فارسي ۽ اسان جون ٻوليون
”جي ها.“ هن سٺي لهجي واري انگريزي ۾ هائوڪار ڪندي چيو ته ”توهان جي والد جو نالو ڇا آهي؟“
ٺهيو. ڳالهه به ايتري آءٌ هنن جو مسئلو سمجهي ويس. ”گل محمد“ مون ٻڌايومان.
”جي؟هڪ دفعو وري چئجو.“ هن پنهنجو ڪن اسان جي وچ ۾ لڳل شيشي جي سوراخن وٽ جهليندي چيو، مون زور سان پنهنجي پيءُ جو نالو ورجايو ۽ مون کين پني تي اردو ۾ لکي ڏيڻ جي آفر ڪئي.
”نه بس مهرباني اسان جو مسئلو حل ٿي ويو.“ هن چيو ۽ ان سان گڏ هن ڪمپيوٽر جي چاٻين کي دٻائي فارسي ۾ منهنجي نالي هيٺيان گل محمد لکيو.
ازبڪستان جي مولوين سان ڳالهائڻ ۾ ڌيان تان لهي ويو نه ته منهنجو جهاز مان لهڻ کان وٺي اهو ارادو هو ته ڪنهن پني ڀور تي پنهنجو ۽ پيءُ جو نالو اردو ۾ لکي اميگريشن وارن کي ڏيندس ته هنن نالن ۾ جيڪي اکر توهان جي الف- ب ۾ ساڳيا هجن اهي لکو باقي جي بدران جيڪي وڻيوَ اهي لکو. ڇو جو انگريزي ۾ لکيل ALTAF مان اها خبر نٿي پوي ته ٽي (T) اگر مان مطلب ٽي آهي، ”ط“ آهي يا ”ت“؟ اڳئين دور ۾ ڪمپيوٽرن تي رڳو انگريزي لکي ويندي هئي ۽ هر ملڪ ۾ جيڪي نالو پاسپورٽ تي لکيل هوندو هو اهو ئي ڪمپيوٽر ۾ فيڊ ڪيو ويندو هو. پر هاڻ ڪميپوٽرن ذريعي هر زبان لکي سگهجي ٿي. ۽ جيئن عرب ملڪن ۾ عربي الفابيٽ ۾ نالا فيڊ ڪيا وڃن ٿا تيئن هتي ايران ۾ فارسي ۾ ڪن ٿا ۽ جيئن سنڌي جا ڪيترا فقط اردو ۾ نه آهن تيئن اردو جا ڪيترا لفظ انگريزي، عربي يا فارسي ۾ نه آهن. اسان جو اکر ”ش“ انگريزي ۽ ملئي زبانن ۾ ناهي، جنهن لاءِ انگريز sh لکن ٿا ۽ ملئي sy لکن ٿا. ان مان ڪٿي مونجهارو به ٿئي ٿو جيئن اسحاق جي نالي Ishaq کي انگريز اشاق به پڙهيو وڃن. ”خ“ اکر جو اچار جرمني زبان ۾ آهي پر انگريز ان اچار بدران kh لکن ٿا. غ بدران انگريز Gh ٿا لکن. عربي زبان ۾ گ جو اچار ناهي. اهي گ بدران ق لکن. ڪويت ۾ ڪجهه وقت آءٌ اتي جي بندرگاهه جو چيف انجنيئر هوس ته ڳچي ۾ جيڪو نالي وارو ٽئگ وجهي هلندو هوس ان تي عربي ۾ گل محمد بدران قل محمد لکيل هوندو هو. ۽ ڪي ڪويتي عرب مون کان پڇندا هئا ته هي ڪهڙو نالو آهي.
ايران ۾ فارسي کي رومن ۾ لکڻ لاءِ اهي فارسي جا اکر جيڪي انگريزي ۾ نه آهن انهن کي هنن پاڻ ائين ٺاهيو آهي جيئن انگريز خ لاءِ Kh استعمال ڪن ٿا پر هنن ڪي اکر اهڙي نموني سان Romanized ڪيا آهن. جو اسان اردو ۽ سنڌي پڙهڻ وارن کي مونجهارو ٿئي ٿو. ايران وارا فارسي جي اکر ق لاءِ Gh استعمال ڪن ٿا جيئن فارسي جو لفظ قيامت رومن انگريزي ۾ لکڻ وقت Ghiamat لکيو وڃي ٿو. يورپ ۾ مون سان گڏ پڙهندڙن حسين قلي زادو پنهنجي ذات Gholizadeh لکندو هو ۽ اسان ۽ ٻيا يورپي سندس ٽئگ ڪارڊ تي نالو پڙهي غليزادو سڏيندا هئاسين ته دل ۾ ڪندو هو. اهڙي طرح ٻيا به ڪيترائي نالا ايران ۾ رهڻ دوران نظر آيا جن کي پڙهڻ ۾ اسان کان غلطي ٿيو وڃي. جيئن ته Enghlab Ave انقلاب ايوينيو آهي. Moghadam مقدم آهي. Taghi تقي آهي.
جيئن اسان وٽ مختلف ڪمپنين جون Mineral Water جون بوتلون آهن. جهڙوڪ Ave، نيسلي، آب حيات، وغيره وغيره. تيئن هتي جي هڪ ڪمپني جو عقيق نالي منرل واٽر آهي. جنهن جي بوتل جي هڪ پاسي فارسي ۾ عقيق لکيل آهي ته ٻي پاسي انگريزي ۾ Aghiqh آهي جنهن کي ڌاريان ماڻهو عقيق بدران عغيغ پڙهن ٿا. اهڙي طرح عبدالقيوم کي انگريزي ۾ Abdul Ghayoon يا ٺلهو Abdul Gayoom لکيو وڃي ٿو. جيئن مالديپ جو صدر پنهنجو نالو لکي ٿو. سو هنن اميگريشن جو ٺپو هڻڻ وارين ڇوڪرين جو انگريزي ۾ Gul لفظ پڙهيو ته هو منجهي پيون ته اهو لفظ سندن فارسي جوئي گل آهي يا رومن انگريزي جو جنهن صورت ۾ هنن کي فارسي الفابيٽ جي ڪمپيوٽر تي فل لکڻو پوندو.
بهرحال ايران جي مختلف شهرن ۾ رهڻ دوران جڏهن دڪانن مٿان فارسي نالا پڙهان ٿو يا رستن تي لڳل بل بورڊ (اشتهار) يا اطلاع پڙهان ٿو ته فارسي جي ڪيترن لفظن تي حيرت ٿي ٿئي جو انهن لفظن لاءِ مون سمجهيو هو ته اهي اصل ۾ سنڌي يا اردو جا آهن.
جيئن اسان وٽ ڳوٺن ۾ مٽي، بهه ۽ پاڻي ملائي، جيڪو لنبائي لاءِ گارو ٺاهيو وڃي ٿو ان کي گچ سڏيون ٿا. هتي ايران ۾ اچي اها خبر پيئي ته گچ به فارسي لفظ آهي. اسان جي ڳوٺ هالا ۾ ڪاشي جو ڪم يعني هٿ سان رنگين سرون ٺاهيون وڃن ٿيون. جيڪي گهڻو ڪري مسجدن ۽ مقبرن تي استعمال ٿين ٿيون. مشهد کان نيشاپور ويندي خبر پيئي ته ”ڪاشي“ فارسي جو لفظ آهي ۽ اهو ڪاشي جو ڪم ايران کان سنڌ جي شهرن هالا، نصرپور ۽ ملتان ۾ آيو. ايران جي ان هاءِ وي تي ڪيترائي ڪاشيءَ جا ڪارخانا ۽ دڪان نظر آيا ۽ ايران جي ڪاشيءَ جي اعليٰٰ ڪم جو ڪو ملڪ مقابلو به ڪري سگهي ٿو؟
ايران جي مختلف شهرن ۾ دڪانن مٿان لڳل فارسي جا بورڊ پڙهي پنهنجائپ جو احساس ٿو ٿئي ته ڄڻ هيءَ ڪا پنهنجي زبان هجي. اهي لفظ جيڪي آءٌ سمجهندو هوس ته ٺيٺ يا نج سنڌي ۽ اردو جا آهن، هتي اچي احساس ٿيو آهي ته اهي فارسي جا آهن. ڪڏهن ڪڏهن سوچيندو آهيان ته اسان جي زبانن مان جي فارسي لفظ ڪڍي ڇڏجن ته باقي بچندو ڇا؟ عربي اسان جي مذهب جي زبان آهي، انگريزن اسان جي ملڪ تي ٻه سئو سال حڪومت ڪئي سو ظاهر آهي اسان جي زبان ۾ ڪيترائي عربي ۽ انگريزي جا لفظ شامل ٿي ويا آهن. اهي لفظ جيڪي اسان سمجهون ٿا ته سنڌيءَ جا آهن. جيئن ته بس، لاري، ڊم، بم، بائڪاٽ، گلاس وغيره، اهي اصل ۾ انگريزي جا آهن پر هاڻ ايران ۾ رهي اهو محسوس ڪيو اٿم ته عربي ۽ انگريزي جا لفظ ته اسان جي زبان ۾ ڄڻ نه برابر آهي. اها ته سڄي فارسي سان ڀري پئي آهي.... خيابان، شاهراهه، بيابان، گلستان، جوهر، گلشن، اقبال، راهه، راهنما ۽ همعصر کان وٺي پنجاب، تاج، شڪار، سرڪار، وزير، زميندار، صوبيدار، سرشتيدار (رڪارڊ رکندڙ)، شاهين، شاميانو، پنير، پروانو (Written Pass) سرمو، سرخي (Lipstick)، زن (عورت)، زر (دولت)... وغيره وغيره سڀ فارسي جا لفظ آهن جيڪي اسان پنهنجا ڪري استعمال پيا ڪريون. ويندي تعليمي لفظ تقسيم، ضرب، منفي، مثبت، اقليت، اڪثريت، درجه حرارت، سرد، گرم، فهرست، نرخ، بازار (بهازار)، ايجاد، گرفتاري، شيشه آئينه ورزش، آزادي. زبان، مرغ، مغز.... هي سڀ فارسي جا لفظ آهن.
ڪي ڪي ته سنڌي جا لفظ جيڪي آءٌ سمجهندو هوس ته نج سنڌي جا آهن، هتي اچي معلوم ٿيو آهي ته فارسي جا آهن جيئن صندلي، ديهه، داروغو، دمبو، چهبڪ، چادر، چاڪر (نوڪر) وغيره. ان کان علاوه چارپائي (چار پيرن وارن)، ٽپائي (ٽن پيرن وارن)، گلقند (گل+قند) معنيٰ مٺو، جاگير (جاءِ + گير معنيٰ Holding)، بالڪني (بالا + خانه)، ڪارڪن (ڪار +ڪندن معنيٰ ڪم ڪرڻ وارو)، شامت (شاهه +مت) معنيٰ Death to King جيڪو وارننگ اڪثر شطرنج راند ۾ ڏنو ويندو آهي. جمعدار (جمع + دار)، ناخدا (نائو+خدا معنيٰ ٻيڙي جو مالڪ)، ڪوهنور (ڪوهه+ نور يعني جبل جو نور، هيرو)، پاپوش (پاءِ معنيٰ پير ۽ پوش معنيٰ ڪور) يعني چمپل، بزدل (بز معنيٰ ٻڪري+ دل) معنيٰ ٻڪري جي دل وارو سو ٿيو ڪمزور دل، ڊڄڻو، فروشگاهه (دڪان)، آرمگاهه (آرام جي جاءِ) يعني مقبرو، قبر وغيره وغيره. هن قسم جا لفظ ته سمورا فارسي جا آهن. جهڙوڪ خبردار، چوڪيدار، عملدار، يا ميزبان، بيابان، دربان، ڪوچبان، يا وري مددگار، خدمتگار، طلبگار وغيره.
اسڪول جي ڏينهن ۾ هڪ دفعي اسڪول ماستر رومال لفظ جي معنيٰ سمجهائيندي چيو هو ته اهو فارسي جي لفظ روءِ+ مليدن مان نڪتو آهي. يعني منهن کي صاف ڪرڻ وارو. ۽ هاڻ ايران جي هڪ هوٽل جي باٿ روم ۾ رکيل دستمال مان سمجهان ٿو ته اهي ننڍڙا ٽوال هٿن صاف ڪرڻ لاءِ آهن. جو دست فارسي جا لفظ آهي جنهن جي معنيٰ آهي. هٿ، دست مان ڪيترائي ٺهيل فارسي جا لفظ اسان جي سنڌي، پنجابي، سرائڪي ۽ اردو زبانن ۾ به اچي ويا آهن. جهڙوڪ دست سناش، دست ڪاري، دستياب، وغيره بلوچي ۽ مڪراني زبان ۾ ته اڃان به گهڻا فارسي لفظ آهن. اردو سنڌي ته گهٽ ۾ گهٽ آئيگا ته پنهنجا آهن. مڪراني زبان ۾ ته اهي به فارسي جا انگوبيا ۽ برو وغيره آهن.
فارسي جا ڪي لفظ عجيب ۽ کل جهڙا به لڳن ٿا. مشهد ۾ پهرين ڏينهن هڪ ريسٽورينٽ شاپ جي ٻاهران مغز، زبان، دل، مرغ وغيره لکيل پڙهي اهي ته سمجهي ويس، جو اسان وٽ به ساڳيا نالا استعمال ٿين ٿا پر هڪ لفظ مون کي عجيب لڳو ۽ سوچڻ لڳس ته اهو ”تخم مرغ“ ڇا ٿي سگهي ٿو. پنهنجي هوٽل ۾ اچي الحرمين جي سلمان رضوي کان پڇيم ته هن ٻڌايو ته تخم معنيٰ ٻج. ڪڪڙ جو ٻج معنيٰ بيضو! اهڙي طرح ڪجهه ٻيا دلچسپ لفظ نوٽ ڪيا اٿم. آب ميوه (فروٽ جوس)، آب معدني (منرل واٽر)، بازار بزرگ مرڪزي (سينٽرل گرانڊ بازار) اسان جي ذهن ۾ بزرگ لفظ سان درويش هڪ مذهبي، ڏاڙهي وارو ماڻهو اڀري ٿو پر ايران ۾ بزرگ معنيٰ وڏو جيئن بزرگ بازار معنيٰ وڏي بازار، ايران وارا ڪاوڙ مان آمريڪا کي بزرگ شيطان به سڏين ٿا. نيشاپور ويندي هڪ عمارت مٿان وڏن اکرن ۾ ”بيمارستان رضوي“ لکيل ڏسي سمجهي ويس ته فارسي ۾ بيمارستان معنيٰ بيمار ماڻهن جي رهڻ جي جاءِ يعني اسپتال. اهڙي طرح فارسي جو هڪ لفظ آهي. ”صندلي چرخدار“ معنيٰ Wheal Chair. جنهن تي بيمار ماڻهوءَ کي وهاري هلائبو آهي. ڪيترين آفيسن ٻاهران حمل و سڪت جهڙا لفظ پڙهي سوچڻ لڳس ته آيا اها مئٽرنٽي ڪلينڪ آهي جو اهو ته سمجهيم ٿي ته حمل معنيٰ پيٽ آهي ڇو جو اسان وٽ پيٽ سان عورت کي حمل واري عورت سڏين ٿا. ٻين به ڪيترن هنڌن تي حمل جو لفظ نظر آيو پر مٿين معنيٰ Pregnancy واري ان سان صحيح نٿي بيٺي. پوءِ هڪ ڏينهن پاڻي جي ٽئنڪر تي ”حمل آب“ ڏسي سمجهي ويس ته حمل جي صحيح معنيٰ کڻڻ آهي. حمل آب معنيٰ پاڻي کڻڻ وارو يعني واٽر ٽئنڪر.
آب تان ياد آيو ته فارسي جو اهو لفظ اسان وٽ عام استعمال ٿئي ٿو جيئن ته آب هوا، دوآب، پنجاب وغيره. پر فردوسي جي مقبري تي طوس شهر ۾ پهچي سخت اُڃ لڳي ته سمجهه ۾ نه آيو ته پاڻي کي فارسي ۾ ڇا ٿا چون جيتوڻيڪ هر نئين ملڪ ۾ پهچڻ کان اڳ جيڪي ڏهاڪو کن لفظ ان ملڪ جي ٻولي جا ياد ڪندو آهيان انهن ۾ هڪ پاڻي به آهي ۽ ٻيو ٽئاليٽ پڻ. پر ان ڏينهن انهن شين جا فارسي نالا ڌيان ۾ نه اچڻ ڪري مون کي مڪاني ماڻهن سان ڪافي مغز ماري ڪرڻي پيئي جيئن هو منهنجي ضرورت سمجهي سگهن.بعض ۾ جڏهن خبر پيئي ته پاڻ تي کل آئي ته اهي لفظ ته اسان وٽ (ننڍي کنڊ ۾) ڪيترن ئي زبانن ۾ ساڳيا آهن جيئن پاڻي لاءِ آب جيڪو دراصل فارسي لفظ آب مان ئي نڪتو آهي. اهڙي طرح پيشاب يعني پيش+ آب معنيٰ اڳيون پاڻي!
فارسي زبان جو اسان جي ملڪ تي وڏو اثر آهي. اسان جي ملڪ جو نالو فارسي زبان جو آهي. اسان جي ملڪ جي قومي تراني ۾ نوي سيڪڙو فارسي جا لفظ آهن ۽ اسان جي ملڪ جي ڇوڪرن توڙي ڇوڪرين جا اڌ کان وڌيڪ نالا فارسي زبان جا آهن. نموني خاطر هتي آخر ۾ ڪجهه ايراني ڇوڪرين جا نالا لکان ٿو، جيڪي اسان وٽ پاڪستان ۾ پڻ عام آهن ۽ ٿي سگهي ٿو ڪيترن کي اها خبر نه هجي ته اهي فارسي زبان جا آهن. هي نالا لکائڻ ۾ منهنجي مرحوم دوست اسلام مصطفيٰ جي ٻارن منهنجي مدد ڪئي آهي. اسلام مصطفيٰ منهنجو چٽگانگ ۾ مئرين انجنيئرنگ پڙهڻ دوران ڪلاس مئٽ رهيو. گڏجي جهاز هلاياسين ۽ هڪ ئي وقت چيف انجنيئر جي عهدي تي پهتاسين. هو ايران ۾ فرخنده نالي هڪ ايراني ڇوڪري سان شادي ڪري هتي ايران ۾ ئي Sattle ٿي ويو. 2001ع ۾ کيس هارٽ اٽئڪ ٿي پيو ۽ اسان کان هميشه لاءِ جدا ٿي ويو. کيس ٽي ڌيئرون ۽ هڪ پٽ علي آهي. جيڪي تهران ۾ پنهنجي ماءُ سان گڏ رهن ٿا. اسلام جي گهرواري فرخنده ۽ ٻار اردو پڻ ڳالهائين ٿا. هيٺ ڏنل نالا لکائڻ ۾ اسلام مصطفيٰ جي ڌيئرن عاليه ۽ فائزه مدد ڪئي آهي.
ڇوڪرين جا ڪجهه نالا جيڪي فارسي زبان جا آهن.
جهان آرا، جهان بانو، گل افشان، گل اندام (سهڻي جسم واري)، گلبهار، گلبانو، گلبرگ (گل جي پتي Petal) ، گلنار، گلناز، گلپري، دلشاد، گلشن خاتون (عورت)، خورشيد (سج)، ڪوڪب (تارو)، درناز (قيمتي)، فهيما (ڄاڻو)، فرح (خوشي)، فرين (Best)، فرزانه (عقلمند)، غزل، غزاله، غنچا، فريال (سهڻي پکي جو نالو)، ياسمين (يڪتا)، زيبا، زينت، زرفشان، مهه جبين، ماهه لقا، ماهراز، ماهرخ، ماهناز، مهوش، نغمه ناديا (خواهش)، ناهيد (تارو)، ناز پري، نگار (پياري)، نگين، نوشين، نوين، پري ناز، پري رو، پري چهره، ريحانه، رخسانه، شيرين، شهناز، شهربانو، آفرين (واکاڻ)، افروز (چمڪندڙ)، عاليه (Noble)، الماس (هيرو)، انيتا (ٻوٽي جو نالو)، آرزو، ارمغان (تحفو)، آرميتا (نيڪ)، آتيشه (باهه)، بنفشه (گل)، اختر (تارو)، دريناز (درياه ناز Glory of Sea) ، دل آرا (پياري)، دلڪش، ديبا (پروڪيڊ)، دينا (حج)، تهمينه (مضبوط، رستم جي زال جو نالو) رخسانه (سڪندر اعظم جي ايراني زال جو نالو Rexona).) هو.