ڀٽائي جي نظريه موجب ڀونڊي مان مراد لعنت آهي
مان ۽ مون، جهين کي هوندو،
تيهين کي ڀونڊو، لکيو شاه لطيف چئي.
شرح- هن بيت ۾ ڀٽ ڌڻي قلزم کي ڪوزي ۾ ماپايو آهي ڇو ته هن ۾ انهي عزازيل جي قصه ڏي اشارو آهي جنهن کي مڙني ملائڪن جي مٿان لقب معلم الملائکة ۽ وڏيرپ جو منصب مليل هو موجب بيت زيرين جي (بيت) وڏيري هياس چنيسر جي راڄ ۾، دهلين دمامين نقرين ٿي پلپل پڇياس، ڍولي ڍيلياس ٿيس ڏهاڳڻ ڏيہ ۾) اُن سان گڏ هن کي نون هزارن ورهن جي عبادت ۽ طاعت تي ڏاڍو تڪبر ۽ هٺ رهندو هو جو ڪنهن کي به پاڻ جهڙو نه ڄاڻندو هو انهي هٺ هئڻ ڪري رب رازدان بفحوي الڪريم (عليم بذات الصدور) اندروني رازن جو عليم هن کان ڪٽريل رهندو هو جيئن جو سرتاج سنڌ هيٺين بيت ۾ انهي آيت جي مضمون ڏي اشارو ڪري رهيو آهي ته (بيت) هئين ته گهڻو هشيار، ڪل به هيئي ڪانڌ جي، تون ڀايون موچاري ٿيان ڳچي پائي هار، ڪناڌ ڪوڙي جو نه وڻي، سئين ڀتين سينگار، وهم لهي وينجهار دليون پرکي داسڙو) پر سبب الا سباب مدامي ڪنهن سبب جو وجهه وٺي انتقام وٺڻ جي ڪوشش ڪندو آهي هوڏهون ملائڪن کي به لوح محفوظ تي لکيل معلوم ته ملائڪن مان ڪنهن نه ڪنهن کي لوڌائي لعنت جو طوڪ ڏنو ويندو تنهن ڪري ملائڪن کي پڪ هئي ته لوح محفوظ جو لکيل ضرور پڙندو ڪڏهن به نه ٽرندو- ڀٽائي جي نظريه موجب- لکيو منجهه نراڙ قلم ڪياڙي ڏهون نه وهي) جنهن جي تائيد هي هيٺين حديث حبيب الله صه ڪري رهي آهي جف القلم بما هو کائن) يعني لوح محفوظ وارو لکي سڪي ويو) ڇو ته لوح قلم جو لکيل ڪڏهن به ميٽجي نه ٿو سگهي ان ڪري مڙني ملائڪن ڊپ هوندو هو پر سڀني ملائڪن کان ۽ گهڻو ڊپ حضرت جبرئيل کي هوندو هو- هن کي هميشه پنهنجي طاعت ۽ عبادت تي نخوت ۽ ناز نه هوندو هو بلڪ ڊپ وچان رت جا ڳوڙها روئندو رهندو هو- آخرڪار سبب امتحان وٺڻ جو وچ ۾ اچي ويو جو باري تعالى هر بشر جي بابي ابوالانبياءَ حضرت آدم عليه السلام کي پيدا ڪري کيس بفحوي الڪريمه و نفخت فيہ من روحي) نعمت عظمى سان نوازي ملائڪن کي زيرين ارشاد سان اعلان ڏيڻ فرمايو جو اعلان موجب امر اعزازي جو آهي پوءِ جن امر کي اکين ۾ جاءِ ڏئي سجدو ڪيو تن کي بقدر استعداد خشيته ۽ طاقت جي عزت احترام عطا ٿيو ۽ جن امر جي تعميل کان انحرافي ڪري هٺ وڏائي عيان ڪرڻ سان حضرت آدم جي سجدي تعظيمي کان نابري واري اهو منصب مليل کان معزول ٿي ڀونڊي جهلڻ جو لائق ٿيو- اهو اعلان ايزدي هي هو) واذ قلنا للملائڪته اسجدو والادم فسجدوا الا ابليس ابي واستکبر و کان من الکافرين) يعني ياد ڪر جڏهن اسان سڀني ملائڪن کي فرمايو ته آدم کي سجدو ڪريو پوءِ سڀني سجدو ڪيو مگر هڪ ابليس نخوت جي ڪري نابري واري ڪافرن مان ٿي ويو) هن ارشاد الاهي ۾ ٻه ڳالهيون قابل توجہ آهن هڪ ته نخوت تي ناز ٻيو چائت سان طائت ۽ نماز – پهريان پهريان جنهن فرد فرعوني مزاج سجدي تحيته کان نابري واري پنهنجي نخوتي ناز تي بفحوي الڪريمه (انا خير منہ) جو نعرو نروار ڪيو سو فرد عزازيل- ابليس هو جنهن مانُ ۽ مون جي نروار ڪرڻ تي هيٺين آيت الاهي جي وعيد شديد جو ڀونڊو ۽ لعنت جو لقب لڌو وهوهٰذا ان عليک اللعنته الى يوم الدين) يعني توتي تحقيق اڄ کان وٺي قيامت تائين لعنت آهي) هن آيت منجهان صريح لعنت جو لقب ابليس جي واسطي ثابت آهي جنهن لقب کي جناب لعل لطيف ڀونڊي جي لفظ سان بيان ڪرڻ فرمايو آهي 2- ٻيو طاعت تي تڪيو ڪري پاڻ کي ڀلو ڀائڻ ۽ چائت چت ۾ رکي پاڻ کي پڏائڻ اهڙي طرح واري عبادت ۽ طاعت کي تبارڪ و تعالى وٽ تر جيترو وزن ۽ وقعت نه آهي جيئن جو عزازيل چت ۾ چائت رکي نو هزار ورهه سارا عبادت ڪئي پر ڌڻي تعاليٰ سندس دڪو به داخل نه ڪيو رهندو کيس منصب مٿاهين کان معزول فرمائي پاڻ وٽان لوڌائي تڙائي ڪڍڻ فرمايو جيئن جو هيٺين آيت الاهي انهي حقيقت حال تي صادق آهي. فاخرج منها انڪ رجيم) يعني تون مون وٽان نڪري وڃ جو تون تڙيل آهين) حاصل ڪلام ته چائت سان طائت ڪرڻ پڻ تڙجڻ جو ثاني سبب آهي جيئن جو آيت الاهي مان ۽ هيٺين بيت ڀٽ ڌڻي جي مان عيان آهي
(بيت)
چائت پائي چت ۾ سنهو ڪتيو جن،
تن هو صرافن دڪوئي داخل نه ڪيو.
تنهن ڪري بيت مذڪور جي لفظ ڀونڊي ۾ لطيفي نظريه موجب لعنت مراد آهي نه فقط ڀونڊو هٿ آدمي جو- پر قصه ليلان چنيسر جي ۾ لفظ چنيسر جو اطلاق ذات ايزدي تي آندو اٿس ۽ لفظ ليلان جو اطلاق ابليس عليه اللعنته تي آندو اٿس لعنتي جي لوڌائڻ واري ساري قصه قرآن کي ليلان چنيسر جو لباس پهرائي ساري حقيقت قصه جي بيان ڪرڻ فرمائي اٿس- پر جي ملائڪن انهن ٻنهي وجهن نخوت ۽ چائت کان پري رهي حڪم جي تعميل موجب سجدو ڪيو تن جي طاعت ۽ پورهيو ته اڻ توريو به اگهي ويو پر رهندو کين درجه بدرجي منصب به مليو خاص طرح گهڻي ڊپ واري حضرت جبرئيل کي ته مولا ڪريم رب رحيم رئيس الملائڪته ۽ سيد الملائڪته جو عهدو اعلى عطا فرمائي اهڙو ته نوازيو جو سڀني ملائڪن وچان فقط حضرت جبرئيل کي موجب- اهڙو ئي آهي جو پورهتيون پيش ڪري) پنهنجي خاص رازن جو رازدار بنائي آدم کان وٺي جناب محمد مصطفيٰ مدني تائين سوا لک نبين جو پيغامبر ڪرڻ فرمايو جنهن جو احترام الله تعالى وٽ قيامت تائين قائم دائم هوندو جيئن جو ابليس ليلان واري صورت اختيار ڪري مون ۽ مان جي مڻين تي مستان ٿي ليلان وانگي سهاڳ بدران ڏهاڳ وٺي لوڌجي ۽ تڙجي ويو تيئن حضرت جبرئيل وري ڪونئرو واري قرب ۽ وينتي واري صورت اختيار ڪري عزازيل جي عهدي اعلى منصب معلى کي ماڻي ليلان وارو لقب راڄ راڻي لهي چنيسر جي راڄ ۾ ڪونئرو وارو قرب هٿ ڪري قيامت تائين انهي قرب ڪريمي سان مالا مال رهندو رهي ٿو- مطلب ته ساري مخلوقات مان- مون ۽ مان جي منحوس دعوى ڪرڻ وارو پهريون مخلوق شيطان شرير هو – جنهن انهي دعوى جي ڪري ڌڻي پاڪ جي درگاه مان لوڌجي لعنت جو لقب لڌو- جنهن کي جناب ڀٽائي صاحب ڀونڊي جي لفظ سان بيان فرمايو آهي- تنهن ڪري جو به انسان شيطان جي شاگردي اختيار ڪري خود پنداري ۽ مان- مون تي مواظبت ۽ هميشگي ڪندو اهو به پنهنجي استاد ابليس وانگي ڀونڊي جهلڻ جو حقدار رهندو (قابل توجه انتباه) فدوي هڪ رسالو مستقل تيار ڪري رهيو آهي جنهن ۾ ليلان چنيسر جي قصه تي تفصيلي بيان ۽ کليل بيان سان شرح لکيو ويو آهي جو ڏسڻ جوڳو آهي انهي قصه جي حقيقت تي جو شرح ڊاڪٽر گربخشاڻي صاحب ڪيو آهي سو بلڪل اڻ پورو قابل اعتراض آهي انهي جي شرح غير متعبر تي ڪن دوستن اديبن تنقيد ڪرڻ فرمائي آهي جن صاحبن مان حضرت خاڪي صاحب نالي عبدالله چنه پڻ قابل ذڪر آهي جنهن صاحب هڪ رسالو نالي گربخشاڻي جون غلطيون نروار ڪرڻ فرمايو آهي جنهن ۾ ٻن پهلن تي تبصره جي ضرورت آهي هڪ ليلان جو پهلو آهي جنهن کي جناب چنه صاحب قرآني آيتن آڻڻ کان سواءِ سهڻي صورت ۾ مثالن تمثيلن سان عزازيل کي ليلان جو لباس پهرايو آهي جو گربخشاڻي جي غلطي فاحشه جو پورو پورو رد آهي، تنهن رد لاجواب جي مزيد تائيد قرآني آيتن ۽ برهانن ٻاهرن سان فقير جي رساله مذڪور ۾ موجود آهي باقي 2- ٻيو پهلو ڪونئرو وارو آهي جنهن جي تحقيق اصلاح طلب هئي- جنهن جي تحقيق پوري طرح اصلاح اعلى جي طريقه موجب ڪئي وئي آهي، جنهن تحقيق انيق نقادن جي فيض اثر کان نق تحسين جو نذر لهڻو – اميد ته هن رساله خزانة العارفين حصئه اول جي ڇپائڻ کان پوءِ هي اصلاحي رسالو پڻ اڇاپائي ظاهر ڪيو. حضرت ناظرين دعا ڪرڻ فرمائن ته ايزدي امداد ۽ عنايت ارزاني سان اهو مرحلو به طي ٿي ويندو آمين. ٻيو ته فدوي تي ڪن احبابن اديبن جو پڻ زور بار آهي ته مان مولا جي مدد مستقل ۽ دوستن جي دعا مشتمل سان خزانة العارفين کي جدا جدا رسالو تيار ڪري حصن جي حيثيت ۾ ٿورن ٿورن صفحن تي هوريان هوريان تيار ڪندو رهان جيئن جو الله تعالى فضل ڪرم سان ساري رساله شاه جي جو شرح وچڙو قرآني آيتن ۽ حديثن سان مزين ۽ ڀرپور هجي اهو ڪم اگرچه وڏو ڪٺن آهي- خاص طرح مون جهڙي پوڙهي مريض لاءِ پر تنهن هوندي به جي ڪريم ڪار ساز جو فضل ۽ ڪرم حقير جي حال سان شامل ٿيو ته شايد ٻيڙا محنتي پار پهچي وڃن – آمين
نيهن جي نامدار جي نظريه موجب انساني تقرير جو نقشو
26- (بيت)
جر ۾ ڦوٽو جيئن، لهرين لڳي اڌ ٿئي،
تون پڻ آهين تئن، دنيا ۾ ڪو ڏيهڙو.
شرح- اي انسان غافل تون هن عالم اڪبر ۾ مغرور ٿي پنهنجي محبوب معنوي کان مهن موڙي پٺيرو ٿي رهيو آهين حالانڪه توکي هوت حقيقي هڪ حقير قطره مني جي مان پيدا ڪرڻ فرمايو آهي ۽ اُن سان گڏ توکي سهڻي صورت ۽ حسين مورت ڏئي نوازيو اٿس تنهن هوندي به اهڙي رب ڪريم رئوف رحيم کان دوستي جي عوض دشمني قائم ڪري پٺيرو ٿيڻ توکي لائق نه آهي. ڇو ته صورت فاني تي تون مغرور آهين اها ڪڏهن نه ڪڏهن اوچتي موت جي لهر لڳڻ سان فاني ٿيڻ واري آهي تون به ڦوٽي جر واري جي مثال آهين هو به ٿوري وقت لاءِ وجود وٺي رهي ٿو پر جڏهن ناگاه لهر لڳي ته کيس اڌو اڌ ڪري ڇڏي تيئن توکي به دنيا جي جر تي ڦوٽي جهڙو فاني وجود ٿوري وقت لاءِ مليو آهي، انهي ٿوري وقت تي ايڏي مغروري ڪرڻ عبث ۽ اجائي آهي ڇو ته انسان جي خلقت ئي ضعف ۽ هيڻائي تي آهي، جيئن جو زيرين آيت الاهي مان ظاهر آهي خلق الانسان ضعيفا) يعني انسان هيڻو ۽ ضعيف ڪري پيدا ڪيو ويو آهي) ۽ هن هيٺين آيت ۾ مٿين مضمون جي مزيد تائيد ثابت آهي الم يرالانسان انا خلقناه من نطفته فاذا هو خصيم مبين) ڇا انسان نه ٿو ڏسي ته اسان هن کي مني جي ڪني قطره مان پيدا ڪيو آهي پوءِ به هو اسان جو اوچتو ئي چٽو دشمن ٿي پيو آهي) تنهن ڪري انسان کي گهرجي ته پنهنجي اصلي خلقت ضعيفه کي زير نظر رکي مغروري ۽ وڏائي ڇڏي ڏئي ڇو ته قرآن ڪريم جي محاوري موجب دنيا جي جهان جو لقب ئي متاع الغرور آهي جيئن جو هن آيت هيٺين مان اظهر آهي وما الحيٰواہ الدنيا الامتاع الغرور) يعني نه آهي حيات دنيا جي مگر سامان مغروري جو) پر حضرت حبيب الله صلي الله عليه وسلم جن فرمايو آهي الدنيا ساعہ ليس فيها راحہ) دنيا هڪ ساعت جي برابر آهي جنهن ۾ ڪا به راحت نه آهي) پر ٻي ڪنهن صاحب شاعر دنيا کي ڪاغذ جي ٻيڙي سان تشبيہ ڏيڻ فرمائي آهي جيئن جو زيرين مصرع مان ظاهر آهي- دنيا آهي ڪاغذ جي ٻيڙي مثل، نه کڻندي سا بار نه سهندي اُڇل) تڏهن اهڙي فاني دنيا تي پايداري جو پورو پورو ڀروسو ڪرڻ عقل انسان جو ڪم نه آهي جيئن جو حضرت علي ڪرم الله وجهہ پنهنجي ديوان علي ۾ فرمايو آهي ته (ابيات علي عربي ۾) يامن بدنيا اشتغل قد غره طول الامل الم يزل في غفلت حتي دنا منہ الاجل الموت ياتي بغتة والقبر صندوق العمل) اي اهو شخص جو دنيا سان مشغول رهي ٿو انهي کي ڊگهي رهڻ جي اميد مغرور ڪري ڇڏيو آهي، ڇا اهو اڃان غفلت ۾ هوندو ته اوچتو مٿس موت اچي ڪڙڪندو – موت اوچتي در وٺندو آهي. قبر عملن جي پيتي آهي، تنهن ڪري اي غافل انسان غفلت جي گهري ننڊ مان ڪجهه نه ڪجهه جاڳي بيدار ٿي ره ته صورت سهڻي سهاڳ نصيب ٿئي جيئن جو زيرين بيت لطيف مان ظاهر آهي (بيت) سُتا اٿي جاڳ ننڊ نه گهرجي ايتري تو ڀايون ساڻيہ هي مانجهاندي جو ماڳ سلطاني سهاڳ ننڊون ڪندي نصيب نه ٿئي) تهن ڪري تڪبر وڏائي هٺ سان هن زمين ۽ ڀونئي تي ٽيلي سان ٽرڙن وانگي ٽلي نه ڏيکار ڇو ته ڪنهن ڏينهن اها ڀونئي تنهنجي مٿان هوندي ته پوءِ تنهنجو ڪهڙو حال هوندو جئن جو ڀٽائي جي زيرين بيت مان ثابت آهي.