آخرت جي پوک پوکڻ ۾
پوکين ته پوک، جو پاڻي اٿئي پاڙ ۾،
مند ويندئي نڪري، سڪي ٿيندين سوڪ،
جڏهن لڻندو لوڪ، سڪندين بيٺو سنگ لئي.
شرح – جناب سرتاج سنڌ جي صلاح موجب پوک ٻن قسمن ۾ ورهايل آهي هڪ پوک دنيا جي ٻي پوک آخرت جي توکي ۽ مون کي جناب ڀٽ ڌڻي مشوره مفيد ڏئي چوڻ فرمائي ٿو ته اي ڪڙمي قربدار آخرت جي پوک پوکڻ جو پاڻ ۾ پيار پيدا ڪر جيستائين جو عمر جو آب عمدو توکي الاهي دربار مان عطا آهي ۽ تنهنجي وجود واري وڻ جي پار ۾ انهي عمري آب جي سهاري هيٺ پنڌ ڪرڻ جي طاقت رکين ٿو ته تيستائين پيو آخرت جي پوک پوک ڇو ته هي دنيائي پوک پوکڻ جي جاءِ آهي نه آخرت جيئن جو حديث شريف پڻ انهي نظريه جي پٺ ڀرائي ڪري ٿي الدنيا مزرعته الاخرت) يعني دنيا پوک پوکڻ آخرت جي جاءِ آهي) پر جڏهن تنهنجي جسم مان عمر جو آب کٽي پورو ٿي ويندو ته پوءِ تون ساهه نڪرڻ بعد سڪي پاٺو ٿيندي وري جڏهن توکي حشر جي ڏينهن همہ سان گڏ حساب ڪتاب لاءِ اٿاريو ويندو ته جن هتي عملن چڱن جي پوک پوکي هوندي ته اهي اها پوکيل پوک لڻندا پر تون لاباري ڪرڻ کان محروم ٿي سنگ لاءِ پيو سڪندين تنهن ڪري توکي هتي هشيار ٿي آخرت جي پوک پوکڻ گهرجي نه فقط دنيا جي هائو دنيا جي پوک پوکڻ ۾ به توکي رب ڪريم برڪت ڏيندو پر آخرت جو اجر نصيب نه ٿيندئي جيستائين اها پوک نه پوکيندين جئين جو انهي ٻنهي قسمن پوک جو بيان هن هيٺين آيتن ڪريمن مان ثابت آهي جي آيتون الاهي ڀٽ ڌڻي جي بيت مذڪور جو پورو پورو شرح شافي آهن من ڪان يريد حرث الاخرت نزدلہ في حزاثہ ومن کان يريد حرث الدنيا نؤتہ منها ومالہ في الخرته من نصيب) يعني جو شخص آخرت جي پوک جو ايرادو ٿو ڪري ته انهي کي سندس پوک ۾ وڌيڪ وڌائي برڪت وجهندا سون- پر جو شخص فقط دنيا جي پوک پوکي ٿو انهي کي ان جو نفعو دنيا ۾ ڏينداسون آخرت ۾ ڪجهه به نصيب نه ٿيندس) هن آيتن مان نتيجو عيان هن طرح آهي ته آخرت جي پوک پوکڻ مان مراد نيڪ عمل اخروي آهن انهن ۾ اجر جو ازدياد ۽ واڌارو هن طرح ٿيندو آهي ته هڪ نيڪي جي عوض گهٽ ۾ گهٽ ڏهه چڱايون وڌ ۾ وڌ ستن سون کان وٺي چوڏهن سون تائين پر جي اڃان به ڌڻي تعالى وڌيڪ ڏيڻ گهري ته سندس رحمت جا خزانا اڻ کٽ ۽ وسيع آهن – هڪ نيڪي تي ڏهوڻو اجر هن آيت الاهي مان عيان آهي من جاءَ بالحسنته فلہ عشر امثالها) يعني جو هڪ چڱائي ڪندو انهي لاءِ ڏهوڻو اجر آهي) باقي هڪ لاءِ وڌ ۾ وڌ چوڏهن سون تائين اجر هن آية الاهي مان عيان آهي مثل الذين ينفقون اموالهم في سبيل الله کمثل حبته انبتت سبع سنابل في ڪل سنبلته ماعته حبته والله يضاعف لمن يشاءَ والله واسع عليم) مثال انهي شخصن جو جي الله جي وات ۾ هڪ ڪڻي جو قدر خرچ ڪن ٿا ته انهي هڪ ڪڻي مان سائينءَ – ست سنگ پيدا ڪري ٿو- هر هڪ سنگ ۾ سؤ داڻو رکائي ٿو پر جي ڪنهن لاءِ ستن سون کي ڏوڙو ڪري ڏيکاري ته سندس خزانو وسيع آهي- سندس خزانه جي وسعت تي سندس نالو وسيع دال آهي پر جي اڃان به انهي ڏيب ڏوڙي کي ڏوڙو ڪري ته سندس اسم عليم جو اشارو عيان آهي جنهن مان هي ڳالهه اظهر آهي ته جيڪي ڪجهه پنهنجي ٻانهي کي اجر ڏيڻ فرمائيندو انهي جو علم فقط کيس آهي ته هڪ جي عيوض ڪيتري قدر ٻانهي تي ٻاجهه ڪرڻ فرمائيندو انهي واڌو ڏيب جو اندازو الله تعالى کان سواءِ ڪنهن کي به معلوم نه آهي هن آيت جي عبارت سراسر صريح خير خيرات جي ثواب تي دلالت ڪندڙ آهي پر اخروي اعملان کي انهي آيت تي قياس ڪرڻ عاقل لاءِ علامت انتباه ۽ بيداري جي آهي جيئن جو انهي آيت ڪريمه جي هيٺان تفسير ابن کثير واري عمدو فيصلو ڪرڻ فرمايو آهي، من کان يريد حرث الاخرة) اي عمل الاخرته (نزدلہ في حرثہ اي نقويہ و نعينہ علي باهو بصدده ونکٽريماءَ ونجريہ بالحسنته عشرا مثالها الى سبعماءَ ته ضعف الي مايشاءَ الله) ومن کان يريد حرث الدنيا نوتہ منهاو مالہ في الخرته من نصيب) اي ومن کان انما سعيہ يحصل لہ شييءِ من الدنيا وليس لہ الي الاخرت همہ البتة حرمہ الله الخر ته والدنيا ان شاءَ اعطاه منهاوان لم يشاءَ لم يحصل الاهذه ولاهذه وفار الساعي بهذه النيته بالصفقة الخاسرته في الدينا والاخرة ۽ پڻ هي حديث به انهي حقيقت تي روشني وجهڻ فرمائي ٿي وعن ابي بن ڪعب رضه قال قال رسول الله صه بشر هذه الامته بالسماءَ والرفعته والنصرو والتمکين في الرض فمن عمل منهم عمل الاخرته الدنيا لم في الاخرته من نصيب) ابي پٽ ڪعب جي کان مروي آهي ته فرمايو رسول رب جي ته بشارت ڏي هن امته کي روشنائي رفعت نصر تمڪين جي زمين ۾ پوءِ جنهن انهن مان عمل ڪيو عمل آخرت جو دنيا لاءِ انهي لاءِ آخرت ۾ ڪجهه به نصيب نه هوندو) پر علامه روح البيان وارو انهي ساڳي آيت الاهي جي هيٺان هن طرح تحقيق ڪرڻ فرمايو آهي ته آيته ۾ جو لفظ حرث الاخرة جو آيل آهي حرث جي معنى سٽڻ ٻج جو زمين ۾- پوءِ جا شئي انهي مان هويدا ٿي حاصل ٿئي انهي تي اطلاق حرث يعني پوک جو ڪرڻ مباح آهي ۽ پوک جو نالو ثمرات الاعمال تي استعمال ڪرڻ احسن ۽ افضل آهي ڇو ته حصول فائدن آخرت جو دارو مدار عمل دنيا جي تي آهي موجب حديث الدنيا مزرعته الاخرته) يعني دنيا جاءِ پوک آخرت جي آهي) انهي اعتبار سان معنى آيت الاهي جي هئن ٿيندي ته من کان يريد باعمالہ ثواب الاخرت) يعني جو به ثواب آخرت جي ايرادي سان دنيا ۾ عمل ڪري اهو عمل قابل اعتبار آهي ( نزدلہ في حرثہ) تضاعف لہ ثوابہ بالواحد عشرته الى سبعماعة فما فوقها) يعني ڏوڙ ڪبو انهي لاءِ ثواب سندس هڪ جو ڏهوڻو ستن سون تائين اڃان به وڌيڪ مافوق مولا پاڪ جي مشيت جو جب) پر ساڳي آيته سونهاري جي هيٺان مولانا ڪاشفي صاحب پنهنجي تفسير فارسي ۾ فرمائي رهيو آهي ته چنانکه کشت دانہ مي فزايد تايکي ازان بسيار مي شود همچنين عمل مؤمن روز بروز افزوني ميگيرد تاحديکه يکذره برابر کوه احد ميشود) يعني جيئن پوک هڪ داڻي مان وڌي وڌي گهڻي ٿيندي آهي تيئن عمل مومن جو به روز بروز ڏوڙو ٿيندو ٿيندو ايترو ته اجر ۾ وڌي ويندو آهي جو هڪ ذرو نيڪي جو ثواب ۾ وڌي وڌي جبل احد جيڏو اجر ۾ ٿيندو آهي تنهن ڪري حضرت سليمان عليه السلام پڻ فرمايو آهي ته تسبيحته خير من ملک سليمان) يعني هڪ تسبيح جو اجر سليمان جي ساري بادشاهي کان بهتر ۽ سرس آهي) نقل آهي ته حضرت سليمان عليہ السلام کي مال ۽ مملڪت ۽ علم جي دولت آڇائون ته انهن مان جيڪو به قبول ڪرين توکي هر طرح جو اختيار آهي سليمان ٽنهي شين مان فقط علم کي اختيار ڪري ورتو- تنهن ڪري تبارڪ تعالى انهي هڪ علم جي طفيلي کيس مال مملڪت پڻ ميسر ڪرڻ فرمايا جيئن جو هي بيت هڪ دين جي طالب کي ٻئي جهان ڏيارڻ جي بشارت ڏئي رهيو آهي
( بيت)
دنيا طلبي بهرهء دنيات دهند عقبى طلبي هر دو بيکه جات دهند.
پر جي رغبت ايمان ۾ واسطي ثواب طلبي ۽ خوف عقابي لاءِ هوندي ته اها رغبت گهڻو ڪري مفيد نه ٿيندي ڇو ته رغبت جي مرض جو مريض ۽ عليل ڪڏهن به فلاح جو فوز حاصل نه ڪندو جيئن جو پوک سالم سٺي به ٻج ردي سان حاصل نه ٿيندي آهي مگر ٻج صحيح ۽ سالم سان جو سالم سٺو ٻج جامع خيرات ۽ سعادت جو آهي اها سعادت عبو ديته الله آهي جنهن ۾ محض رضا الله جي مراد هجي نه غير جيئن جو هن حقيقت تي روح لبيان جي هي هيٺين عبارت روشني وجهي رهي آهي ان الحرث لايتاءَ تي الا بالقاءَ البذر الصحيح في الرض والبذر الصحيح الجامع للخيرات والسعادات ليس الاعبوديته الله فلايکون العمل اخرويا الابان يطلب فيہ رضي الله تعالى) پر جناب امام راغب صاحب فرمائي رهيو آهي ته انسان ذات دنيا ۾ پوک پوکيندڙ ڪڙمي آهي ۽ سندس عمل پوک آهي دنيا جو جهان پوک پوکڻ جي جاءِ آهي موت جو ميقات سندس لاباري جو وقت آهي ۽ آخرت سندس لابارو آهي پوءِ نه لابارو لڻندو مگر اهو جيڪي پوکيائين ۽ نه ڀريندو ماپ ڪرڻ سان مگر جو ڪجهه گڏ ڪري ٻار ڪيائين – نقل- هڪ مرد بلخ جو رهاڪو هو پنهنجي غلام کي حڪم فرمايائين ته هو زمين ۾ ڪڻڪ جي پوک ڪري هن غلام ڪڻڪ پوکڻ جي پاران جون جي پوک پوکي پوءِ جڏهن لاباري جو وقت ويجهو آيو ته مرد بلخي پوک ڏسڻ لاءِ آيو ڇا ڏسي ته ڪڻڪ جي پاران جون جي پوک پڌري پديد آهي غلام کان پڇيائين- غلام جواب ۾ چيو ته مون پاڻ ڄاڻي واڻي جَوَ انهي ڪري پوکيا آهن ته جَوَن مان ڦري ڪڻڪ ٿيندي تڏهن کيس سندس سائين چيو ته اي احمق ڪڏهن ڪنهن به آدمي کي ڏٺو اٿئي ته پوکي جَوَ ۽ لڻي لابارو ڪڻڪ جو- پوءِ غلام چيو جيڪڏهن ائين نه آهي ته پوءِ تون عمل صالح کان سواءِ ڪيئن فقط باطل ايرادن ۽ سڌن نفساني تي مغرور رهي گناهن ڪرڻ سان گڏ اميد رحمت جي رکين ٿو تنهن تي سندس سائين ڏاڍو پشيمان ٿيو (بيت) ازرباطه تن چوبگذشتي دگر معموره نيست زاد راه برنمي داري ازين منزل چرا) پر ڪجهه پوک بابت فقير خاڪ جي هن هيٺين ڪافي مان بچر پڌري ٻڌڻ گهرجي
(ڪافي)
جهڙي ڀيل تهڙو ڀيل، بڻي ڀيل نه ڪر ڀيل
1. هتي پوک هتي کاءُ رجهي پوک سان ٿوراءُ + هٿان ڇڏ نه دلي داءُ رکي رمز ٿي رابيل
2. نلا نيڻ نلو نياڻ وهي پوک هلي هاڻ + رکي پوک راڻو راڻ تکو تاڻ جهڙي ريل
3. مرون من ۾ ڪئي ويڙ کڻي تيغ تهين ٿيڙ + ٻنهي قبل سندي کيڙ ٻني ڪاڻ ڀلي ٻيل
4. جهجهي جهار وجهي پيہ پڪل پوک رکي ويہ + بچي پوک ٺهي ٺيہ ڪيو جهار وڏو ويل
5. ڪمي ڪار ڏسي ڌار لڻن لاب لاپي لار + کڻي پوک ڪري ٻار کلي پوءِ ڏسج کيل
6. بٽئي مهل ٿي بيباڪ وڃي ويهه کلي خاڪ + پنهل پاڻ اچي پاڪ مکي توکي عطر تيل
پر انهي آيته الاهي مان روحاني رمز هئن رچايل آهي ته من کان يريد حرث الاخرته) جو آخرت جي پوک پنهنجي جهد جذبہ ۽ سعيي سوز سان پوکيندو وڌائينداسون انهي کي پنهنجي هدايت حقيقي ۽ طاعت توفيقي ۽ معارف ۾ احوالن جي صفائي سان اڄ ڏينهن عنايت ارزاني سبب ۽ صباڻي آخرت ۾ قربة ۽ مڪالة ۽ درجات جي رفعة ۾ ۽ صديقن ۽ قريبن جي شفاعته ۾ هن کي وڌائينداسون جيئن جو هي هيٺيون بيت فارسي انهي ڳالهه تي صادق آهي (بيت) شنيدم که در روز اميد و بيم بدان رابنيکان به بخشد ڪريم) ومن کان يريد حرث الدنيا نؤتہ منها) جو دنيا جي الفت تي اڪتفا ڪندو قلبي اکين جي انڌائي ۽ ڪنن جي ٻوڙائي ۽ زبان جي گونگائي سبب ۽ حجابن ۽ پردن سبب جن پردن مان پيدا ٿين ٿيون عادتون خراب نفساني ۽ صفتون ردي شيطاني ۽ صفتون ساديون سبعي ۽ بهيمي حيواني ڏينداسون انهي کي دنيا جي دوستي سبب آفتون الفت دنيا جون نه هوندو انهي کي اخلاق رباني ۽ صفتن روحاني مان ڪجهه آخرت ۾ نصيب- پر عرائس البيان وارو فرمائي ٿو ته حرث الاخرة مان مراد مشاهدو ۽ وصال ۽ قرب معنوي محبوب جو آهي ۽ اهو حظ ۽ نصيب عارفن جو آهي جيئن جو زيرين بيت مان ظاهر آهي (بيت) جئان وڃي تئان واٽ ڪپر پڇن ڪوڙيون جن کي سڪ ساهڙ جي سي گير نه پڇن گهاٽ جن کي عشق اوساٽ سي واهڙ ڀائن وکڙي) پر دنيا جي پوک ولين ۽ عارفن لاءِ ظاهري ڪرامتون آهن پوءِ جنهن کي ظاهري ڪرامتن ڀلايو ۽ رڀايو اهو حق ۽ معرفته الله ۽ صحبت معنوي کان محروم رهندو ۽ اهل معرفت وارن وٽ انهي جو ذرو به وزن ۾ نه ايندو بعض صوفين فرمايو آهي ته هن آيته جو مطلب آهي ته جو به جزا لهڻ جي اميد کان عاري ٿي فقط محبت محبوب معنوي جي ڪري عمل اخلاص سان ڪري ٿو انهي جي اکين آڏو س سوا سڄڻ سرمدي جي سڀ شيون ساري ڪائنات جون صغير ۽ ننڍڙيون نظر اينديون آهن، اهو ڪڏهن به دنيا ۽ آخرت جو طالب ٿي نه رهندو بلڪه مدامي مولا پاڪ جو طالب ٿي گذاريندو- حاصل ڪلام ته دنيا زينت ڀري زال آهي، پوءِ جو شخص به سندس زيب زينت تي شائق ۽ فاخر آهي، اهو پڻ زال جي حڪم هيٺ آهي تنهن ڪري عاقل انسان تي لازم آهي ته آخرت جي عزت ۽ احترام عملن صالحن باقين سان حاصل ڪرڻ جي ڪوشش قوي ڪندو رهي نه دنيا وما فيها فاني جي – جيئن جو جناب شيخ عطار قدس سره فرمايو آهي (بيت) همچو طفلان منگر اندر سرخ وزرد چون زنان مغرور رنگ وبو مگرد) ۽ پڻ بيد عربي ۾ چيو آهي الا کل شييءِ ماخلا الله باطل وکل نعيم لامحاله زائلته خبردار سڀ شيون الله کان سوا باطل آهن ۽ سڀ نعمتون ضرور زائل ٿيندڙ آهن) مطلب ته جيستائين مجاهدن ۽ رياضتن ۾ رافت رباني ۽ توفيق رفيق رحماني نه هوندي تيستائين فوز فلاح جي منزل ۽ منصب ماڻڻ مشڪل ۽ محال آهي جيئن جو انهي صائب جي شعر زيرين جو اشارو عاقل لاءِ ڪافي ۽ ورهه واري لاءِ حجت وافي آهي تاچه آيد روشن ست از دست اين يکه قطعه خاکه چرخ نتو انست کردن زه کمان عشق لسا) پر جناب سرتاج سنڌ پڻ ڏاهي ٿيڻ کان ڏور رهڻ جي دعا گهري رهيو آهي تنهن ڪري جو ڪجهه آهي ته ڀورائي ۽ اٻوجهائي ۾ آهي نه عقل ۽ اٽڪل ۾ جيئن هن هيٺين بيت مان باهر ظاهر آهي
(بيت)
الا ڏاهي م ٿيان ڏاهيون ڏک ڏسن
مون سان مون پرين ڀورائي ۾ ڀال ڪيا-