وجہ انسانيت اندر جو اوجارڻ آهي
اندر آئينو ڪري، پرين سو پسيج،
انهيءَ راه رسيج، ته مشاهدو ماڻين.
شرح- جناب شاه صاحب جي بيت مان هي بيان عيان آهي ته جو به انسان عاقل بيدار مغز ٿي پنهنجي قلبي پٽي کي غفلت جي گرد ۽ غير جي الفت واري ڪٽ کان صاف ۽ پاڪ ڪري اهڙو ته اُجريل بڻائيندو جهڙو آئينو اُجريل هوندو آهي ته پوءِ اهو انسان شايان شان ملائڪن ڪرافن کان به گهڻو مٿي چڙهي هن منزل جي معراج جي پهچندو جو مدامي پنهنجي محبوب معنوي جو مشاهدو ماڻيندو رهندو ڇو ته قلوب جمع قلب جو آهي جنهن قلب مبارڪ کي صوفين صادقن جي اصطلاح موجب بيت ربي ۽ الله پاڪ جو عرش سڏيو ويو آهي- قلب جو مثال آئينہ وانگي آهي اهو قلبي آئينو تصديق ۽ الله تعالى ڏي رجوع ٿيڻ سان اُجرو ۽ صاف ٿيندو آهي- علامت اُجري ٿيڻ جي هي آهي ته اندر جي آئينہ اُجري ٿيڻ وقت دل انوار الاهي جي واردات جو مورد ۽ محبط ٿي رهندي آهي اندر اُجرڻ ڪري انسان صحيح معنى ۾ انسان هجڻ جو حقدار آهي وگرنه حيوان کان به پري آهي- جيئن جو روح المعاني تفسير جي تحقيق انيق مان عيان آهي وهي محبط الانوار الاهيته الصمدانيته وبهايکون الاسنان انسانا) يعني دل الاهي نورن جي نزول جي جاءِ آهي جڏهن به دل انواران الاهي جي مورد بڻي ٿي ته پوءِ اهڙي دل اُجري وارو انسان انسان آهي) حاصل ڪلام ته جڏهن به قلب انساني اسم ذاتي جي اوڙ سان اُجرو رهي ٿو ته پوءِ اهو انسان محبوب معنوي جي مشاهدي ماڻڻ سان متو اتر هن منزل مٿاهين مقصودي تي پهچي ٿو جو علم لدني جي برڪت سان ڪوڙيين ڪتابن علم حضوري جا ڪٻاٽ حاصل ڪري وٺي ٿو جيئن جو هيٺيون بيت ڀٽ ڌڻي جو پڻ انهي ڳالهه کي ٽيڪو ڏئي رهيو آهي
(بيت)
هارائج هنيين ۾ الف سندي اوڙ
ته ڪتابن جي ڪوڙ منجهان ئي معلوم ٿئي)
پر انهي علم لدني جو پتو خاڪ جي هيٺين ڪلام پرت پيغام مان پڻ پڌرو آهي.
(ڪلام)
حق حافظ منهنجو حامي هوت احسن حال ۾ + حور جنت جي ڏٺم گل گون گلشن حال ۾
الف الماڙي ۾ رکيل دل جي ديدن سان ڏٺم + علم لدني جا ڪٻٽ رخشان روشن حال ۾
فڪر فرحي لوح تي لکيل قلم جا لک اکر + پنهنجي چشمن سان چٽا پڙهيم ٿي پرشن حال ۾
ظاهري لکيل ڪتابن پشت تي پڌرو ڏٺم + عشق جو سولو اکر مڪتوب محسن حال ۾
سوز سلطاني ذڪر ۾ خاڪ ٿي سلطان ٿي + پر نفي اثبات کان اڳ روح رازن حال ۾
جناب سرتاج سنڌ جي بيت مذڪور ۾ الف مان مراد الله تعالى جو اسم ذاتي الله آهي جنهن کي اوڙ يعني تلقين مرشد جي سان تاويل ڪرڻ احسن آهي ڇو ته موجب حڪم هيٺين آيت شريف قرآني ياايهاالذين آمنوا تقوا الله وابتغوا اليہ الوسيلہ وسيلہ مان مراد صوفين جي اصطلاح موجب مرشد آهي ڇاڪاڻ ته گهڻي ڀاڱي مرشد ڪامل جي تلقين سان ئي اندر سارو اجرو ٿي ويندو آهي تنهن کان پوءِ اهو قلب جو لطيف انساني جو مشرق آهي بعد صفائي ۽ تزڪيہ تام جي صوفين وٽ بالااتفاق مجموعه اسرار الاهي جو لقب لهندو آهي جيئن جو هيٺئين بيت فارسي مان صريح ٿابت آهي
(بيت)
مجموعه اسرار الاهي مائيم
لوح و قلم و حرف و سياهي مائيم)
پر باوجود انهي جي حضرت مولانا رومي صاحب پڻ فرمائي رهيو آهي ته
(بيت)
آئينہ دل چون شود صافي و پاک
نقشها بيني برون از آب و خاک)
پر هيٺين ڪلام ۾ ته آدمي جي وجود مسعود کي فقط مجموعه اسرار الاهي ڇا مگر محبوب معنوي ۽ ساري جهان جو کيس جامع سڏيو ويو آهي.
(ڪلام)
صورت سڄڻ جي سهڻي سبحان آدمي ۾ + تجلي جو تاب طوري تابان آدمي ۾
جهڙو جلاءُ جلوو جاني جمال جو آ + تهڙو نه حسن هرگز عالم مثال جو آ
ديدار يار اهڙي جو دان آدمي ۾
نوري نظر جو ناظر نروار نيهن وارو + هو تن جي آڏو حاضر نروار نيهن وارو
نوري نظر کي نوري نيشان آدمي ۾
جٿ ڪٿ جناب جاني جلوه نماءُ آهي + سج سونهه جي ڌڻي سان دل ٿي سماءُ آهي
سارو جهان سڪ جو سامان آدمي ۾
هر چيز حسن واري آئينو معرفت جو + برگ و گلن بهاري آئينو معرفت جو
هو تن جي حسن وارو هڳسان آدمي ۾
اعزاز خاڪ خوشتر فردوس فرش کان آ + ايجاد عشق اڳ ۾ افلاڪ عرش کان آ
جلوه نما جو جذبو جولان آدمي ۾
مطلب ته اندروني آئينہ اُجارڻ ۽ تزڪيہ تام ۽ مجاهدن مدام سان مولا پاڪ جا مخصوص مشتاق خواه مرد هجن خواه عورتون انهي حد اعلى تي پهچندا آهن جو علم لدني ۽ الهام الاهي اَدُن مِنيِ جي بارش مٿن مينهن وانگي وسندي آهي جيئن جو هيٺين حديث بيهقي واري مان حقيقته مذڪوره جي حمايت حاصل ٿي رهي آهي. (حديث) قال الله تعالى اعطيهم علمي و عقلي) يعني الله تعالى فرمائي ٿو ته مان پنهنجن پيارن کي پنهنجو علم لدني ۽ عقل ڏيندو آهيان) پر انهي حقيقت علم لدني واري تي ته هن آيت الاهي مان به روشني روز روشن وانگي پوي ٿي وعلمناه من لدنا علما) هن کي اسان پنهنجو علم لدني سيکاري ڇڏيو آهي) پر جي قلب يعني اندر جو آئينو انڪار عناد غفلت ۽ ڪاهلي قصورن ڪري ڪٽجي ڪارو ٿي ويو هوندو ته اهو انسان جي اعليٰ درجي کان گهڻو هيٺ لهي بفحوي الڪريمہ ثم رددناه اسفل السافلين) جي حيوانن جو هيٺاهون ۽ اسفل درجو حاصل ڪري ٿو اهڙي انسان فقط خورد و خورب جي مشتاق کي انسان سڏائڻ جو ڪو به حق نه آهي ڇو ته زهريلي هوائي نفساني ۽ غفلت جي غبار ۽ شهوت حيواني سندس ساري عمر جي پوک ۽ کيتي ساڙي ڇڏي آهي. جيئن جو مولانا سعدي رحمت الله انهي بابت هيٺين ريت چٽو چوڻ فرمايو آهي ته –
غبار هوا چشم عقلت بدوخت
سموم هوا کشت عمرت بسوخت-
بکن سرمئه غفلت از چشم پاک
کي فرد اشوي سرمه درچشم خاک)
تنهن ڪري اهڙو آدمي ماڻهو سڏائڻ جو مستحق نه آهي بلڪ حيوانن کان به حرمت ۽ احترام ۾ گهٽ ۽ اسفل آهي نه افضل اهڙن اوصافن خرابين وارو انسان تحسين جي بدران صد حيف ڪرڻ جو حقدار آهي جيئن جو انهي بابت ڪنهن فارسي دان فرمايو آهي ته-
حيف باشد که عمر انساني چون بهايم بخواب و خور گذرد
آدمي ميتو انداز کوشش که مقام فرشته در گذرد)
حاصل ڪلام ته سچن سونهن جي سچي ۽ سوني صحبت سبب عمل ۽ اخلاق جي سهڻي سيرت ۽ نيڪ ڪرداري سان سينگار جي آدمي سچي انسان سڏائڻ جو لائق ۽ سزا وار آهي وگرنه حيوانن کان به بدتر بدڪار آهي جيئن جو انهي بابت خاڪ جي زيرين مصرعه مان پڻ ظاهر آهي
(مصرعه)
سچن جي سون صحبت ٿي سچن سان ٿي سچو رهه تون
سدا سيرت کي سينگاري سچو انسان بڻجي وڃ) –