ايران جي مختصر تاريخ
هتي، ايران جي سفرنامي جي، هن اسٽيج تي ايران جي ڊگهي، جهوني ۽ طاقتور تاريخ کي مختصر لفظن ۾ لکڻ ضروري سمجهان ٿو جيئن پڙهندڙ منهنجي ايران بابت لکيل هنن مضمونن کي پڙهڻ بعد ايران کي بهتر نموني سان سمجهي سگهن.
سڀ کان پهرين ڳالهه ته ايران جي هيءُ سر زمين، بادشاهه ۽ انهن جون بادشاهتون، جيڪي اسان اڍائي هزار سالن کان به مٿي پراڻيون سڏيون ٿا، ان ڌرتيءَ ۾ دفن ٿيل اڄ کان سو سال اڳ جو ماڻهو جيڪڏهن اڄ جيئرو ٿي پوي ۽ توهان هن کان سندس ملڪ ايران جو پڇندائو ته هو حيران ٿي ويندو ته اهو ڪهڙو ملڪ آهي دراصل هن ڌرتي جو صدين کان نالو پرشيا (فارس )ضرور هو پر ايران نه هو. هتي جي تهذيب، ادب، شعر و شاعري کي انهن ئي نالن سان منسوب ڪيو وڃي ٿو. فارسي زبان، فارسي شاعري، پرشن ٻلي. پرشن غاليچو.... وغيره وغيره.
هن ملڪ جي آخري سلطنت- پهلوي گهراڻي جي آخري بادشاهه محمد رضا شاهه جي پيءُ رضا شاهه پهلويءَ، 1935ع ۾ هن ملڪ جو نالو ايران رکيو. بهرحال هتي پرشيا- جنهن کي هاڻ ايران سڏيون ٿا. ان تي حڪومت ڪندڙ بادشاهن ۽ شاهي گهراڻن بابت ڪجهه احوال ڪيون ٿا.
حضرت عيسيٰ عليه السلام جي ولادت کان به ٻه هزار سال اڳ روس ۽ وچ ايشيا جي علائقن کان آرين جا ٽولا هن ڌرتي تي اچي رهڻ لڳا. جنهن کي اسين اڄ ايران سڏيون ٿا. ايران نالو به قديمي فارسي لفظ آريانام مان نڪتل آهي. جنهن جي معنيٰ آهي. ”ريا ماڻهن جي زمين“. هي آريا بدو قبيلا جيڪي اتر کان لڏي هتي آيا. اهي آدمشماري ۾ وڌڻ کان علاوه پنهنجو پاڻ ۾ آرگنائيز به ٿيندا ويا ۽ اڳتي هلي اهي ٻن وڏن گروپن ۾ ورهائجي ويا. هڪ اهي جيڪي اڄ واري ايران جي اتر ۽ اوڀر وارن علائقن ۾ رهي پيا جيڪي ميدس سڏجڻ لڳا ۽ ٻيا پرشن جيڪي پارس يا فارس صوبي ۽ ٻين ڏاکڻن علائقن ۾ Settled ٿي ويا. ايران ۾ اچي رهندڙ هنن آرين جو احوال انجيل مقدس ۽ پارسين جي مقدس ڪتاب اوستا ۾ به آهي.
ميدس Medes باقي قبيلن کان وڌيڪ تهذيب يافته هئو. هنن پنهنجي حڪومت جو بنياد اڪتبانا (همدان) ۾ 700 ق.م رکيو. يعني هيءَ ڳالهه حضرت عيسيٰ جي ڄمڻ کان به ست سو سال اڳ جي ٿي.
ميدس قبيلي جي مقابلي ۾ پرشن گهراڻو (فارس ۾ رهڻ وارا) هئا. 546 ق.م ڌاري پرشن قبيلي جي ماڻهن سائرس (Cyrus the Great) جي سرداريءَ ۾ ميدس وارن تي حملو ڪري سوڀ ماڻي ۽ سڄي ملڪ جو سائرس حاڪم ٿي ويو. اهڙي طرح هن پنهنجي هخامنشي (جنهن کي اهڪي ميند Achaemenid به سڏجي ٿو) گهراڻي جو بنياد وڌو. سائرس جنهن کي فارسي ۾ ”ڪوروش ڪبير“ ۽ ڪوروش بزرگ“ به سڏجي ٿو. 590 ق.م ۾ ڄائو ۽ 530 ق.م وفات ڪيائين. پاڻ ايران تي 29 سال حڪومت ڪيائين. 559 ق.م کان مرڻ تائين.
* سائرس (ڪوروس ڪبير يعني ”سائرس دي گريٽ) تاريخ جو هڪ اهم بادشاهه ٿي گذريو آهي، هن جو ذڪر بائيبل ۾ به آهي. ڪيترن اهم مسلمان عالمن جو اهو خيال آهي ته قرآن ۾ ذوالقرنين نالي جنهن شخصيت جي ڳالهه آهي اهو هي سائرس دي گريٽ آهي. اها ٿيوري اسان جي ننڍي کنڊ جي عالم ۽ مفڪر ابوالڪلام آزاد جي ڏنل آهي. جنهن کي ٻين به ڪيترن شيعا ۽ سني عالمن Support ڪيو آهي. جيئن ته شيعن جي عالم علامه طباطابائي پنهنجي لکيل تفسير ”الميزان“ ۾، ۽ مقرم شيرازيءَ ابو اعليٰ مودودي پڻ Endose ڪيو آهي.
* آسٽريليا جي شهر سڊني ۾ هن بادشاهه سائرس جي مورتي Statue لڳل آهي جيڪو 1994ع تي سائرس (ڪوروش) جو 2600 جنم ڏينهن ملهائڻ تي لڳايو ويو هو. اڄڪلهه اهو چئن ميٽرن جو Statue (يعني انسان جي قد کان ٻيڻو) سڊني اولمپڪ پارڪ ۾ رکيل آهي.
* 1992ع ۾ مائيڪل هارٽ، هڪ سو اهم ماڻهن جو ڪتاب List of Influential People لکيو ان ۾ سائرس جو نالو 87 هين نمبر تي آهي.
* سائرس هڪ عدل و انصاف وارو ۽ رعيت جو خيال رکندڙ بادشاهه ٿي گذريو آهي. هن جي دل ۾ خدا جو خوف رهيو ٿي. چون ٿا ته پاڻ هڪ خدا کي مڃڻ وارو هو پر هن پنهنجي رعيت کي جن مختلف ديوتائن جي عبادت ڪئي ٿي، تنگ نٿي ڪيو. هو وڏو فاتح ٿي گذريو آهي. جنهن پهرين پنهنجين ٻن قومن ميدس ۽ پرشن کي ملائي پنهنجو پاڻ کي اهڙو ته طاقتور بنايو جو ان وقت جي دنيا ۾ هن جو مقابلو ڪرڻ وارو ڪوبه رهيو نه هو. هن اوڀر طرف ڪاهون ڪري پنهنجي سلطنت کي ترڪستان تائين ملايو ۽ اولهه طرف آئونيا Ionia کان وڃي نڪتو. اتر طرف ڪاڪئسيا تائين ڌرتي سندس حڪومت هيٺ اچي وئي.
* سال 2003ع جو نوبل انعام جڏهن ايران جي خاتون شيرين عبادي کي مليو ته ان کي قبول ڪرڻ واري تقرير ۾ هن سائرس جي ياد تازي ڪندي چيو،
“I am an Iranian, a descendent of Cyrus the Great. This emperor proclaimed at the pinnacle of power 2500 years ago that he ‘would not rein over the people if they did not wish it? He promised not to force any person to change his religion and faith and guaranteed freedom for all. The charter in the history of human rights…”
سائرس دي گريٽ بادشاهه مان نه فقط مشرق جا پر اڄ جي مغرب جا ماڻهو به بيحد متاثر آهن، سائرس جي طرز حڪومت بابت آئسلنڊ جهڙي ڏورانهين ملڪ جي يونيوريسٽي ۾ به پڙهايو وڃي ٿو. اڄ جي آمريڪا USA جي سياستدانن جي ڪيترن ابن ڏاڏن سائرس جي زندگي بابت Cyropaedia جهڙن ڪتابن مان اتساهه حاصل ڪيو. اها ڳالهه مشهور آهي ته آمريڪا جو صدر ٿامس جيفرسن وٽ هن ڪتاب جون هميشه ٻه ڪاپيون رهنديون هيون ۽ آمريڪا جي هر اعليٰ حڪومتي عملدار ۽ Statesment لاءِ اهو ضروري هو ته هو ٻه ڪتاب ضرور پڙهي. هڪ هي سائرس وارو Cyropaedia ۽ ٻيو مئڪياولي جو لکيل ڪتاب ”دي پرنس“. بهرحال بنا ڪنهن شڪ شبهي جي سائرس تاريخ جو هڪ وڏو بادشاهه ٿي گذريو آهي. سندس مقبرو ايران جي هڪ قديم ۽ ڊٺل شهر پاسارگاد Pasargadae ۾ آهي. سائرس جي وفات کان ٻه سو کن سالن بعد 330 ق.م ڌاري جڏهن يونان جي سڪندر اعظم ايران تي حملو ڪري ان وقت جي گادي واري شهر پرسيپولس Persepolis کي تباهه ڪيو، ان وقت هو سائرس جي قبر تي حاضري ڀرڻ لاءِ هن قديمي شهر پاسارگاد ۾ به آيو هو. پراڻا تاريخ نويس ٻڌائين ٿا ته سائرس جي مقبري تي لڳل ڪتبي تي جيڪو هينئر غائب آهي، هي لکيل هوندو هو.
”اي واٽهڙو! آءٌ اهو ايشيا جي عظيم بادشاهه آهيان جنهن پرشن سلطنت جوڙي. ان ڪري منهنجي هن معمولي مقبري تي حسد نه ڪر جنهن جي مٽيءَ هيٺ منهنجو لاش دٻيل آهي.“
* سائرس جي پيءُ جو نالو ڪئمبيسس Cambyses هو جيڪو هن پنهنجين ٻن پٽن مان وڏي جو رکيو ۽ اهو ”ڪئمبسس دوم“ سڏبو هو. سائرس جي وفات بعد سندس ٻئي پٽ، هڪ اٺن سالن لاءِ ۽ ٻيو هڪ سال لاءِ تخت تي ويٺو پر ڪا اهڙي ناموس نه ڪڍيائون. پرشيا جو تخت ان بعد ڦري گري داريس Darius جي حوالي ٿيو جيڪو پڻ سائرس دي گريٽ وانگر داريس دي گريٽ سڏجي ٿو. شايد هنن ايراني بادشاهن مان متاثر ٿي يونان جي بادشاهن سڪندر اعظم به پاڻ کي اليگزئنڊر دي گريٽ (سڪندر اعظم) سڏرايو.
داريس دي گريٽ Darus I جنهن کي اڄڪلهه جي ماڊرن فارسي زبان ۾ داريوش ۽ هندي زبان ۾ دارايو سڏين ٿا. 549 ق.م ۾ ڄائو ۽ 65 سالن جي ڄمار ۾ سن 485 ق.م تي وفات ڪيائين. پاڻ ايران تي يعني ان وقت جي پرشيا تي جيڪو هڪ پاسي ترڪي تائين هو ته ٻئي پاسي روس افغانستان ۽ چين تائين هو، 37 سال حڪومت ڪيائين.