ٽيون وجہ انسانيت جو
اکيون اُهي ڌار، جن سان پسين پرين،
ٻي ڏي ڪين نهار، جو راڻل ريسارو گهڻو.
شرح- سرتاج سنڌ هتي به انسان ذات کي انهن اکين عبرت پذيرن ڌارڻ جو خطاب پرشوق شتاب جو ارشاد عالي فرمائي رهيو آهي- جڏهن اکيون ئي سچي انسان لاءِ آئينه عبرت وحدت نما آهن تڏهن هر شخص مرد توڙي عورت کي هادي لطيف جهڙي جي هدايت تي هشيار ٿي هڪدم اهڙيون عبرتي اکيون ڌارڻ گهرجن ڇو ته اهڙين اکين وارو ئي ڪائنات جي ڪثرت کي وحدت ڄاڻي يا آيات ۽ علامات معرفت محبوب معنوي ڄاڻي مشاهدو ماڻيندو آهي ۽ مدامي محبوب جي مطالع ڪرڻ ۾ محو ۽ مستغرق هوندو جيئن جو ڪنهن عرب عالي دماغ شاعر ڏاڍو عمدو چوڻ فڪر سليمه ۽ عبرت پذير عارف جي بابت فرمايو آهي
(بيت)
اذا لمرء ڪانت لہ فکرة ففي کل شييء لہ عبرة
يعني جو به مرد فهيم فڪر سليم جو فائق آهي هر شيءِ جي ڏسڻ ۾ ان کي عبرت جي اک عطا آهي )
پر جناب مولانا شيخ سعدي صاحب وري انهي فڪر سليم وارن جي فهم فڪر ۽ تيز نظر جي تعريف هئن ڪرڻ فرمائي آهي
(بيت)
برگ درختان سبز در نظر هوشيار
هر ورقي دفتري است معرفت ڪردگار)
پر نظر هشيار جو ڪجهه پتو پرو هن هيٺين ڪلام مان پڻ پوي ٿو
(ڪلام)
سڄڻ سونهن وارا سڄڻ سونهن وارا + جٿي ڪٿ نظر تنهنجا نوري نظارا،
جلب بر جهنگل جر ۾ جلوو جمالي، + جبل طور تي تنهنجي تجلي نرالي،
پسان چوطرف حسن تنهنجو پيارا،
همہ حور پريون به حيران توتي، + قمر ماه ڪنعان مستان توتي،
ڏئي سونهه تنهنجي جا سج ٿو اشارا،
پنهل پرتوو تنهنجو پاڻي پڌر ۾، + ٻري نور چمڪي ٿو ٻيرن ٻٻر ۾،
اُٿن ٿا پٿرن مان اُلا آشڪارا،
فلڪ تي فرشتا ڦرن پيا فراقي، + اڀن کان مٿي عرش عاشق اوطاقي،
نبي نور کي نور حاصل نيارا،
پيو خاڪ تي پاڪ پرتو پنهل تو، + تڏهن تانگهيان جهاڳيان ٿي جبل تو،
جبل ۾ ڏسان توکي جي جيارا.
پر اهي اکيون عبرت پذير سڄڻ سونهه ڌڻي جي سڃاڻن واريون به ڪن ڪن پيارن عارفن کي بطور فضل ۽ وهب جي پاڻ وهاب ڪار ساز ڪريم رب رحيم عنايت ارزاني جذبئه جاوداني سان عطا ڪرڻ فرمائيندو آهي جيئن آيت شريف زيرين مان ارشاد ايزدي عيان آهي- سنريهم آياتنا في الافاق وفي الانفس حتي يتبين لهم الحق) جلد ڏيکارينداسون انهن کي اسان پنهنجون آيتون آفاق ۽ نفسن ۾ تان جو ظاهر ٿي ويندو، انهن جي لاءِ ديدار حق جو) هن ارشاد الاهي مان صريح ثابت آهي، ته جن عارفن کي ڌڻي پاڪ جي دربار اقدس مان عبرتي اکيون عطا ٿي وينديون آهن، اهي ڪائناتي ڪتاب ۽ نفسي نقاب مان محبوب معنوي جو مدامي مطالع ڪندا رهندا آهن. جيئن جو جناب ڀٽائي صاحب پاڻ به محبوب جي مطالع جو معشرف آهي، جنهن جي اقرار مان سندس ولايت ڪبرى ۽ قطبيت عظمى جو پتو پوي ٿو
(بيت)
لوڪان نحو صرف مون مطالع سپرين)
حاصل ڪلام ته محبوب جي مطالع واريون تجليون ٽي قسم آهن، پهرين تجلي علمي آهي، ان تجلي جو صاحب برزخي احبابن مان ڳڻيل آهي مگر مرشدي درجہ جو مستحق نه آهي ۽ ٻي تجلي عيني آهي ۽ ٽي تجلي حقي آهي- انهن ٻنهي تجلين جا حقدار ارباب يقين ۽ ارباب وصول جا آهن، اهي ٻئي صاحب ارشاد ۽ مرشدي جو استحقاق ۽ جميع مراتبن طريقت ۾ اهليت جو حق رکڻ وارا آهن- اهي مرتبا طريقت وارا هي آهن 1- طبيعت جو مرتبو 2- نفس جو مرتبو 3- مرتبو قلبي 4- مرتبو روحي 5- مرتبو طريقت 6- مرتبو معرفت 7- مرتبو حقيقت. انهن مرتبن جي ماڻڻ وارن کي ازروئي شريعت ۽ طريقت جي اهل بصيرت جو عمدو لقب انعام ٿيل آهي- جن اهل بصيرت وارن عارفن ڏي هن آيت شريف هيٺ ايندڙ مان اشارو عيان آهي- قل هذه سبيلي ادعو الي الله على بصيرة انا ومن اتبعني) يعني چوُ تون اي محبوب مدني ته هي واٽ منهنجي اها آهي جنهن ڏي مان بصيرت رهي الله جي طرف سڏيان ٿو ۽ جو شخص منهنجو تابع آهي اهو به بصيرت تي آهي) هن آيت جي ارشاد مان ثابت آهي ته اهل بصيرت وارن عارفن اوليائن کي مرشد وٺڻ گهرجي نه ٻين کي جي صاحب اڃان اهل بصيرت جي اعلى عهدي تي نه پهتا آهن- باقي رهي هي ڳالهه ته تجلي عيني ۽ تجلي حقي جي وچ ۾ ڪهڙو فرق آهي- انهن ۾ باوجود اشتراڪ قطبيت جي هي فرق آهي ته تجلي عيني وارو فقط قطبيت ارشاد جو مستحق آهي نه قطبيت ڪبرى جو انهي جو حقدار تجلي حقي جو صاحب ۽ مالڪ آهي نه غير- اهڙن ديدورن جي ديد کان دلدار حقيقي هڪ دم به دور نه ٿو رهي بلڪ هر زمان هر مڪان ۾ لامڪاني لاهوتي جي معيت ۽ معونة پنهنجي مشتاق صادق کان بعيد ۽ پري نه آهي- بفحوي الڪريمه وهو معکم اينما ڪنتم) يعني هو جٿ ڪٿ اوهان سان گڏ آهي) انهي حقيقت حال تي زيرين شعر مان ڪجهه روشني پوي ٿي (شعر) دم نه دم کان ڌار منهنجو دلربا دلدار آ، ساه وانگي ساه اندر ساه جو سينگار آ. 1- دم سڃاڻي دم کي ڄاڻي دم جو دم ٿي پاڻ تون، دم به صدقي دل به صدي دم دمن ديدار آ، 2- وهو معکم اينما ڪنتم جي مخفي مام ٿي نحن اقرب نيهن نازڪ جو نالو نروار آ. 3- وره واري وک وڌائي وڌ وڌي وڻڪار ڏس. ورءِ تنهنجي وچ ۾ ويچو ڪين هڪڙو وار آ. 4 – بره واري باه ڀڙڪي گاه ساڙي غير جا، غير غيرت غمز جي سان غار اندر آر آ. 5- بره باري باه دوزخ کان تکي نيهن نازڪ نار ڇا پر نار جي بي نار آ. 6- خاڪ ٿي افلاڪ ڇا پر عرش تي ڪر آشيان، عرش ڇا عرشي به توکان دم نه هڪڙو ڌار آ.
غرض ته تجليات حسن حقيقي هوت جو تذڪرو گهڻا عارف اولياءَ پنهنجي پنهنجي حال مذاق موجب ڪندا ويا آهن ۽ اڃان به ڪيترا ڪامل ۽ عارف عامل قيامت جي قيام تائين ڪندا رهندا جيئن جو پنهنجي ديوان ۾ حضرت خواجه اجميري صاحب فرمائي رهيو آهي- گرز انوار رخت يکه شعله تابد برفلک از حيا مستور گردد آفتاب اندر نقاب نور حق ست آن مجسم گشته درذات نبي صه همچو نور ماه کز خورشيد کردست اکتساب در مقام لى مع الله از کمال اتصال از خدا نبود جدا همچو شعاع از آفتاب- پر خير محمد فقير وري حقيقي حسن جي هئن تعريف ڪري ٿو-
جهلي تاب حسن جون ڪو تجليون
جن سان طور جبل وڃي ڪوه جليون)
پر ڪن عاملن جو قول آهي ته ساري ڪائنات هوتن جي حسن جو عمدو آئينو آهي، تنهن ڪري ڪائنات جي ذري ذري مان ذاتي محبوب جو مشاهدو ماڻن گهرجي جيئن جو حضرت جامي عليه الرحمته فرمايو آهي ته
(بيت)
جهان مرآة حسن شاهد ماست
فشاهد وجهہ في کل ذرات)
پر سلوڪ جي سالڪن کي بسط کان بعد ڪڏهن نه ڪڏهن قبض جي حالت پڻ طاري ٿيندي آهي ته انهي وقت جانب جي جوش جدائي سڪ سوز سدائي ۾ روئي رڙي هئن چوندا رهندا آهن ته
(بيت)
اڄ پڻ اکڙيون ساريون رئن سڄڻ کي،
سي ڪئن ويهن وساري جي وهم پرين وڪڙيون.
تيز آهن تڪڙيون ملڻ ڪارڻ محب جي-
وري ٻيهر به لطيف لعل هئن ٻاڏائي رهيو آهي ته
(بيت)
اڄ پڻ اکڙين سڄڻ پنهنجا ساريا،
ڳلن تان ڳوڙهن جون بوندون بس نه ڪن،
سندي سڪ پرين لوڪ ڏٺي نه لهي-
پر وري به جدائي جي جهونگار افغاني اڇگار چاڪن چورڻ جي چونگار هئن چونگاري رهيا آهن
(بيت)
اڄ پڻ چڪن چاڪ. وهين ويڙهيچن جا،
سورن اچي سومرا اڏي اندر اوطاق،
مارن جي فراق. هڏ مئي جا ڪپيا)
پر جناب سرتاج سنڌ جيئن جيئن سڄڻ جي سڪ سمنڊ تار ۾ تري رهيو آهي، تيئن تيئن سڪ جو سمنڊ تارون تار ٿيندو وڃي. جيئن سندس زيرين بيت مان ظاهر آهي.