اصفهان جا اهم ماڻهو ...
ڳالهه اها آهي ته اصفهان اڄ کڻي دنيا جو مشهور شهر نه هجي پر ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته اصفهان سورهين صديءَ ۾ دنيا جو خوبصورت شهر مڃيو ويو ٿي. اصفهان جي پارڪن، لئبررين ۽ مسجدن، يورپ جي ماڻهن کي حيرت ۾ وجهي ڇڏيو هو. جن اهڙي ڪا شيءَ پنهنجي ملڪ ۾ نه ڏٺي هئي. 1587ع کان 1629ع تائين جڏهن ايران جي صفوي حاڪم خاندان جو شاهه عباس هو، اصفهان جو سونهري دور چيو وڃي ٿو. اصفهان لاءِ فارسيءَ ۾ اها چوڻي مشهور ٿي ته ”اصفهان نصف جهان است“ معنيٰ ته جنهن اصفهان ڏٺو ان ڄڻ اڌ دنيا ڏٺي.
اصفهان شهر تهران کان 340 ڪلوميٽر ڏکڻ ۾ اهڙي هنڌ تي آهي جتان صدين کان مختلف هنڌن ڏي ويندڙ قافلا گذريا ٿي. هينئر به پاڪستان کان خشڪي رستي ايندڙ مسافر ۽ زائرين زاهدان کان تهران يا مشهد ايندي وقت اصفهان مان گذرن ٿا. اصفهان ۽ يزد جا شهر ايران جي وچ ۾ ئي آهن ۽ اڄ به اصفهان ايران جو، تهران ۽ مشهد بعد، ٽيون نمبر وڏو شهر آهي. اصفهان ۾ اڄ به ماضيءَ جي سونهن ڀريل آهي، جيڪا ڏسندڙن کي موهيو ڇڏي.
اسلامي آرڪيٽيڪچر، ويڪرا رستا، گل گلڪاريون، چڪيل پليون، محلات ۽ قلعا، مسجدون ۽ منارا نه فقط مشرق پر مغرب جي ماڻهن جي به دل لڀائين ٿا. ان ڪري اصفهان، تبريز، شيراز، زاهدان ۽ يزد جهڙن شهرن ۾ دنيا جي هر ملڪ ۽ مذهب جا ماڻهو نظر اچن ٿا.
اصفهان زگروس جبلن جي قطار جي قدمن وٽ ”زيانده“ ندي جي ماٿري واري علائقي ۾ آهي. سطح سمنڊ کان 1600 ميٽر مٿي هجڻ ڪري ڪوئيٽا ۽ ڪوه مري وانگر هتي به اونهارو هلڪو گرم رهي ٿو.
زيانده رد (زيانده معنيٰ حياتي بخشيندڙ ۽ ”رد“ معنيٰ ندي) هن علائقي جي وڏي ۾ وڏي ندي آهي. ايران جو گهڻيون تڻيون نديون موسمي آهن. يعني بارش پيئي ته ٻوڙ ٻوڙان نه ته سڪل نظر اينديون، پر هيءَ ندي زيانده رد جيڪا زئگروس، جبلن تان شروع ٿئي ٿي ٻارهوئي وهندي رهي ٿي ۽ اڍائي سو کن ميلن جو سفر ڪري گاوخائوني نالي نمڪين ڍنڍ ۾ ڇوڙ ڪري ٿي. هيءَ ندي ڪيترن ئي پارڪن مان لنگهي ٿي جتي جا مڪاني ماڻهو هن نديءَ جي ڪپر تي واڪ ڪندي نظر اچن ٿا. هن ندي مٿان صفوي گهراڻي جي حڪومت دوران ٺهيل پليون ڏسڻ وٽان آهن.
صفوي حاڪم هتي جا مڪاني حاڪم هئا جن فارسي زبان ڳالهائي ٿي ۽ ايران تي 1502ع تائين سوا ٻه سو سال کن حڪومت ڪئي. هنن جي حڪومت هڪ طاقتور ۽ ملڪ کي ترقي ڏيارڻ واري حڪومت هئي. صفوي حاڪمن ايران جو سرڪاري طرح مذهب شيعا اسلام ڪيو ۽ مڪتبِ اثنا عشري کي فروغ ڏنو. هنن جي ڏينهن ۾ ايران جي گادي جو شهر اصفهان رهيو. صفوي حاڪمن ۾ شاهه عباس اول بيحد ناميارو حاڪم رهيو جنهن نه رڳو اصفهان کي پر سڄي ايران کي ٺاهي ڇڏيو. هي حاڪم ”شاهه عباس بزرگ“ يعني شاهه عباس دي گريٽ به سڏيو وڃي ٿو. پاڻ 1571ع ۾ ڄائو ۽ 1629ع ۾ وفات ڪيائين پاڻ چوٿين صفوي حاڪم محمد خدابندا (جيڪو محمد شاهه به سڏيو ويو ٿي) جو ٽيون نمبر پٽ هو. اصفهان ۾ جيڪي پراڻيو پليون آهن. خاص ڪري خاجوپل، سي او سي پل، جوئي پل ۽ مرنان پل وغيره صفوي دور جون آهن ۽ 300 کان 400 سال پراڻيون آهن. سڀ ۾ پراڻي پل شهرستان پل آهي. فلزي پل (جنهن جي معنيٰ فولادي پل آهي) پهرين ماڊرن پل آهي جيڪا زيانده ندي مٿان اصفهان شهر ۾ 1950ع ۾ ٺهي. اصفهان جو ڪجهه ٻيون پليون جيڪي ويجهڙائي ۾ ٺهيون آهن، اهي آهن، اذر پل، فردوسي پل، بوزر گهمر پل ۽ قادر پل، بزرگمهر (جنهن جي لفظي معنيٰ وڏو سج آهي) جنهن جي نالي اصفهان جي اها پل آهي اهو ساساني دور جو فزيشن هو. پاڻ ڇهين صدي جي ساساني حاڪم خسرائو اول وٽ وزير هو. هن جي ادبي، سياسي ۽ سائنسي خدمتن ڪري هن جي، ايران تي فتح حاصل ڪندڙ عرب به عزت ڪندا هئا ۽ اڄ تائين بزرگمهر کي هڪ عقلمند، پڙهيل ڪڙهيل ۽ ڏاهو سمجهيو وڃي ٿو. پاڻ شطرنج راند جو به وڏو ماهر مڃيو ويو ٿي.
صفوي گهراڻي (1722ع-1502ع) کان اڳ سلجوڪ گهراڻي جي حاڪم مالڪ شاه اول جي ويهه سال حڪومت (1092ع-1072ع) ۾ پڻ اصفهان ايران جي گادي جو شهر رهيو ۽ بيحد ترقي ڪيائين. هيءَ اها صدي هئي جنهن ۾ دنيا جو مشهور فزيشن ۽ ان وقت جو فلاسفر ابوسينا جنهن کي مغرب جي دنيا Avicenna سڏي ٿي هنن پٽن تي رهيو. ابوسينا (سڄو نالو ابو علي حسين ابن عبدالله ابن سينا) ايراني هو ۽ 980 ع ۾ بخارا ۾ ڄائو (تن ڏينهن ۾ بخارا وارو خراسان پڻ ايران جي اڄ واري خراسان سان مليل هو ۽ فارسي زبان ڳالهائي وئي ٿي). ابوسينا ڪيمسٽ، ماهر فلڪيات، قرآن جو حافظ، حسابدان ، شاعر، ماهر نفسيات، سپاهي، سائنسدان Satesman ۽ عالم دين پڻ هو. حيرت ٿي لڳي ته گذريل زماني ۾ ڪي ڪي ماڻهو ڪيڏو ڄاڻو ۽ ماهر هئا ۽ هڪ سبجيڪٽ ۾ نه پر ڪيترن ۾ ئي، جن جا تجربا، ڳالهيون ۽ لکيل ڪتاب اڄ به اسين پڙهون ٿا. ابوسينا جي مڃتا ۽ تعريف نه فقط مسلمان پر يورپي گورا به ڪن ٿا. جارج سارتن سائنس جو تاريخدان مڃيو وڃي ٿو. هن پنهنجي ڪتاب ”انٽروڊڪشن ٽو دي هسٽري آف سائنس“ ۾ ابوسينا لاءِ لکيو آهي ته:
“One of the most famous exponents of Muslim universalism and an eminent figure in Islamic learning was Ibn e sina, known in the west as aviceenna (981-1037). For a thousand years he has retained his original renown as one of the greatest thinkers and medical scholars in history.”
ابن سينا ستن سالن جو هو ته قرآن پاڪ حفظ ڪيائين. هو جڏهن ڄائو هو ته ايران تي سمانيان گهراڻي Samanids جي حڪومت هئي جنهن جي حاڪم شهنشاهه ابوالقاسم ابن منصور (976-961) وٽ هن جو پيءُ گورنر هو. ابن سينا 22 سالن جو ٿيو ته سندس والد گذاري ويو. انهن ئي سالن ۾ سمانيان گهراڻي جي حڪومت ختم ٿي هئي. غزنوي گهراڻي جي حاڪم محمود غزنوي (1030-997) جو ايران تي راڄ هو. ابن سينا کي محمود طرفان نوڪريءَ جي آڇ ٿي پر هن قبول نه ڪئي. گرگانج (هاڻ ازبڪستان جو شهر) هليو ويو. جتي جي وزير پڙهيل لکيل ماڻهن جو قدر ڪيو ٿي. ڪجهه عرصو اتي رهڻ بعد هو نيشاپور (مشهد) هليو آيو ۽ زندگي جا آخري سال تهران ڀرسان هڪ شهر راءِ (Rai) ۾ گذاريا. 1037 ۾ هن ايران جي همدان شهر ۾ وفات ڪئي.
سئيڊن جي ورلڊ ميري ٽائيم يونيورسٽي ۾ مون سان گڏ پوسٽ گرئجوئيشن ڪندڙ ۽ شام جو فٽ بال کيڏندڙ ايران جو ڪئيپٽن شهابا، هن شهر اصفهان جو آهي. آءٌ جيئن ئي تهران پهتس ۽ هن کي خبر پيئي ته مون کي فون مٿان فون ڪرڻ لڳو ته اصفهان هن وٽ ضرور اچان.
”اصفهان ۾ آهي ئي ڇا؟“ مون کيس کلندي چيو، ”اصفهان ۾ تو جهڙي بيڪار فٽ بالر کي ڏسڻ لاءِ اچان ڇا، جنهن جي ڪري اسان يورپين سان هميشه مئچون هارايون.“
هو ٽهڪ ڏئي چوڻ لڳو، ”الطاف! اها ڳالهه نه ڪر. تون ڪنهن ايراني کان پڇ ته ايران جو نوجوان فٽ بال پليئر واحد امرائي ڪهڙي شهر جو آهي؟ فٽبال پليئر محرم نويد ڪيا، احمد مومنزاده، احسان حاج صفي، حميد شفعي ۽ محسن مسمان ڪهڙي شهر جا آهن؟ مهدي سولائو قي جهڙا ائڪٽر ۽ ليلا فروهر جهڙيون سنگر سڀ منهنجي شهر اصفهان جون آهن.“
”پر ڪئپٽن شهابا مون لاءِ فلمي اداڪارن ۽ رانديگرن کان شاعر ۽ اديب وڌيڪ اهم آهن.“ مون چيومانس.
”هڪ دفعو اصفهان اچو ته“، ڪئپٽن شهابا چيو، ”اصفهان اديبن ۽ شاعرن جو به شهر آهي. ڊاڪٽر احمد تفاضولي، ابوالفرج، فراح ڪريمي، سياوش ڪسرائي، شاهلا شرڪات ۽ هوشنگ گلشيري جهڙا ليکڪ ۽ شاعر سڀ منهنجي شهر اصفهان جا اٿئي، جنهن کي نصف جهان سڏيو وڃي ٿو.“
اسان جي ايراني ڪليگ جيڪو مون وانگر سٺ جو ڏاڪو ٽپي چڪو آهي ۽ اڄ ڪلهه هو ريٽائرمينٽ جا ڏينهن شهر اصفهان ۾ گذاري رهيو آهي، پنهنجي شهر بابت صحيح پئي ٻڌايو. ڊاڪٽر پروفيسر احمد تفاضلي (ڄم جو سال 1937ع ) ايراني ادب ۽ ڪلچر جو وڏو ماهر مڃيو وڃي ٿو. 1997ع ۾ سندس اوچتي موت کان اڳ پاڻ تهران يونيورسٽي جو فئڪلٽي ميمبر هو.
اهڙي طرح اصفهان جي رهاڪو هڪ جهوني اسڪالر خاتون صادقه دولت آبادي ايراني عورتن جي تحريڪ جي اوائلي شخصيت هئي. پاڻ 1882ع ۾ اصفهان ۾ ڄائي. 1919ع ۾ هن عورتن جي پهرين گزيٽ ”زبان زنان“ اصفهان مان جاري ڪئي. صادقه جو والد مرزا هادي دولت آبادي به اصفهان جو هڪ وڏو عالم ۽ دانشور ٿي گذريو آهي.
صادقه 1923ع ۾ پئرس جي سوربوني يونيورسٽي مان گرئجوئيشن ڪئي. 80 سالن جي ڄمار ۾ 1962ع ۾ وفات ڪيائين. کيس اسلامي طور طريقت سان ڪا دلچسپي نه هئي. ايتريقدر جو مرڻ وقت هن وصيت ڪئي ته هوءَ ان عورت کي ڪڏهن بخش نه ڪندي جيڪا حجاب اوڍي سندس قبر تي ايندي. اسلامي انقلاب بعد 1980ع ۾ انقلاب جي جوشيلن جوانن صادقه جو مقبرو ته ڊاهي ڇڏيو. پر سندس ڀاءُ ۽ پيءُ جون به قبرون ڊاهي ڇڏيون جيتوڻيڪ اهي مذهبي ماڻهو هئا پر هنن صادقه جي ڪمن جي پٺڀرائي علي ابن الحسين الاصفهاني هتي جو وڏو اسڪالر ٿي گذريو آهي جيڪو دنيا ۾ مشهور آهي. مغرب جا ماڻهو هن کي Abulfaraj (ابوالفرج) جي نالي سان سڏين ٿا. پاڻ 897 ۾ هتي اصفهان ۾ ڄائو ۽ بغداد مان تعليم حاصل ڪيائين. پاڻ شاعر به هو. سندس لکڻيون اسپين تائين پهچنديون هيون جتي انهن ڏينهن ۾ اميه گهراڻي جي حڪومت هئي. 967 ۾ وفات ڪيائين. اڄ ان کي هڪ هزار سالن کان مٿي عرصو اچي ٿيو آهي ته به هي ڪتاب پڙهيا وڃن ٿا. خاص ڪري هن جي راڳن جو ڪتاب Book of Songs (ڪتاب الاغاني) تمام مشهور آهي.
ڊچ ۽ فارسي جي ليکڪا، هيومن رائٽس جي Activist ۽ سياستدان فراح ڪريمي پڻ اصفهان جي آهي. پاڻ هتي 15 نومبر 1960ع ۾ ڄائي. هوءَ اڄ ڪلهه يونائيٽيد نئشن جي نمائندي آهي. فراح 1979ع کان 1986ع تائين مجاهدين خلق جي ميمبر رهي. اها تحريڪ ڇڏڻ بعد ان بابت ڪتاب لکيو جنهن ۾ پنهنجا تجربا ۽ مشاهدا بيان ڪيا آهن. فراح ڪريمي Online اخبار روز Rooz ۽ باقاعدگي سان لکي ٿي.
اهڙي طرح اصفهان ۾ جنم وٺندڙ فارسيءَ جو انقلابي شاعر سياوش ڪسرائي آهي جيڪو 1927ع ۾ ڄائو ۽ 1996ع ۾ وفات ڪيائين. پاڻ تهران يونيورسٽي مان قانون جي ڊگري حاصل ڪيائين. سندس فارسي ۾ ڪيترائي ڪتاب لکيل آهن جن مان ڪجهه انگريزي ۾ ترجمو به ٿي چڪا آهن جهڙوڪ:
• The Melody
• Arash the archer
• Red as Fire
• The stone and the dew
• Arise Iran!
شهالا شرڪات پڻ هن شهر اصفهان جي فارسي جي ليکڪا آهي ۽ 1956ع ۾ ڄائي. پاڻ زنان نالي عورتن جي مئگزين ڪڍي ٿي ۽ عورتن جي مسئلن تي لکي ٿي. پاڻ عورتن جي تحريڪ ۽ لکڻين ۾ بيحد دلير آهي جنهن ڪري جيل به وڃي چڪي آهي. پاڻ تهران يونيورسٽي مان نفسيات ۾ ڊگري حاصل ڪيائين ۽ علامه طابا طابائي يونيورسٽي مان ”عورتن جي تعليم“ ۾ ايم اي ڪيائين. سندس دلير لکڻين ڪري ٽي سال اڳ کيس انٽرنيشنل وومين ميڊيا فائونڊيشن طرفان The Covarge in journalism ايوارڊ مليو.
اهڙو ئي هڪ ٻيو هن شهر جو مشهور ليکڪ، هوشنگ گل شيري ٿي گذريو آهي. هوشنگ 1938ع ۾ اصفهان ۾ ڄائو ۽ اصفهان جي يونيورسٽي مان ئي فارسي ۾ ڊگري حاصل ڪيائين ۽ هتي جي اسڪولن ۾ ماستري ڪيائين. هوشنگ ڪيترائي فارسي ۾ ڪتاب لکيا جن جا انگريزي ۽ ٻين زبانن ۾ ترجما به ٿي چڪا آهن. سندس پهريون ڪتاب ”مثل هميشه“ افسانن جو مجموعو آهي جنهن جو انگريزي ۾ ترجمو 1968 As Always ۾ ڇپيو آهي. هوشنگ جا ڪجهه ٻيا ڪتاب آهن:
شهزاده احتجاب
نماز خانه ڪچڪ مان
تدفين زندگان
جن نامه
جيدل نقش با نقاش
باغ در باغ... وغيره پاڻ 63 ورهين جي ڄمار ۾ 2000 ع ۾ تهران جي ايران مهر اسپتال ۾ وفات ڪئي.
اصفهان ڪيترن ئي شاعرن، اديبن، رانديگرن، عالمن، سائنسدانن، عالمن، فيلسوفن ۽ دانشورن کي جنم ڏنو. مذهبي عالمن، ڏاهن ۽ اسڪالرن مان آيت الله يوسف سانيئي به هڪ آهي. پاڻ 1927ع ۾ هتي اصفهان ۾ ڄائو. قم جي مدرسن مان تعليم حاصل ڪيائين. پاڻ بيحد ذهين ۽ محنتي شاگرد هو ۽ هميشه پهريون نمبر کنيائين. آيت الله يوسف پنهنجي فتوائن کان دنيا ۾ مشهور آهي خاص ڪري خود ڪش حملن Suicide Bombings کي هن غلط ۽ گناهه جو ڪم قرار ڏنو آهي. سندس فتويٰ جو فارسي جملو هن ريت آهي جيڪو ايراني دوست کان ترجمو ڪرايو اٿم. ”حتي ڪساني ڪه يا انتحار مي آيند ومي زنند عده اي را مي ڪشند، آن هم به عنوان عمليات انتحاري، اينها در قعر جهنم هستند“
(ويندي اهي جيڪي خودڪش حملن ذريعي ماڻهن کي مارين ٿا، انهن کي دوزخ جي باهه ۾ ئي وڃڻو پوندو).
آيت الله يوسف جو عورت جي درجي بابت اهو نظريو رهيو آهي ته عورتن جو اسلام ۾ مرد برابر Satus آهي ۽ هو جج ته ٿي سگهن ٿيون پر رياست جو سربراهه ۽ مارجا (مذهبي عالم) به ٿي سگهن ٿيون.