انسان جا ٻه قسم آهن
ماڻهو نه سڀئي ماڻهو، پکي نه سڀئي هنجهه.
ڪني ڪني منجهه، اچي بوءِ بهار جي.
شرح- سرتاج سنڌ سمجهائي ٿو ته سڀ انسان صورت انساني ڪري ماڻهو سڏائڻ جا لائق ۽ مستحق نه آهن پر تن مان ماڻهو چوائڻ جو مستحق ۽ حقدار اهو انسان آهي جنهن جي صورت نه پر سيرت سهڻي ۽ اخلاق حميده هجن جن اخلاقن عمدن جي آڌار تي هو مرتبي ۽ مان ۾ ملائڪن کان به مٿي چرهي وڃي ان جي ڏسڻ پسڻ مان ۽ گفتار رفتار مان بوءِ برهه واري بهار جي اچي پر جي اهو انسان سيرت سهڻي سان سينگاريل نه آهي ته اهو مورت ۾ ماڻهو حقيقت ۾ حيوان کان به هيٺ ٿي حمار حقير سان به همسري ڪري نه ٿو سگهي چه جائيکه ماڻهو جو منصب ماڻڻ جيئن زاغ زغن ڪٻر ڪبوتر ڪانيرو ۽ هنجهه همہ پکي آهن پر تنهن هوندي به هنجهه پکي جو لقب ٻي ڪنهن به پکي کي ڏيڻ معنى ڏاهپ جو ڏيوالو ڪڍڻ آهي تيئن ماڻهو جو لقب سڀ ڪنهن بداخلاق انسان حيوان صفت کي ڏيڻ پڻ ڏاهپ ۽ عقل جو ڏيوالو ڪڍڻ آهي ڇو ته فقط خورد و خورب تناول طعام ڪباب تي غفلت سان گذارڻ پڻ حيوانيت آهي نه انسانيت عظمى جنهن کي قدرت ايزدي اشرف المخلوقات جي اعلى لقب سان نوازيو آهي پر جيڪي به حيواني صفت انسان آهن جي رڳو کائڻ پيئڻ سينگار سمهڻ کان سواءِ ڪجهه به نٿا ڪن – انهن کان ماڻهو وارو اعليٰ لقب ۽ رفيع منصب فقط ڀٽائي صاحب نه کسيو آهي پر خود خداءِ تعالى قرآن ڪريم ۾ حيواني صفت انسان کي حيوانن جهڙو سڏڻ فرمايو آهي جيئن هن هيٺين آيت شريفه مان پڻ ثابت آهي ته ياکلون ڪما تاکل الانعام والنار مثوي لهم) يعني اهي کائن ٿا جيئن چوپايا کائيندا آهن انهن جي جاءِ جهنم آهي پر مولانا سعدي رح پڻ انهي حقيقت تي هئن روشني وجهڻ فرمائي آهي ته
(بيت)
چو انسان نداند بجز خورد و خواب
کدامش فضيلت بود بر دواب )
انهي تي فقير خاڪ وري هئن آلاپيو آهي ته- سدا سيرت کي سينگاري سچو انسان بڻجي وڃ وگر نه خورد خوابن ۾ رهي حيوان بڻجي وڃ) غرض ته حڪيم حاذق هادي برحق هر هڪ انسان هاتڪ ۾ پنهنجي قدرت ڪاملہ ۽ حڪمت شاملہ سان ٻه حصا مقرر فرمايا آهن هڪ حصو روحاني ٻيو جسماني وري جسماني ٻن چيزن کان مرڪب آهي هڪ عقل ٻيو شهوت پوءِ جيڪڏهن عقل شهوت تي غالب آيو ته پوءِ اهو انسان ملائڪن کان به مان ۽ منصب ۾ گهڻو مٿي چڙهي ويندو، انهي جو نالو انسان آهي، پر جيڪڏهن شهوت عقل تي غالب ٿي ته پوءِ انسان حيوانن کان به درجي ۽ مان ۾ هيٺاهون هوندو- اهو صورت ۾ انسان آهي پر حقيقت ۾ حيوانن کان به بدتر آهي جيئن جو هيٺيون بيت فارسي سندس حال پرملال تي صادق ۽ سچو آهي – بهرهء از ملک هست و نصيبي ازديو- ترکه ديورکن وبگذريه فضيامت ز ملک) مطلب ته حضرت انسان اشرف المخلوقات چئن وجهن ڪري انسان سڏائڻ جو حقدار آهي
1- پهريون ته انسان ۾ اُنس الفت عشق پنهنجي عجيب الله ۽ باري بادشاه حقيقي ۽ الله وارن عارفن ۽ صالحن صادقن سان هجي بفحوي الڪريمہ (وکونوامع الصادقين) يعني سدائين سچن جي صحبت ۾ هجو) جيئن جو پاڻ سرتاج سنڌ جن سچي سپرين جي صحبت جو تاڪيد هيٺين ريت فرمائي رهيا آهن (بيت)صحبت سپرين جي اي پڻ وڏي هاج قضا ڪر نماز جو وقت ورائڻ سڙو) حاصل ڪلام ته انسان کي انسان لقب ئي اُنس رکڻ ڪري پيو آهي ڇو ته انسان جو لفظ – اُنس کان ماخود ۽ ورتل آهي تنهن ڪري جيستائين هن ۾ انس ۽ الفت نه آهي تيستائين انساني معنى مقصود کان محروم ۽ خالي آهي جيئن جو حضرت علامه الدهر جناب سيد محمود آلوسي عليه الرحمته پنهنجي تفسير روح المعاني ۾ انهي انساني رمز رندي کي هن طرح رچايو آهي (وما سمي الانسان الالانسہ) يعني انس جي ڪري انسان جو نالو انسان آهي) تنهن ڪري هن کي پنهنجي هوت حقيقي سان ايڏو ته انس هجڻ کپي جو گويا هڪ هوت جي حب ۾ محو ٿي وڃي جيئن جو هڪ سان هڪ ٿيڻ بابت هيٺين درد ڀري دانهه ۾ هڪ جي حبدار کي هدايت ڏنل آهي
(درد ڀري دانهه)
هڪ سان هڪ ٿي حال استقبال ۾ عاشق اچن، + تن جي ميخانہ اندر مي نوش ٿي نانگا نچن
حال ۾ ٿي حال رهه تون حال جو اڄ ڪال آ + ڪال ۾ ڇڏ قال کي جو ڪال ۾ ڪيئي ڪسن
درد ۾ ٿي درد تون جو درد دل جو ورد آ + درد وارو داس ٻاري ديو کي دردي دسن
تاس ۾ طالب تکا تک تار ۾ تشنہ رهي + آب سان عاشق اُڃان سڪ سير ۾ اڃ آ اڃن
هل هينين سان هوش ڌاري هوش ۾ ڪو هوش ڪر + لن تراني تازيانہ کان نه ٿا طالب لئنڪن
ڏئي ڪن ٿي وڃو ڪن ساڻ ڪن ڪيما ملي + وات وائي وارو وانگي واو تي وڻ ٽڻ لڏن
ڇوه ۾ ڇڏ ڇوه ڇوڙي ڇوه ۾ ڪو ڊوه آ + ڊوه کي پڻ ڊوه ڄاڻي ڊوه کان ڊوڪا ڊڪن
روئي زيبا رند کان روپوش راتيان ڏينهن آ + رند رَندن کي ڪڙي راهن مٿي رت ٿا رڙن
خاڪ ٿي افلاڪ ڇا عرشن مٿي ڪر آشيان + کَلّ شييً يَرجِعُوا ويندا وري پنهنجي وطن
خاڪ پڻ خاموش آهي خوبرو جي خيال ۾ + خاڪ وانگي خاڪ ٿي پروان کان پروان پڇن
پر جي انسان هڪ جي حب ۽ انس کان عاري ۽ خالي هوندو ته معنى مقصودي جي مفقود ۽ گم هجڻ ڪري حيوان کان به هٽي ويندو- بفحوي الڪريمه (ثم رددناه في اسفل السافلين) يعني تنهن کان پوءِ اسان هُن کي هيٺاهن کان به زور هيٺاهون ڪري هٽائينداسون)
2- ٻيو ته جڏهن ايزدي ايرادي جو پڪو عزم باعث بره بزم محبت جي بحربي ڪنار ۾ موج زن ٿيو ته حديث قدسي جي فقره اوسط (فاحيت ان اعرف) جي اعلان واجب الاذعان سان انسان کي آگاه ڪرڻ فرمايائين ته اي انسان اشرف المخلوقات توکي ته فقط مون پنهنجي انس و روح وٺڻ لاءِ پيدا ڪيو آهي ته رڳو منهنجي ذات سان ذوق ۽ روح وٺي مون کي سڀني صفتن پاڪن سان سڃاڻ ۽ اڻ ڄاڻ ٿي عمر نه وڃاءِ تنهن ڪري توکي انهي امتحان الستي ۾ پهرين نمبر پروان وانگي پاس ٿيڻ گهرجي نه فعل ٿيڻ- بفحوي الحديث (الدنيا دار المحسن) يعني دنيادار دردن ۽ امتحان جي آهي) پوءِ جو به انسان هن دنيا ۾ آيو ۽ دنيا جي رنگ روپ حرص هوا هن جي اندر مان انس – الاهي نه وڃايو اهو انسان صحي معنى ۾ عالم اصغر آهي جنهن جي وجود ۾ قدرت ڪامل سان مون سارو علم اڪبر ويڙهي رمز سان رکايو آهي – اها ڳالهه قدرت قدير جي کان بعيد ۽ پري نه آهي جو هيڏو عالم اڪبر هڪڙي فرد فرد جي وجود مسعود ۾ ماپائي موجود ڪري ڇڏي بفحوي الڪريمه (ان الله کل شيءِ قدير) يعني الله تعالى هر چيز تي قادر آهي) هن حقيقت کي جناب ابونراس عباسي شاعر ڪهڙو نه عمدي طرح چتو ڪرڻ فرمايو آهي- ليس علي الله بمستنکر ان يجمع العالم في واحد) پوءِ جڏهن به سچو انسان انس – الفت واري صفت عمدي ۽ سهڻي سان موصوف ٿي اٿي ويٺي ستي بيٺي اسم ذات جي انس بنا کيس آرام نه ٿو اچي بفحوي الڪريم (الابذکر الله تطمئن القلوب) يعني خبردار الله پاڪ جي ذڪر سان اندر کي آرام ايندو آهي) پوءِ جڏهن به الله واري عارف ذڪار جي اها عادت ٿي رهندي آهي ته الله تعالى پاڻ مٿس مشتاق ٿي اهڙي سچي انسان عارف بالله سان انس الفت ڪرڻ خاطر عرش اعظم کان لهي اچي هم مجلس ٿي همدم ٿئي ٿو جنهن جي شاهدي هيٺين حديث پاڪ مان ثابت آهي (حديث) انا جليس بمن ذڪرني) يعني جو شخص به منهنجو ذڪر ڪري ٿو ته آءٌ انهي سان گڏ ويهي مجلس ڪريان ٿو) هائو هن حديث پاڪ جو شرح شافي ۽ عجيبن جي اچڻ جي بشارت ڪافي هن هيٺين ڪلام خاڪ جي مان عيان آهي
(ڪلام)
قرب واري ڪار ڪاهي يار آيو ڪار ۾ + وار وارن مان ڪو واري آيو ڪنهن وار ۾
آر آهي پيار آهي آر جو بي آر آ + تنهن ڪري آري عجيبن کي ڏسان پيو آر ۾
ڌار کان بي ڌار ٿي ديدار ڏيندڙ ڌار ۾ + دم نه رهندو ڌار ٿي ڪهڙو مزو آ ڌار ۾
تار تارن تار تي تک تار ۾ تارو تري + تار تن من دل جي رستي يار آيو تار ۾
دار دنيا آسمان ڇا عرش اعظم کي ڇڏي + دلربا ديدار خاطر دل جي آيو دار ۾
هارَ اَجبَتيي کي پائي هوت هيِنڙي هار ٿيو + هار کائي هوت آيو هار ۽ سينگار ۾
لن تراني) تازيانن جا لکين وسڪار ٿيا + پر وري پرچي پنهل وسيو وڏي وسڪار ۾
سار سڪ ۾ خاڪ ٿي رهه خاڪ تي گل ڦل ڄمن + خاڪ مظهر گل جو آهي سوز سڪ جي سار ۾