ايران ۾ رهائش جو بندوبست ۽ سنڌين سان ملاقات
مون کلندي کيس چيو ته يار خدا جو خوف ڪريو ڇو ٿا سنڌ سرڪار جي خزاني جو خرچ ڪريو ۽ ڊنر تي پئسو وڃايو. توهان کڻي ماڻهن کي ڏهه ڊنرون کارايو پر ماڻهو 5000 سال پراڻو موهن جو دڙو ڏسڻ بدران پنج سؤ سال اڳ جو دهلي وارو قلعو ڏسڻ کي ترجيح ڏيندا، حيدرآباد جو هزار سال اڳ جو قلعو ڏسڻ بدران ملاڪا جو ٽي سئو سال اڳ وارو قلعو ڏسڻ پسند ڪندا، جو ملائيشيا، ٿائيلنڊ، ايران ۽ انڊيا جهڙن ملڪن ۾ رهائش جو سکُ ۽ سهولت آهي. اتي امن امان جي اهڙي صورت آهي جو سڄي رات مني اسڪرٽن ۾ ڇوڪريون بسن ۾ پيون سفر ڪن. پنهنجي ملڪ ۾ شيون ته واقعي ڏسڻ وٽان آهن، جهونيون ۽ تاريخي به آهن پر امن امان ڪٿي آهي؟ عورت ذات ته پري جي ڳالهه آهي هتي ڏينهن ڏٺي جو نَر پيا اغوا ٿين. ڌاريان اچي ڪهڙي ڌوڙ وسائين! صاحب سان گڏ آيل ڪلارڪ جي شايد مولوين تي چڙ هئي تنهن چيو ”سائين هتي مولوين ملڪ کي تباهه ڪري ڇڏيو آهي“ پر اڄ هتي ايران ۾ رهي ڏسان پيو ته مولوي ته هتي به آهن بلڪه اسان کان به گهڻا. هنن ته ماڳهين ايران کي ٺاهي ڇڏيو آهي. هر هڪ سک جو ساهه کڻي رهيو آهي، ڏينهن رات امن آهي، مرد ته ڇا پر عورتون ۽ ڇوڪريون اڪيلي سفر پيون ڪن، رات جو دير دير تائين بازارين ۾ خريداري پيون ڪن ۽ بقول ڪالم نويس ۽ سياسي تجزيي نگار لياقت عزيز جي، اڪيليون ڇوڪريون سج لٿي مهل به ويران پارڪن ۾ سڪون سان پينٽنگ ڪندي نظر اچن ٿيون.
ايران ۾ هڪ ته فائو اسٽار کان فور ۽ ٿري اسٽار ٽائيپ هوٽلون آهن. ان کان علاوه حرم ۽ وچ ۾ شهر کان ٿورو پري ساديون ۽ سستيون هوٽلون آهن، جيڪي صاف سٿريون هجڻ ڪري ملڪ ۾ امن امان هجڻ ڪري پاڪستان جي ٻهراڙين جا ڪيترائي ماڻهو انهن غريباڻين ۽ سک وارين هوٽلن ۾ خوشيءَ سان رهيا پيا آهن. ڪهڙو فرق ٿو پوي جي هن کي حرم تائين پهچڻ ۾ اڌ ميل کن پنڌ ڪرڻو ٿو پوي. ان کان وڌيڪ پنڌ ته هنن کي پنهنجي ڳوٺ ۾ پاڻي ڀرڻ لاءِ روزانو ڪرڻو پوي ٿو. ان کان وڌيڪ وقت ته هنن کي اٽي يا کنڊ جي لپ خريد ڪرڻ لاءِ قطار ۾ بيهڻو پوي ٿو.
هتي ڪيتريون هوٽلون ”اپاتمان هوٽلون“ سڏجن ٿيون، جيڪي گهر وانگر آهن جن ۾ وڏا ڪمرا آهن يا ٻن ٻن ڪمرن جا اپارٽمينٽ آهن جن سان گڏ ڊرائينگ روم يا ٽي وي لائونج به آهي. هر ڪمري يا ٻن ڪمرن کي هڪ ننڍڙو رڌڻو به آهي. ڪيترا ماڻهو هوٽلن کان وڌيڪ هي اپارتمان پسند ڪن ٿا، جتي هو رڌ پچاءُ به ڪري سگهن ٿا. دراصل ملائيشيا، انڊيا ۽ هتي ايران ۾ ته اڃان به وڌيڪ ٽوئرسٽن جي اچڻ ڪري ڪيترن ماڻهن پنهنجي گهرن کي ڊاهي انهن جي جاءِ تي هوٽلون ٺاهيون آهن، جو هنن ملڪن ۾ هوٽل بزنس ٽاپ تي پيو وڃي ۽ ڇو نه وڃي جو ملڪ ۾ امن امان هڪ طرف آهي ته ايمانداري ٻئي طرف. هتي دڪاندارن يا هوٽل وارن کي نه پوليس تنگ ٿي ڪري نه وري ڪو محلي جو غنڊو ڀتو ٿو گهري. ڪيترن ته پنهنجي گهر کي هوٽل بنائڻ جي به تڪليف نه ڪئي آهي. انهي گهر کي اپارتمان هوٽل جو نالو کڻي ڏنو آهي. ڪي ته گهر اهڙا آهن، جيڪي ٽيهه سالن کان اهڙا ئي گهر آهن. سرن ۽ ڪچي مٽي جا جن ۾ ورانڊو به آهي ته اڱڻ به. اسان جي شهر هالا ۾ به ڪنهن زماني ۾ (جڏهن اڃا لائيٽ نه آئي هئي) ته اهڙا ڪچا گهر هئا، بلڪه ٽنڊو آغا ۽ ٽنڊي ٺوڙهي ۾ اڃا تائين به ڪيترا ميرزائن ۽ سيدن جا اهڙا گهر آهن. ايران ۾ ان قسم جا گهر اڪثر مسافرخاني جي نالن سان سڏيا وڃن ٿا، جن جا مسواڙي به پاءُ يا اڌ صدي کان ساڳيا ساڳيا ايندا رهن ٿا. اهڙن گهرن يعني مسافرخانن ۾ رهندڙ مسافر هوٽل وارن کان وڌيڪ هو ملي محسوس ڪن ٿا جو انهن مسافرخانن ۾ ساڳي فيملي جي ويهه ٽيهه ڀاتين جو، يا ساڳي ڳوٺ جي دوستن جو ٽولو رهي ٿو. هو ڳوٺ وانگر اتي پاڻ رڌ پچاءُ ڪن. ڪپڙا ڌوئن، سُڪائين، اِستري ڪن، ٻار اڱڻ تي رانديون ڪن، دري تي رکيل ٽيپ رڪارڊ سڄو گهر ٻڌي. هڪ اهڙي ئي مسافرخاني، جنهن جو نالو خاهري مسافرخانو آهي، ڏسڻ لاءِ اندر گهڙيس ته ان جا مسافر پنهنجي تر جا يعني حيدرآباد جا سڃاڻو نڪتا. مهمان خاني لاءِ هتي عام لفظ ”مهمان پذير“ استعمال ٿئي ٿو. مهمان پذير طاهري جي ٻاهران ٻن همراهن کي سٿڻ قميص ۾ ڏٺم ته پڪ ٿي ته اسان جي ئي ملڪ جا هوندا، جو انڊيا، بنگلاديش، سريلنڪا توڙي ترڪي ۽ وچ ايشيا جا زائرين، ايران يا عرب ملڪن ۾ پتلون ۾ ئي نظر اچن ٿا. منهنجي پڇڻ تي هنن ٻڌايو ته هو حيدرآباد جا آهن ۽ هڪ جو نالو علي ڏنو وگهيو شهدادپور يا ڪنهن شهر جي سول ڊپارٽميٽ ۾ آهي ۽ ٻئي پنهنجو نالو غلام حيدر عمراڻي ٻڌايو. اسان کي هڪ ٻئي کي سڃاڻڻ ۾ دير نه لڳي. هو هتي ڪيئن پهتا، خاص ڪري سندن ڪوئيٽا کان باءِ روڊ اچڻ جو تجربو مون معلوم ڪرڻ ٿي چاهيو ۽ هو هتي رهائش ۽ کاڌي پيتي جو مسئلو ڪيئن پيا حل ڪن.
هنن ٻڌايو ته هو حيدرآباد جي ٽنڊي آغا جي مشهور شخصيت آغا سيد عبد علي شاهه سان گڏ آيا آهن. ”آغا صاحب هر سال ٻه يا ٽي دفعا ايران زيارتن لاءِ اچي ٿو ۽ پاڻ سان گڏ ٻين کي وٺي اچي ٿو،“ علي ڏني وگهئي ٻڌايو ته هن ڀيري هو پنهنجن ڪجهه ڏهٽن پوٽن ۽ ناٺي غلام مهدي شاهه (عبدالحسين شاهه جي پٽ) ۽ ٻين پاڙي وارن کي به وٺي آيو آهي.“
”مهمان پذير طاهري هڪ ڳوٺاڻي گهر وانگر هو جنهن ۾ هي سڀ واقعي گهر وانگر رهيا پيا هئا. علي ڏنو ۽ غلام حيدر عمراڻي ان وقت گوشت ۽ پٽاٽا وٺي آيا هئا، آغا عبد علي شاهه جو هڪ پوٽو ورانڊي ۾ صوف ڪٽي رهيو هو ۽ هڪ ٻيو ٽنڊي آغا جو سندن پاڙيسري ٻوڙ لاءِ بصر ڇلي رهيو هو. مونکي ننڍپڻ جا ڏينهن ياد آيا جڏهن آئون پنهنجي ڏاڏيءَ جي ڀاءُ ماستر محمد وريل سان گڏ اٺ تي چڙهي ٽن ڏينهن لاءِ ڀٽ شاهه ميلي وارا ڏينهن اتي رهندو هوس، جتي ماستر محمد وريل ۽ ان جا دوست هن قسم جو گهر مسواڙ تي وٺي رڌ پچاءُ به پاڻ ڪندا هئا ۽ هڪ پڪنڪ جو ماحول هوندو هو ۽ اهو ئي ماحول هتي هن قسم جي رهائش گاهه ۾ نظر اچي رهيو هو ۽ هوٽل جي ننڍڙي ۽ بند ڪمري کان هي مسافرخانو وڌيڪ کليل ۽ دوستاڻي ماحول جو هو، جتي ڪو گوڏ ٻڌي ڏندڻ ڪري رهيو هو ته ڪو حرم ۾ وڃڻ يا خريداري ڪرڻ لاءِ ٻاهر وڃڻ جي تياري ڪري رهيو هو. اسان ورانڊو لتاڙي کاٻي پاسي واري ڪمري ۾ آياسين، جتي سائين عبد علي شاهه پنهنجن ٻن ڏهٽن ضامن شاهه ۽ عمار کان خبر چار وٺي رهيو هو يا کين ايران جون خبرون ٻڌائي رهيو هو، جو هُو هتي پهريون دفعو آيل ٿي لڳا. سندن نانو سيد عبد علي شاهه حيدرآباد جو سڀ کان موسٽ سينئر ذاڪر آهي، ۽ هو نه فقط حيدرآباد جي امام بارگاهن ۽ مجلسن ۾ مرثيه، مناقبات، سلام پڙهي ٿو ۽ تقريرون ڪري ٿو پر ٻين شهرن ۾ پڻ. اسان جا هالا ۾ رهندڙ ڪيترائي مائٽ ۽ واقفڪار ماستر فتح محمد شيخ، ڊاڪٽر منور، اميد علي شيخ ۽ پنيلڌو عمراڻي، نواز ۽ محمود عمراڻي ۽ يعقوب پاٽولي وارا کين چڱي طرح سڃاڻن ٿا ۽ جن جي حوالي سان هن مون کي به سڃاتو. باقي ننڍي ٽهي جي همراهن منجهين لکڻين جي ڪري يڪدم سڃاڻي ورتو. سائين عبد علي 1929ع ۾ حيدرآباد ۾ ڄائو، يعني هن جي عمر هن وقت اسي جي ويجهو ٿي پر هو ماشاءَالله وڏي همت وارو لڳي رهيو هو. هن عمر ۾ ڪوئٽا پاسي کان باءِ روڊ سفر ڪري اچڻ ئي وڏي همت جي نشاني آهي، جو اسان واري (پاڪستان) پاسي وارن رستن جي حالت اهڙي خراب آهي جو جوان به ڏئي وٺيو ويهو رهن. سائين عبد علي ٻڌايو ته هو ننڍپڻ کان ايران اچي رهيو آهي ۽ هي سندن ايڪهترهون ڀيرو آهي، ”گهڻو ڪري اسين هن طاهري مسافرخاني ۾ ئي رهون،“ هن ٻڌايو، ”هي اسان لاءِ سهولت وارو به آهي، ۽ حرم مطهر به ويجهو ٿو پوي“.
سائين عبد علي شاهه جي ڏهٽن سان گڏ سندن پاڙي جا ٻه همعمر دوست هڪ ته سنڌ جي مشهور شاعر ۽ سماجي شخصيت احسن الهاشمي جو پوٽو ۽ علي گوهر شاهه جو پٽ سعادت علي شاهه ۽ ٻيو ٽنڊي آغا ۾ رهندڙ علي ڏنو شاهه صاحب جو پٽ سجاد علي شاهه به هو. هنن نوجوان ٻڌايو ته ٽنڊو آغا ۾ چار امام بارگاهه آهن جن مان مرزا فتح علي جو سڀ ۾ وڏو آهي ۽ ٻيا آهن امام بارگاهه ذوالفقار حسيني، امام بارگاهه تراب وغيره.
سائين عبد علي شاهه جن ٻڌايو ته هن ننڍي هوندي کان وٺي مرثيو ۽ سلام قصيده، مناقبات وغيره جي پڙهائي شروع ڪئي ۽ چوڏهن ورهين جي ڄمار ۾ شاعري به شروع ڪئي، سندن شاعري جو ڪتاب گنجينه مودت (يعني محبت جو خزانو) سڄي سنڌ ۾ مشهور آهي. ”توهان کان پوءِ ڪير ٿا سمجهو ته پڙهائي ۾ سٺو ثابت ٿيندو؟“ مون پڇيو.
”ڪيترائي ڇوڪرا سٺو پڙهن ٿا، سٺو سر اٿن، پر منهنجي ڀاڻيجي منظور حسين شاهه جو پٽ اطهر حسين شاهه سڀ ۾ بهتر آهي. سندس ڄمار 30 سال کن ٿيندي.“
”ڀلا اڄ جي هيءَ نوجوان ٽهي فارسي ڳالهائي يا سمجهي يا نه؟ مون پڇيو.
”نه بنهه برابر“ سائين عبد وراڻيو، ”وڏا سٺي ڳالهائيندا هئا خاص ڪري منهنجو نانو ذوالفقار علي شاهه ۽ سهرو سيد فتح علي شاهه“
سائين عبد علي شاهه جن جا وڏا عبدالهادي شاهه وارا مرزا قليچ بيگ وارن کان به گهڻو اڳ ايران جي شهر اصفهان کان هتي حيدرآباد ۾ اچي رهيا. ٽنڊو آغا ۾ جيڪي هي هنن جا گهر آهن، اها زمين ڦليلي جي ڪناري تائين کين ميرن طرفان مليل آهي. آغا عبد علي سندن پڙ ڏاڏو محمد صادق شاهه ۽ ڏاڏو شاهه محمد شاهه چٽي طرح ياد آهي. شاهه محمد شاهه کي ٽي پٽ ٿيا. سڀ ۾ وڏو غلام مهدي شاهه، ٻيو علي محمد شاهه جيڪو 1940ع ۾ گذاري ويو ۽ ٽيون جان محمد شاهه (سائين عبد علي جو والد محترم) جنهن جي وفات جو سال 1965ع آهي.
”منهنجو ٻانگ جو نالو محمد صادق شاهه آهي“، سائين عبد علي ٻڌايو ”پوءِ بعد ۾ منهنجي چاچي علي محمد شاهه جنهن مون کي نپايو، ”عبد علي“ نالو رکيو.“ سائين عبد علي کي ٻه پٽ عاشق حسين ۽ ذاڪر حسين آهن. سيد منور مهدي شاهه ۽ مشتاق حسين سندن نياڻا آهن. سائين عبد علي صاحب انجمن امامميه، حيدرآباد سنڌ جا صدر به رهي چڪا آهن.