجي عاجزي جا اقراري آهن جيئن جو زيرين عربي شعر مان سندن عجز جو اظهار ثابت آهي-
اعتصام الورى بمعرفتک عجز الواصفون هن صفتڪ-
تب علينا واننا بشرماعرفناڪ حق معرفتڪ)
هاڻي جڏهن ڪمال عفان کي حاصل ڪرڻ سولو ۽ سهنجو ڪم نه آهي تڏهن هي اوليا عارف ڪئن ٿا معرفت جي منزل مان- هائو سوڀ سر جي هن ڀر آهي- تنهن ڪري عارف ڪامل اهي آهن جي فقط معرفت ذات جي فڪر فهم ۾ پنهنجي استعداد علمي موجب مستغرق ٿي- پاڻ کي پوري طرح پنهنجي پاڪ پنهل ۾ فنا ئي ڏين ۽ نابودي نيستي کي پنهنجو پورو پورو مذهب ۽ دين ڄاڻي معراج آسماني جا مستحق ٿيندا آهن جيئن جو هن ڳالهه کي حضرت مولانا رومي صاحب جي مثنوي واري بيتن هيٺين مان ٽيڪو ملي ٿو-
هر ک از هستي نگردد او فنا نيست
ره در بارگاه کبريا يست
معراج فلک اين نيستي
عاشقا نرا مذهب و دين نيستي)
پر جناب سرتاج سنڌ نيهن جي نامدار شاعر قدرتي شاندار نيستي ۽ ڪين هجڻ بابت نيهن وارن ڏي زيرين بيت جي ذريعه نياپو نروار ڪرڻ فرمايو آهي
(بيت)
جنين ڀايون پاڻ کي هڏهن ڪري ڪين
اهڙا ئي مسڪين در لنگهندا دوست جو)
۽ وري ٻي هنڌ پڻ فرمائن ٿا ته
(بيت)
نابودي نيئي عبد کي اعلى ڪيو
مورت ۾ مخفي ٿيا صورت ۾ سيئي
ڪبي اِت ڪيهي ڳالهه پريان جي ڳجهه جي-
پر خاڪ ڪاندهلوي وري هيئن نيستي ۽ فنائي بابت پنهنجو نظريو نروار ڪري رهيو آهي- فڪر تنهن ۾ فنا ٻي فڪر کي مان ڇا ڪندس. اجر اعظم عشق جو ٻي اجر کي مان ڇا ڪندس- مطلب ته جيستائين سلوڪي سالڪ ۽ صوفي صادق فڪر جون سڀ فنايون نه وٺندو تيستائين معرفتي معراج ماڻڻ محال آهي باقي جناب شاه صاحب جي بيت مذڪور جي آخرين سٽ يعني ڳاڙيندين ڳوڙها جڏهن شاهد ٿيندئي سامهان) جو پورو پورو شرح هي آيت الاهي آهي ته يوم تشهد عليهم السنتهم وايديهم وارجلهم بما کانوا يکسبون) يعني انهي ڏينهن ڏوهين جي مٿان سندن زبانون ۽ هٿ ۽ پير شاهدي ڏيندا تن ڏوهن بابت جي ڏوهه ڪيائون ٿي) تنهن ڪري توکي ۽ مون کي اڄ کان وٺي غفلت جي گهري ننڊ مان بيدار ٿي سچي نيت ۽ سچي عزم ايرادي سان توبهه تائب ٿي پنهنجي رٺل رب کي رجهائي ڪيل ڪوتاهن جي معافي وٺن گهرجي ڇو ته هي جهان ئي ماڳ منٿ ۽ زاري نيزاري جو آهي ته هو جهان وگر نه حساب جي ڏينهن هم عضون جي گواهي گذرڻ بعد بادشاه بي پرواه حاڪم حقيقي- حاضرين ملڪن کي حڪم فرمائيندو ته هن مجرم ڏوهي کي جهنم جي جبل ڏي جلد وٺي وڃو اتي هو ڏوهي پشيمان ٿي-پنهنجن عضون- انگڙن تي ملامت ڪندو ته توهان پاڻ تي پاڻ ڇو شاهدي ڏني- هو جواب ۾ چوندا ته اسان جو انهي ۾ ڪو به اختيار نه هو – اسان کي انهي الله ڳالهرايو آهي جو سائين سڀ ڪنهن شئي کي ڳالهرائي سگهي ٿو – اهڙي طرح هر زمان ۽ مڪان ۽ ڏيهن رات وڻ ٽڻ وغيره به حڪم حاڪم حاڪمن جي سان شاهدي ڀري ڀري ڏيندا – تڏهن انهن جي گواهي کان رهائي ۽ ڇوٽڪارو هن ڳالهه ۾ آهي ته اسان اڄ ڏينهن کان وٺي ڪيل قصورن جي مولا پاڪ کان معافي وٺي پنهنجي الله ارحم راحمين سان هي نئون عهد انجام ٻڌون ته اي الله ارحم اسان تنهنجي توفيق رحمت رفيق موجب تنهنجو نيهن نروار ٿي نباهينداسون ۽ غير الله جي دوستي کي دم ۾ دور ڪري تنهنجي درپاڪ تي دردن جي داس جو دونهون دکائي ويهي رهنداسون انهي سان گڏ فقط تنهنجي ذڪر فڪر ۾ محو ۽ فنا ٿي گذارينداسون مگر مداحي تنهنجي مدد ۽ معاونت جا اشد محتاج آهيون- ڌڻي جي درٻار اڳيان دود دکائي ويهڻ بابت ويچاري خاڪ پڻ چڱو مشورو ڏنو آهي
(غزل)
دود دردن داس جو دل ۾ دکائي دود ويهه + سوزسڪ سانڍڻ سوا ساعت نه هڪ بي سود ويهه
1. ساه ۾ سوغات سڪ جي سانڍيون پيو سانڍ تون + ور نه اي بدڪار تون ٿي باد جو پيمود ويهه
2. باد جي پيمود مان حاصل نه حظ دمڙي هجي + قلب اُجريل ساڻ تون ٿي يار وٽ مسعود ويهه،
3. سوز سڪ سودي برابر سون چاندي ڇا ٿئي + سون سر صدقي سڄڻ تون ڪر ڪري آسود ويهه.
4. نفس اماره ايازي نياز نوڙت جڏ ڪري + تون سدا تنهن جي مٿان سلطان ٿي محمود ويهه،
5. فڪر جون ماڻي فنايون رهه فنا جي فوز ۾ + با بقا باقي بڻي موجود سان موجود ويهه
6. جود جذبي جسم سان تون جود جو پڻ جود ٿي + مان منصب ۾ وڌي ملڪن جو ٿي مسجود ويهه
7. عشق ذاتي سان اڃابت ۾ عبادت ٿي اچي + بود کان بيزار رهه ۽ خاڪ ٿي نابود ويهه)
وگر نه جي پنهنجي انجام جي پوءِ واري نه ڪئي سون ۽ ڌڻي پاڪ جي دوستي ۾ ڪاهل رهي ويو ملعون جي دوستي ۾ پنهنجي ڪيل پيمان ۽ عهد انجام کي ڇني غير سان بي غيرت ٿي ڳنڍيوسون ته پوءِ اسان جي حال بدخصال تي جيترو ٿي سگهي اوترو رت جا ڳوڙها ڳاڙڻ گهرجن جيئن ڪنهن ڪامل شاعر فارسي زبان ۾ فرمايو آهي ته
(بيت)
بقول دشمن پيمان دوست بشکستي
به بين کز بزيدي وبا که پيو ستي)
اهڙي خواجه سعدي رحمته الله عليه اسان جي بدتر حال تي حشرت کائي هيئن چوڻ فرمايو آهي ته
(بيت)
دريغ ست که فرموده ديوزشت
که دست ملک برتو خواهد نوشت-
رواداري از جهل ونا پکيت
که پاکان نويسند ناپاکيت
طريقي بدست آرو
صلحي بجوئي شفيعي برانگيز و
عذر بگوئي که يک لحظ صورت نه بندد امان
چو پيمانه پرشد بدور زمان –
ايضا در خير بازست و طاعت وليک
نرکس تواناست برفعل نيک-
مٿين بيتن جي ترتيب وار معنى پوري طرح هيٺ نمبر وار ڏجي ٿي
1. دشمن جي چوڻ سان دوست جي دوستي جو انجام ڇنو ٿي انصاف سان ڏسي ٻڌاءِ ته ڪنهن سان ڇني رهيو آهين ۽ ڪنهن سان ڳنڍي چڪو آهين
2. افسوس آهي جو شيطان جو ڪرايل ڪم توتي ملڪ جو هٿ پاڪ لکندو
3. جهل ۽ ناپاڪائي کان تون هي ڳالهه جائز ڄاڻي ٿو ته پاڪ فرشتا تنهنجي پليدي لکن
4. صلح جي واسطي ڪو طريقو هٿ ڪر اڳ ۾ سفارشي ساڻ ڪري پوءِ گناهن جي معافي گهر
5. جڏهن دنيا جي دور ۾ تنهنجي حياتي جو پيالو ڀرجي پورو ٿيندو ته هت هڪ گهڙي به توکي امن جي صورت نظر نه ايندي
6. دروازو خير ۽ عبادت جو کليل آهي پر هر شخص چڱي ڪم جي ڪرڻ تي قادر نه آهي جيئن جو زيرين بيت ۾ آهي ته
(بيت)
اين سعادت بزور بازو نيست
تا نه بخشد خداءِ بخشنده