نفس کي مجاهدن جي ڪاتي سان ڪهڻ ۾
پهرين ڪاتي پاءِ، پڇج پوءِ پريتڻو،
ڏک پريان جو ڏيل ۾، واڄٽ جئن وڄاءِ،
سيخن ماه پچاءِ، جي نالو ڳيڙئي نيهن جو.
شرح – جناب سرتاج سنڌ فرمائي رهيو آهي اي طالب صادق پهريون پنهنجي نفس اماره ۽ سرڪش کي مجاهدن جي ڪاتي سان ڪهي ۽ سندس جسماني پڃري وارا چارئي پکي جدا جدا ڪهي پوءِ هادي حبيب جي پڇا ڪر ته جيئن هو ڪٺل نفس نئين حياتي سان زنده ٿي هوت حقيقي جي حڪم جو فرمانبردار رهي ۽ جنهن به وقت هن کي داعيئه شريعت ۽ طريقت ڏي سڏين ته مطيع ٿي ڊوڙندو اچي ڪڏهن به اطاعات عشق جي کان نابري نه واري بلڪ نيهن ۾ نروار ٿي امتحاني سيخن آتشي تي پاڻ پچائي پروان وانگي پاس ٿي ڏيکاري جيئن جو حڪيم سنائي رحه مثنوي مان انهي طرف اشارو عيان آهي (مثنوي) چار مرغ ست چار طبع بدن جمله رابهر دين بزن گردن پس بايمان و عقل و عشق و دليل. زنده کن هر چهار راچو خليل- شريعت ۽ طريقت وارن جي اتفاق موجب نفس ٽن قسمن تي مشتمل آهي 1- هڪ نفس امارو 2- نفس لوامو 3- نفس مطمئنو پوءِ پهريون قسم نفس فاجرن ۽ فاسقن جو آهي جنهن جي ڪهڻ تي عارفن جو اتفاق آهي ٻيو قسم مومنن صالحن جو آهي ٽيون قسم انبيائن ۽ اوليائن جو آهي جن جي نفس مطمئنه کان مولا پاڪ راضي آهي ۽ سندن نفس رب کان راضي آهي جيئن جو هي آيت الاهي انهي تي گواه آهي يا ايتها النفس المطمئنته ارجعي الى ربڪ راضيته مرضيته فادخلي في عبادي وادخلي جنتي) يعني اي نفس مطمئنه تون پنهنجي رب ڏي موٽ راضي ٿي ۽ مرضي ٿي پوءِ منهنجن ٻانهن سان گڏجي بهشت ۾ داخل ٿي وڃ) پر نفس اماره کي ڪهڻ بابت هي آيته شريفه پڻ شرح جو ڪم ڏئي رهي آهي ليطمئن قلبي قال فخذا ربعته من الطير فصر هن اليڪ واذبجهن الى-ثم ادعهن يا تينڪ سعيا) يعني تانجو منهنجو قلب اطمينان وٺي فرمايائين پوءِ پکين مان چار پکي وٺ اُنهن کي ڪهي پاڻ ڏي سوڙهو ڪري گنڍ تنهن کان پوءِ هنن کي سڏ ڪري ته توڏي ڊوڙندا ايندا) تفسير حسيني وارو مولانا ڪاشفي صاحب هن آيته جي هيٺان هئن فرمائي رهيو آهي ته در انوارآمده که هر که خواهد که نفس خودرا به حيات ابدي زنده گرد اندبا يد که قوائي بدني باتيغ رياضت بسمل ساخته بعض رابه بعض بيا ميزدتا صورت ايسان شکسته منقاد فرمان شوندو ايشانرا بداعيئه شرع و عقل بخو اند تابطريق مطاوعت شتاب کنان باز آيند- محققان گفته اند در ذبح طيور اربعه اشارت چنين بوده که کبوتر راپيو سته بامردم مستانس ست بکش ور شتئه الفت از خلق ببرو خروس راکه همواره مائل شهوت ست ذبح کن وخودرا ازپند شهوت بازر رهان وزاغ راکه نعب حرص ست بقتل ازو صفت حرص و آزبگذارو طائوس راکه مجمع زينت ست سر بردارو ديدهء همت را از آرايش دنيا فروبندکه هر که به تيخ مجاهده اين چهار صفت مذمومه رابذبح. آرد حياتي ابدي و زندگي سرمدي يا بدوگويند چهار صفت از تبايع ارکان اربعه در آدمي پديد آيت و ذبح بانها به تيغ مخالفت لازمه ست اول صولته کبرکه نتيجئه آتش ست دوم داعيئه شهوت که ثمرهء هوا ست سيومه گاپوئي حرص که عادت آب ست چهارم تيرگي امساک که صفت خاکه ست) يعني ڪتاب انوار ۾ آندل آهي ته جو به گهري ته پنهنجي نفس کي حيات ابدي سان ممتاز فرمائي ته انهي کي گهرجي ته جسماني قوتن کي رياضت جي ترار تيز سان اهڙو ته بسمل ڪري جو بعض قوت جسماني کي بعض سان ملائي ڇڏي تانجو صورت انهن جي شکستگي حاصل ڪري تابع فرمان جي ٿي وڃي ۽ انهن کي داعيئه عقل ۽ شرع سان سڏي ته تابعداري طريقه سان ڊوڙندا موٽي اچن محققن فرمايو آهي ته چئن پکين جي ذبح مان هن طرح اشارو آهي ته ڪبوتر کي جو دائمي انسانن سان اُنس ۽ و روح آهي انهي کي ڪهه مراد رشتو الفت جو خلق کان ڇن ۽ ڪڪڙ کي جو سراسر شهوت جو شائق آهي انهي کي ذبح ڪر مراد پاڻ کي شهوت کان پاڪ ڪر ۽ ڪانگ کي قتل ڪر جو حرص جو چشمو آهي مراد حرص جي سڌ ڇڏي ڏي ۽ مور پکي کي جو جامع زينت جو آهي انهي جو مٿو ڀنڃ مراد همت جي اک دنيا جي زينت ۽ آرايش کان بند ڪري ڇڏ- مطلب ته جو به مجاهدن جي تيز ترار سان انهن چئن صفتن خرابن کي ذبح جو زيب ڏياري حياتي ابدي ۽ زندگي سرمدي سان سينگاريندو اهو سدائين سلوڪي سير ڪرڻ سان سرفراز ٿيندو رهندو. چوندا آهن ته اهي چار صفتون جي چئن عناصرن جي پٺي آدمي ۾ عيان ٿين- اُنهن کي مخالفت جي تيز ترار سان ڪهڻ واجب آهي 1- هٺ هستي کي جا نتيجو آتش جو آهي 2- اعيئه شهوت کي جو ثمر و هوا ۽ باد جو آهي 3- هٻڇ حرص جي ۽ ڊڪ ڊوڙ جا عادت آب ۽ پاڻي جي آهي 4- ميراڻ بيٺل جا صفت خاڪ جي آهي) جيئن جو حڪيم سنائي صاحب انهي معنى ڏي اشارو ڪرڻ فرمايو آهي (مثنوي) چار مرغ ست چار طبع بدن جمله را بهر دين بزن گردن پس بايمان عقل عشق دليل زنده کن هر چهارا راچو خليل) ترجمو سنڌي بيتن ۾ جي پکي چار سي عناصر چار دين جي واسطي ڳرين کي ڳار عشق ايمان ساڻ عقل دليل چار جيرا ٿين بخوئي خليل) پر روح البيان وارو آيته مذڪوره جي هيٺان گهڻي بحث ڪرڻ بعد امام قشيري رحه جي راءِ انهن چئن پکين بابت هئن نروار ڪري رهيو آهي ته قال القشيري طلب ابراهيم عليه السلام بهذه حياته قلبہ فاشير اليہ بذبح الطيو روفي الطيور الا ربعته اربعته معان هي في النفس في الطاؤس زينته و في الغراب امل وفي الديک شهوت والبط حرص فاشارالي انہ مالم يذبح نفسہ بالمجاهدة لم يحي قلبہ بالمشاهدته) قشيري فرمايو ته حضرت ابراهيم عليه السلام هن آيته سان پنهنجي قلب جي حياتي طلب ڪئي پوءِ کيس ڌڻي جي دربار مان پکين جي ڪهڻ جو اشارو ٿيو جي پکي عدد چار هوا جن مان چار معنائون مراد آهي 1- نفس مان مراد مور جي زينت 2- زاغ مان مراد نفس جي اميد آهي 3- ڪڪڙ مان مراد نفس جي شهوت آهي 4- بط- آڙي مان مراد نفس جو حرص آهي پوءِ جيستائين نفس سرڪش کي مجاهدن جي قهري ڪاتي سان نه ڪهندو تيستائين طالب حق جو قلب مشاهدن سان جيرو نه ٿيندو- پر علامه سيد محمود آلوسي عليه الرحمته پنهنجي فسير روح المعاني ۾ آيته مذڪوره جي هيٺان هئن فرمائي رهيو آهي قال فخذا ربعته من الطير- اشار ته الى طيور الباطن التي في قفص الجسم وهي اربعته من اطيار الغيب العقل والقلب والنفس والروح فاذبح طير العقل بسکين المحبة على باب الملکوت واذبح طير النفس بسکين العشق في ميادين الفردنية واذبح طيرالروح بسکين العجز في تيہ عزة اسرار الربانية) اشارو آهي انهن باطن وارن پکين ڏي جي جسم جي پڃري ۾ چار پکي غيبي آهن عقل ۽ قلب ۽ نفس ۽ روح- پوءِ عقل جي پکي کي ملڪوت جي دروازي تي محبت جي ڪاتي سان ذبح ڪر ۽ قلبي پکي کي جبروت جي در تي شوق جي ڪاتي سان ذبح ڪر ۽ نفس جي پکي کي فردانيته جي ميدانن تي عشق جي ڪاتي سان ذبح ڪر ۽ روح جي پکي کي عزت رازن رباني جي صحرا تي عجز جي ڪاتي سان ذبح ڪر.) انهي ساري تحقيق انيق مان ڀٽائي جي بيت جي مراد آهي ته جو به طالب حق جو سلوڪي سڻڪ جو سڌو رستو پڇڻ گهري ته پهريان پنهنجي جسم وارن پکين کي مجاهدن جي تيز ڪاتي سان ڪهي پوءِ محبوب معنوي جي مشاهدي ماڻڻ جي سڌ ڪري وگر نه ايڏي ڪٺن ڪم ۾ ڪاميابي محال آهي موجب مصرعه معروف ماڻهن ليکي عشق سهانگو آهي محبت چيز مهگاني) ٻي مراد بيت مذڪور جي هن طرح به ٺيڪ ٺهڪي اچي ٿي ته اي طالب جڏهن به تون تيار ٿي پرت جي پنڌ پاڪ ۾ پير پائڻ گهرين ته پهريون ڪاتي پائڻ واري لاءِ ڪسڻ ڪاڻ ٻڪرو بڻي سهي سنبري سر سهائي اچ ته نيهن جو نامدار پرتيڻو نعرهء تکبير ذاتي سان قرب جي ڪاتي وهائي ڪماليت جي درجه تي پهچائي ڇڏئي جيئن جو سنس بيت زيرين مان اها مراد ظاهر آهي ( بيت) ڪڏهن پئجي ڪن ٿي ڪڏهن ٿجي وات ڪڏهن ٿجي ٻڪرو ڪڏهن ٿجي ڪات) ڇو ته سچو سالڪ ڪسڻ کان ڪڏهن به نه ڪيٻائيندو آهي بلڪ ڪسي قربان ٿيڻ ۾ پنهنجي وڏي ڪاميابي محسوس ڪندو آهي- پوءِ جي سر ڏني سڄڻ سرچي پوي ته اهو سودو سون کان سرهو آهي جيئن جو ڪنهن شاعر چيو آهي ته – ساه ڪيان قربان پياري پنهل تون گهوري گهوري – پر انهي بابت مولانا شيخ سعدي رحه ڏاڍو عمدو فرمايو آهي- عاشقان کشتگان معشوق اند برنيايدز کشتگان آواز) يعني عاشق معشوق جي هٿ جا ڪٺل آهن ڪٺلن کان آواز ٻاهر ايندو) بلڪ صبر ۽ سڪ سان سر ڏئي سرفراز ٿيندا آهن- جناب مخدوم جهانيان رح پنهنجي ملفوظات ۾ هن طرح بيت آندو آهي ته
(بيت)
گرميکشي بکش بيکبار تا چند ز خويش داريم دور
۽ هي عربي بيت هيٺيون پڻ مخدوم آندو آهي
(بيت)
وڪلت الي الحبيب امري ڪلہ ان شاعء احياني دان شاء اتلفا
يعني (مون سڀ ڪم سڄڻ کي سوپيو آهي سوڻيس ته مون کي جياري وڻيس ته ماري) پر ويچاري حاجي خانڻ چنجڻي پنهنجي ڪافي ۾ هوت جي حالت هئن بيان ڪري رهيو آهي
(ٿلهه ۽ مصرعو)
ڪن سان ڪئن ڪن سان ڪئن منهنجو هوت مون سان هئن
1- ڪڏهن ڪڏهن هسندو ڏسان ري بهاني رسندو ڏسان هي ڪنڌ اُتي ڪسندو ڏسان واهه وڻيس جئين-
پر فقير خاڪ جو خيال سڄڻ جي سودي بابت هئن آهي
(مصرعه)
سسي سر ساه دل جو مون ڪيو سودو سڄڻ سان، جڏ تڏ هن ٻي يارسان ٻيهر ٻيو واپار نا گهرجي.