ڪوشش ڪرڻ لاءِ شاه جو حيوان صفت انسان کي هشيار ڪرڻ
جس جفا ري نه ٺهي، آهي جفا وارن جس،
ستن ساٿ وڃائيا، تون گولي ڇڏ نه گس،
اُٿي پنهل پس، سِر سان هلي سسئي.
شرح – جناب شاعرن جي شاه معرفت جي ماه جي بيت مذڪور جو جيڪڏهن ڪما حقہ شريعت ۽ طريقت موجب پورو پورو بيان عيان ڪجي ته بطور شرح شافي ۽ بيان وافي جي وڏو دفتر ٿي ويندو تنهن ڪري طوالت جي ترهيب ۽ تهديد خوف کان پاسو ڪري اختصار تي عمل پيرا رهي سندس بيت جو شرح فقط ٻن آيتن ننڍڙن جي آڻڻ سان ڪريان ٿو على سبيل الاختصار فاعتبرو ايا اولي الابصا- پهرين آيت شريف هي آهي اليس للانسان الاماسعى) يعني انسان کي ڪوشش ۽ سعيي ڪرڻ کان سواءِ ڪجهه به حاصل نه ٿيندو) پر جڏهن انسان عام لفظ آهي جو مرد توڙي عورت وغيره تي صادق ۽ سچو آهي ته جناب لطيف سائين جي جس وارو لفظ به عام آهي تنهن ڪري مرد توڙي عورت عمل صالح ڪرڻ سان جهان جي جوڙيندڙ مهربان مالڪ کان عمل جي مکافات موجب جس ۽ آفرين لهڻي بشرطيڪ عملن صالحن ۾ به اخلاص ۽ نيت جو خلوص شامل هجي – تنهن کان پوءِ عمل صالح ڪرڻ واري انسان جو لقب ممتاز پنهنجي محبوب منان رب رحمان وٽ مومن آهي- اهو مومن صادق جنهن کي عمل صالح جي ذريعي حياتي طيبہ بطور انعام جي عطا ٿيندي آهي جيئن جو هن هيٺين آيت ثاني مان ارشاد الاهي عيان آهي- من عمل صالحا من ذڪر او انثى و هو مؤمن فلنحيينة حياة طيبة) يعني جنهن به مرد توڙي عورت عمل صالح ڪيو انهي جو لقب مومن آهي پوءِ اسان انهي کي ڏينداسون حياتي پاڪ) هن آيت ۾ عمل صالح جو صحيح ذڪر آهي- عمل صالح جا ٻه پهلو آهن هڪ پهلو هي آهي ته جو به مرد توڙي عورت جُرمن جي جَوَن پوکڻ جي عوض آخرت جي لاءِ عمل صالح نماز روزن وغيره جي ڪڻڪ ڪهڻي ڪنبي ڪنبي قهار کان نيت جي خلوص خاص سان پوکيندو ته انهي کي حيات طيبه فردوس برين جي رهڻ واري جي بشارت هن دنيا ۾ ئي حاصل ٿيندي موجب آيت مذڪوره جي ۽ بيت زيرين فارسي جي
(بيت)
ازمکافات عمل غافل مشو
گندم از گندم برويد جو از جو)
2. ٻيو پهلو هي آهي ته عمل صالح مان مراد عشق ذاتي آهي نه غير- مرد توڙي عورت کي نيهن جي نامدار سرتاج سنڌ جي نظريه موجب فقط رضا ربوبي ۽ مشاهدو محبوبي درڪار آهي ٻيو ڪجهه به نه پر جيڪڏهن ڪجهه ڪاڻ رهاڻ آهي ته به انهي هڪ ڪيچ ڌڻي جي ڪاڻ آهي نه ٻي ڪنهن جي جيئن جو ڪاڻ رهاڻ جي قصه کي نيهن جي نياپي ڏيندڙ فقير خاڪ هيٺين ريت نروار ڪيو آهي.
(ڪافي)
ڪنهن جي نه ڪڍان ڪاڻ مگر ڪاڻ آهه تنهنجي + ڪنهن جي نه رکان ڄاڻ مگر ڄاڻ آهه تنهنجي
1. هڪ طرف طلب تاس مٿي تاس ٿي رکان مان + ٻي طرف پرين پياس مٿي پياس ٿي رکان مان
2. ٽي آڻ نه ڪنهن جي آ مگر آڻ آهه تنهنجي + تن من ۾ نه ڪا طلب نه ڪا تاڻ آهه ڪنهن جي
3. سڪ سوز فقط تنهنجي نه سڪ ساڻ ٻي آ ڪنهنجي + جي تاڻ اندر آهه فقط تاڻ آهه تنهنجي
4. توکان نه گهڙي هڪ به گهري ننڊ ۾ گهاريان + ٻاريون ٿي فقط ٻاڻ اوهان جا ٻروچ ٻاريان
5. ٻن ٻاڻ ٻين جي آ مگر ٻاڻ آهه تنهنجي + دک درد نه آ ڪنهن جو مگر درد آهه تنهنجو
6. منهنجو نه وظيفو ڪو مگر ورد آهه تنهنجو + ڇڪتاڻ نه ڇوري کي ٻي ڇڪتاڻ آ تنهنجي
7. ڏونگر ڏکن جا ڏوريان ته توڪاڻ ڏوريان ٿي + وڻ ٽڻ جي وطن ووڙيان ته توڪاڻ ووڙيان ٿي
8. هوري جي هينين هوت اڳي هاڻ آهه تنهنجي + بنڀور ڏيان باه نگهه نور آ نه جيتر
9. طواف ڪيان توکي نگهه طور آ نه جيتر + جا کاڻ خفي خاڪ ۾ سا کاڻ آهه تنهنجي
حاصل ڪلام ته پوءِ جڏهن اهي ٻئي ڄڻا مرد توڙي عورتون ڪنهن به غير جي ڪاڻ رهاڻ کان بلڪل بي ڪاڻيا ٿي فقط هڪ سڄڻ سرمدي ۽ سلطان صمدي جي سڪ سوز ۾ پتنگن وانگي سڙي جلي فنا في الله جو درجو فوز عظيم وارو حاصل ڪري پوءِ حيات طيبه بقا باالله واري بشارت ماڻي مومن مشتاق جو منصب ماڻي-محبوب معنوي جي مشاهدي ۾ محسوس مستغرق هوندا آهن- ٻي ڪنهن به اغيار سان انهن کي انس الفت ۽ سودي صحبت جي ضرورت نه رهندي آهي جيئن جو انهي ڳالهه تي فقير خاڪ جو هيٺيون سارو شعر صادق اچي ٿو
(شعر)
سر سڄڻ تنهنجو پرين سر واه بي تنهنجا پرين + وڻ وطن وحدت جون وايون واهه بي تنهنجا پرين
1. تنهنجي نيڻن ناز تي نرگس چمن نازان پڻ + سو ثنا گو يا ستارا ماه بي تنهنجا پرين
2. سونهه بي تنهنجي پرين سينگار بي تنهنجو پرين + چشم جو چمڪار چهچٽ چاه بي تنهنجا پرين
3. ٽهڪ ٽانگر وانگي ڏيئي پرچ پيارا پلڪ ۾ + صلح سهڻو ٺاهه ڪر ڪو ٺاهه بي تنهنجا پرين
4. بره واري باغ جو تون باغبان بالا پرين + بره وارا باغ گلشن گاه بي تنهنجا پرين
5. عشق تنهنجي جي امانت عاشقن سر تي کئين + عشق تنهنجو عشق جا آڙاه بي تنهنجا پرين
6. زهر جو پيالو پيڻ تنهنجي هٿان ماکي مٺو + حوض ڪوثر ذوق زمزم چاه بي تنهنجا پرين
7. خاڪ کي خوش خيال تنهنجا حال استقبال ۾ + روح دل کي روڊ رستا راه بي تنهنجا پرين
پر جي انصاف جي عينڪ اکين ۾ پائي ساري ڪائنات ۾ عبرتي اک سان نظر ڪري نهاريندو ته هر هڪ چيز جي مائنہ مان محبوب معنوي جو مطالع ميسر ٿيندو رهندو جيئن جو جناب سرتاج سنڌ کي سدائين سپرين ۽ محبوب معنوي جو مطالع حاصل هو جيئن جو پاڻ سڳورا انهي مطالع مدامي جا زيرين بيت ۾ پاڻ مقر ۽ اقراري آهن – لوڪان نحو صرف مون مطالع سپرين) تنهن ڪري تون به اي انسان غافل غفلت جي ڪپہ پنهنجن ڪنن مان ڪڍي ڀٽ ڌڻي جي مشوره موجب دنيا ۾ عمل پيرا رهه ته توکي به فنا في الله جي فوز عظيم حاصل هجڻ ڪري ڌڻي پاڪ جي دربار اقدس مان حيات طيبہ ابدي جو عمدو تحفو انعام طور عطا ٿئي جيئن جو ڀٽائي صاحب فرمايو آهي ته
(بيت)
جيڻان اڳي جي جيا جڳ جڳ سي جين
او موٽي ڪين مرن مرڻا اڳي جي مئا)
پر جو به جيري جانب سان جڙ لڳائيندو اهو ڄڻ هن دنيا ۾ ئي مري جيرو ٿي چڪو آهي جنهن کي افطاري موت جو ڪو به فڪر ڪونه هوندو آهي. جيئن جو هيٺيون شعر خاڪ جو انهي بابت پتو ڏئي رهيو آهي (شعر) بعينہ لکجي ٿو:
جيري سان جڙ لڳائي جيرو به ٿي ويس + ديدار دلربا جو ديرو به ٿي ويس
1. نروار نحن اقرب ۾ نيهن ناز ڪن + غمزن جي گهير گهٽ جو گهيرو به ٿي ويس
2. ذاتي ته ذوق اندر قربن جو اڳ ڪٺل + ڪاتي ڳڻن جي آڏو ڳيرو به ٿي ويس
3. لک لن تراني – چهبڪ دل جان تي جهلي + هيراڪ حسن هو تن هيرو به ٿي ويس
4. نمرود ناز ٻاري ڀل امتحان لئي + گلزار نار ڄاڻي گيرو به ٿي ويس
5. ٿي خاڪ پاڪ پاڪن جو پير ڇڏ ڪڙي + پڻ پيروي سان پاڪن پيرو به ٿي ويس
حاصل ڪلام ته جي به اولياءَ عاشق الاهي دنيادار آخرت مان کٽي ڇٽي ستا آهن اهي حياتي پاڪ ابدي ماڻڻ ڪري اهڙا ته جيرا جاڳندا اولياءَ الله ۽ عارف باالله آهن جي سڳورا قبر واري زمين لاءِ زينت ۽ سرمئه چشم خاڪ آهن تنهن ڪري هاڻي انهن جي آستانن تي پري پري کان پروانا ۽ زائر ايندا رهن ٿا پر زائرين بلبلن سندن مزار مبارڪ کي گلزار عبرت ڄاڻي زيارتون فيض بشارتون هميشان ڪندا رهندا آهن ڇو ته انهن عارفن ۽ سالڪن صادقن ساريون راتيون سجاڳ رهي سبحان سائين کي سرچائي پرچائي ستا آهن تنهن ڪري هنن جي مٽي مبارڪ کي مان خاطر سوين هزارين لکين ڇا بلڪ ڪروڙيين سندن اڱڻ تي سلامي ڪرڻ ۽ آداب بجاءِ آڻي رهيا آهن ۽ آڻيندا رهندا جيئن جو لطيف لعل فرمايو آهي ته
(بيت)
سڄي رات سبحان جني ياد ڪيو
انهن جي عبداللطيف چوي مٽي لڌو مان
ڪوڙيين ڪن سلام اڱڻ اچي انهن جي)
پر عجب ۽ عبرت پذير هي ڳالهه آهي ته هن بيت مذڪور جي پيشين گوئي ٻين اوليائن تي ته صادق ۽ سچي آهي پر پاڻ تي اهڙي ته پوري طرح صادق آهيس جو جٿ ڪٿ سندس سوين ورسيون ۽ بزمون ملهايون وڃن ٿيون. مطلب ته عاشق عفيف مرشد لعل لطيف جي روحاني رمزن ۽ سندس ابياتن جي قرآني آيتن جا گهڻي ڀاڱي ترجما آهن تن ته برپٽ ۾ بره جون بازاريون ۽ رندي غمزن جون گلزاريون لائي بلبلن سنڌ کي ڇا بلڪ ساري دنيا کي بوءِ بهار جي بخشي ڇڏي اٿن-