تهران جون ڏسڻ وٽان جايون
پنهنجي پاڪستاني جهازي دوست اسلام مصطفى جي ايراني زال فرخنده کان پڇيم ته تهران لفظ جي معنى ڇا آهي.
”تهران فارسي جي ٻن لفظن تهه ۽ ران مان نڪتل آهي“ هن ٻڌايو ”تهه معنى ترو يا پوڇڙ ۽ ران معنى لاهي (Slope)- خاص ڪري جبل جي لاهي“.
سو تهران جي لفظي معنى جبل جي ’لاهيءَ جو تر‘ ٿي. هونءَ به تهران جو شهر البورض جبلن جي تري ۾ آهي. ياد رهي ته فارسي جو لفظ تهه پاڻ وٽ به سنڌي ۽ اردو ۾ عام طرح استعمال ٿئي ٿو. جيئن ته تهه دل معنى دل جي تري مان شروع جي مضمونن ۾ فارسي لفظ تهه ديگ جو ذڪر ڪري آيو آهيان. چانورن جي کرڙ کي ايران ۾ تهه ديگ سڏين ٿا- يعني ديڳ جي تري واري- سا کرڙ ئي ٿي. ايران جي هوٽلن ۾ کرڙ (تهه ديگ) کي خاص ڊش مڃيو وڃي ٿو.
تهران شهر جي مٿين معنى به ٿي سگهي ٿي پر منهنجي هتي جي دوست پروفيسر جو چوڻ آهي ته تهران، تران لفظ مان نڪتو آهي، معنى تر ديوتا جو ٺڪاڻو، تر آتش پرستن (پارسين Zoroastrian) جي عقيدي موجب بارش جو فرشتو چيو وڃي ٿو. قديم زماني ۾ هتي تران ۽ مهران ٻه ننڍڙا ڳوٺڙا هئا، پارسين جي عقيدي موجب مهر يا مٿرا پاڻي جو فرشتو چيو وڃي ٿو ۽ مهران معنى پاڻي جي فرشتي جو ٺڪاڻو. اهي ٻئي ڳوٺ ايڏا وڌي ويا آهن جو هڪ تهران سڏجي ٿو ۽ ٻيو تهران جو حصو مهران آهي، جيڪو تهران جي ڏکڻ ۾ رهائشي علائقو آهي. هونءَ تهران جي لفظي معنى گرم علائقو به آهي ۽ ان جي ابتر تهران جو اتراهون علائقو شيميران آهي، جنهن جي معنى ٿڌي جاءِ آهي.
تهران ۾ سواري جو مسئلو نه آهي جيئن اسان وٽ آهي، ٽئڪسي يا رڪشا ڳول ته ملي نه، بس اچي ته چڙهي نه سگهجي ۽ ٽرين جي انتظار ۾ سڄو ڏينهن گذريو وڃي، سندس نه اچڻ جو مقرر وقت ۽ نه وري ڇٽڻ جو. تهران ۾ هر قسم جي سواري جام، آرامده ۽ بنهه سستي آهي. بس توڙي ميٽرو گاڏي ۾ مرد ته ڇا پوڙهيون عورتون به سولائي سان چڙهيو وڃن. هڪ شهر کان ٻئي شهر لاءِ به جام بسيون ۽ آرامده ريل گاڏيون آهن، جنهن لاءِ ايران ۾ فارسي لفظ ”راهه آهَن“ استعمال ٿئي ٿو. راهه معنى رستو يا پٽڙي، ۽ آهَن معنى لوهه، جيئن پاڻ وٽ مضبوط ۽ اصول جي پڪي ماڻهو کي مردِ آهَن سڏين ٿا، يعنى لوهي ماڻهو. ريلوي اسٽيشن لاءِ فارسي نالو ايستگاهه آهي. تهران ريلوي اسٽيشن جي ٻاهران توهان کي وڏن اکرن ۾ لکيل نظر ايندو ”ايستگاهه راهه آهَن تهران“ سو فارسي جا ڪي ڪي نالا ڌارين کي عجيب لڳن ٿا، اسان عربي، اردو ۽ سنڌي جهڙين زبانن کان واقف آهيون. مردِ آهَن تان ياد آيو ته ايران ۾ ڪجهه مرد اهڙا به آهن، جيڪي مردِ ناڪام سڏجن ٿا، اسان واري الحرمين جي گائيڊ محمد علي رضويءَ ٻڌايو ته اهو مرد جيڪو شادي نٿو ڪري ايران ۾ اهو ”مردِ ناڪام“ سڏجي ٿو.
تهران ۾ امير گپير روڊ تي ارمان هوٽل ۾ ٽي چار ڏينهن رهڻ دوران هڪ ڏينهن صبح جو پنهنجي تهراني دوست غلام رضا ساساني سان گڏ امام حسين يونيورسٽي ۽ امام صادق يونيورسٽي هليو ويس، جتي سندس ڌيئرون پڙهن ٿيون. غلام رضا به مون سان گڏ سئيڊن مان پوسٽ گريجوئيشن ڪئي ۽ اسان ٻه سال مالمو شهر جي هولما علائقي ۾ هڪ ئي پاڙي ۾ رهياسين. جيئن مون مئرين انجنيئرنگ جي بنيادي تعليم چٽگانگ مان حاصل ڪئي تيئن غلام رضا ساسانيءَ منيلا فلپين مان ڪئي. سندس زال فلپينو ڊينٽل سرجن آهي ۽ کيس ٽي ڌيئرون آهن. ايران ۾ اسلام جي آمد کان اڳ ساسانين جي حڪومت هئي، جيڪي زوروسٽرين (باهه جا پوڄاري) هئا، ٿي سگهي ٿو ته غلام رضا ان شهنشاهي خاندان مان هجي، بهرحال ڪيترن ايرانين جون ذاتيون اهي ساڳيون آهن، جيڪي هنن جي وڏن جون مسلمان ٿيڻ کان اڳ هيون.
تهران تعليمي ادارن جو شهر آهي، جنهن ۾ 50 کان مٿي اعلى قسم جون يونيورسٽيون ۽ ڪاليج آهن. غلام رضا ٻڌايو ته تهران جو سڀ کان جهونو تعليم گاهه جيڪو اڄ ڏينهن تائين هلندو اچي اهو دارالفُنون آهي، جيڪو 1800ع ۾ ٺهيو. تهران يونيورسٽي صوبي جو سڀ کان پراڻو ۽ وڏي ۾ وڏو درسگاهه آهي. تهران جو آمريڪن ڪاليج آف تهران به مشهور آهي، جنهن جي باني سئميوئل جارڊن نالي تهران جو هڪ شاهراهه ”جارڊن ايوينيو“ مشهور آهي. هتان لنگهڻ مهل ڪجهه ٻيون يونيورسٽيون ۽ ڪاليج نظر آيا ۽ جن جا نالا نوٽ ڪيا اٿم، اهي هن ريت آهن:
• طوسي يونيورسٽي آف ٽيڪنالاجي
• ڪمپرينسو يونيورسٽي آف ٽيڪنالاجي
• تهران يونيورسٽي آف پلائيڊ سائنسز اينڊ ٽيڪنالاجي
• انٽرنيشنل يونيورسٽي آف ايران
• ملڪ اشتر يونيورسٽي آف ٽيڪنالاجي
• شهيد ستاري يونيورسٽي آف ميڊيڪل سائنسز
• اسلامڪ آزاد يونيورسٽي آف تهران ميڊيڪل سائنسز
• الظهرا يونيورسٽي
• يونيورسٽي آف امام رضا وغيره وغيره.
واپسي تي منهنجي ايراني دوست غلام رضا کي ”بيمارستان فجر“ ۾ ڪنهن مريض وٽ وڃڻو هو سو آئون پيروزي روڊ تي لهي پيس. فارسي زبان ۾ اسپتال کي بيمارستان يعني بيمار ماڻهن جي رهائش جي جاءِ سڏجي ٿو. پيروزي روڊ تان واڪ ڪري ميدان شهداءِ تي پهتس جتان بس ۾ چڙهي تهران جي خاص جاءِ مينار آزادي (برج آزادي) ڏسڻ لاءِ ميدان آزادي پهتس. جيئن ڪراچي جي نشاني محمد علي جناح جي مزار يا لاهور جي نشاني مينارِ پاڪستان آهي، تيئن هي مينار آزادي ڄڻ ته تهران جو Icon آهي. مهرآباد ايئر پورٽ کان نڪرڻ سان هي نظر اچي ٿو، جنهن بعد شهر شروع ٿئي ٿو. 1971ع ۾ جڏهن پهلوي شهنشاهه ايران ”پرشن سلطنت“ جو 2500 هون سال ملهائي رهيو هو ته ان موقعي تي هن وڏي خرچ سان هي مينار ٺهرايو هو جنهن کي 1979ع واري اسلامي انقلاب کان اڳ تائين آريا مهر شاهياد (يعني شاهن جي ياد) مينار سڏيو ويو ٿي. هي مينار 50 ميٽر اتاهون آهي، جنهن جي چوڌاري سنگ مرمر لڳل آهي، مينار آزادي اسلامي ساساني عمارت سازي جو هڪ خوبصورت مجسمو آهي، جيڪو ”ميدان آزادي“ جي وچ ۾ لڳل آهي.
تهران جي گشا علائقي ۾ برج ميلاد (Milad Tower) نالي هڪ منارو ٺهي راس ٿيو آهي، جيڪو پاڙ کان چوٽيءَ تي لڳل ائنٽينا تائين 435 ميٽر اتاهون آهي ۽ اهو مينار دنيا جو چوٿون نمبر اتاهون مينار سڏيو وڃي ٿو ۽ باقي ٽي مينار آهن: ٽورنٽو (ڪئناڊا) جو CN ٽاور، ماسڪو جو Ostankino ٽاور، ۽ شنگهائي (چين) جو اورينٽل پرل ٽاور، منهنجي خيال ۾ اڳتي هلي هي ٽاور تهران شهر جي نئين نشاني ٿي سگهي ٿو.
مينار آزادي وٽ هڪ پاڪستاني سان ملاقات ٿي، هو وزارت تعليم طرفان تهران ۾ ٽن ڏينهن لاءِ ڪا ڪانفرنس اٽينڊ ڪرڻ آيو هو. هو پهريون دفعو ايران آيو هو. هن کي سخت پريشاني هئي ته هو ايران ۾ ڇا ڇا ڏسي ”ڪو چوي ٿو شيراز هليو وڃ، ته ڪو چوي ٿو ته اصفهان هليو وڃ“ هن ٻڌايو.
ڳالهه هي آهي جو ”مون ٻڌايومانس ته“ ايران اهڙو ملڪ آهي جنهن جو هر شهر خوبصورت ۽ تاريخي آهي، هڪ ڏينهن لاءِ ڪنهن ٻئي شهر ڏي وڃڻ ۾ اڌ ڏينهن ته سفر ۾ لڳي ويندو، ان کان بهتر آهي ته تهران جون ئي مختلف شيون ڏسي وڃ“.
هن وقت اهو ئي لکڻ چاهيان ٿو ته جيڪڏهن ڪنهن کي ڪو هڪ يا ڏيڍ ڏينهن هجي ته تهران ۾ جلدي جلدي ڪهڙيون شيون ڏسڻ گهرجن؟ مٿي بيان ڪيل مينار آزادي ۽ مينار ميلاد کان علاوه تهران جون هيٺيون شيون مشهور آهن، جيڪي وزيٽرس ڏسن ٿا.
گلستان محل- تهران ۾ هي جهوني کان جهونيون شاهي عمارتون آهن، جيڪي سورهين صدي ۾ صفوي گهراڻي جي دور حڪومت ۾ ٺهرايون ويون هيون، جنهن جي چوڌاري مٽيءَ جي اوڏڪي ڀت ڪوٽ جو ڪم ڪيو ٿي بعد ۾ هي محل (شاهي عمارتون) ڪريم خان رند، (جنهن ايران تي 1750ع کان 1779ع تائين حڪومت ڪئي) مرمت ڪرايون. قاچاري بادشاهه محمد خان قاچار حڪومت جون واڳون سنڀالڻ تي تهران کي ايران جي گادي جو شهر بڻايو ۽ ”گلستان“ قاچاري گهراڻي جي شاهي رهائش قرار ڏني وئي. 1865ع ۾ هي محل وڌيڪ بهتر بڻايو ويو، جنهن شڪل ۾ اڄڪلهه نظر اچي ٿو.
پهلوي گهراڻي جي حڪومت (1979ع-1925ع ) ۾ گلستان محل شاهي دعوتن لاءِ استعمال ۾ اچڻ لڳو ۽ هنن شهنشاهن رضا خان ۽ سندس پٽ محمد رضا پهلوي پنهنجي گهراڻي جي رهائش لاءِ ”نيا وارن“ نالي نئون محل ٺهرايو، گلستان محل ۾ شهنشاهه رضا خان (جنهن ايران تي 1925ع کان 1941ع تائين حڪومت ڪئي) جي تخت مرمر ۾ تاجپوشي ٿي ۽ محمد رضا پهلوي جي پڻ گلستان محل جي ميوزيم هال ۾ تاجپوشي ٿي. بهرحال گلستان محل جنهن کي ايراني پنهنجي فارسي زبان ۾ ”ڪاخِ گلستان“ سڏين ٿا، 400 کن سال پراڻو آهي ۽ شهر جي بلڪل وچ ۾ آهي، جتي توهان بيحد سولائي سان پهچي سگهو ٿا. امام خميني ميٽرو اسٽيشن تي لهندائو ته اتي ئي تهران جو جهونو تعليمي ادارو دارالفُنون آهي، جتي مورا اسرافيل روڊ ۽ ناصر خسرو روڊ ملن ٿا، اتي هي گلستان محل آهي، پاسن کان هتي جون ٻه مشهور هوٽلون خادم ۽ زيبا نالي پڻ اتي ئي آهن، جن جا بورڊ پري کان ئي نظر اچن ٿا.
مٿي تخت مرمر جي ڳالهه ڪئي وئي آهي، هي ماربل جو تخت ڪريم خان زند 1750ع ڌاري ٺهرايو. ان کان علاوه هتي جي گائيڊ هن بابت ٻڌايو ته ان تخت جي ڊيزائين مرزا بابا شيرازي نقش باشي ۽ شاهي سنگتراش استاد محمد ابراهيم اصفهاني ڪئي. هن ٻڌايو ته هي ٻئي ايران جا مشهور ڪاريگر آهن، جن کان هتي جو ٻچو ٻچو واقف آهي.
نياوران محل: هي محل پهلوي شهنشاهن 1925ع ۾ حڪومت حاصل ڪرڻ بعد تهران جي اتر واري علائقي ۾ ٺهرايو. هن محل ۾ ڪيتريون ئي عمارتون ۽ ميوزيم آهن. ايران جو آخري شهنشاهه محمد رضا پهلوي 1979ع ۾ ايران ۾ انقلاب اچڻ تائين هن ئي محل ۾ رهيو. هن محل ۾ پهچڻ لاءِ توهان کي شهر مان ڪنهن بس ذريعي ميدان صياد شيرازي (شيرزاي چونڪ) تي اچڻو پوندو، جتان پاسداران روڊ وٺي نياوران پارڪ ۾ پهچي سگهجي ٿو، جنهن جي ڀرسان هي محل ڪاخ نياروان آهي. هن محل توڙي گلستان محل ۾ هر شيءِ ساڳي حالت ۾ رکي وئي آهي، جيئن ڏسندڙ Idea لڳائي سگهن ته هنن بادشاهن ۽ شهنشاهن ڪهڙي عيش جي زندگي گذاري. ساڳي وقت امام خميني جو رهائش گاهه پڻ نمائش لاءِ اصلي حالت ۾ رکيو ويو آهي. ويندي امام خميني جو چئمپل جيڪو هو پائي ٻاهر نڪرندو هو، سادا سودا ٿانو ۽ پٽ تي ويهڻ لاءِ وڇايل تڏو هر شيءِ موجود آهي، جيئن ماڻهو اندازو لڳائي سگهن ته امام خميني جهڙي وڏي شخصيت ڪيڏي سادگي ۾ گذاريو.
نيا وارن محل کان علاوه پهلوي شهنشاهن سداباد نالي هڪ ٻيو محل تهران جي شيميران علائقي ۾ پڻ ٺهرايو. انقلاب بعد هي محل ميوزيم طور استعمال ٿئي ٿو. هن محل جي ڀرسان ئي ملڪ جي صدر جو محل آهي.
تخت طائوس: جنهن کي انگريزي ۾ Peacok Throne سڏين ٿا، گلستان محل ۾ ڏسي سگهجي ٿو ته تخت طائوس دراصل هندستان جي مغل شهنشاهن جو هو، جيڪو ايران جو حاڪم نادر شاهه 1738ع ۾ هندستان تي حملو ڪري ان وقت جي حاڪم محمد شاهه کان هي تخت ۽ ٻيا هيرا جواهر ڦري ايران کڻي آيو. هي تخت جنهن جي پٺيان ٻه بيٺل مور هيرن سان مڙهيل هئا ۽ سترهين صدي ۾ مغل شهنشاهه شاهجهان لاءِ ٺاهيو ويو هو، سڄي دنيا ۾ مشهور ۽ مهانگو مڃيو ويو ٿي. 1665ع ۾ فرانس جو هڪ جوهري تاور نير نالي دهلي گهمڻ آيو هو، جنهن هن مغلن جي تخت طائوس کي هنن لفظن ۾ بيان ڪيو هو.
”هي تخت بستري جي شڪل ۾ 6x4 فوٽ آهي، جيڪو ٻه فٽ کن سونين ٽنگن تي بيٺل آهي. تخت جي چوڌاري ٻارهن ڪمانيون آهن، جيڪي مٿاهين ڇٽ کي جهلين ٿيون. هي ڪمانيون به رُبي، زمرد، ياقوت هيرن ۽ سچن موتين سان مڙهيل آهن....“
هن فرينچ جواهريءَ جي ڪاٿي مطابق ان تخت جو ملهه انهن ڏينهن ۾ ڏهه ڪروڙ رپيا هجڻ کپي ۽ ڪٿي مون پڙهيو هو ته ان اصلي مغلن واري تخت طائوس جي اڄ جي قيمت هڪ بلين ڊالر يعني 60 ارب پاڪستاني رپيا ٿيڻ گهرجي.
1747ع ۾ نادر شاهه جي قتل بعد هي مغلن وارو اصلي تخت طائوس ملڪ جي افراتفري ۽ وڳوڙ ۾ تباهه ٿي ويو، پر ان بعد ايران ۾ جيڪي به ملڪ جا شهنشاهه ايندا رهيا انهن جي تاجپوشي لاءِ تخت استعمال ٿيڻ لڳو ته ان کي تخت طائوس سڏيو ويو ٿي. اهي تخت ويندي آخري تخت جيڪو گلستان محل ۾ نمائش لاءِ رکيل آهي، کٽ (بستر) بدران ڪرسي جي شڪل جو آهي. مثال طور 1812ع ۾ فتح علي شاهه قاچار پنهنجي تاجپوشي لاءِ تخت ٺهرايو، اهو ۽ ان بعد محمد شاهه قاچار جو 1836ع ۾ ٺهرايل تخت پڻ طائوسي تخت سڏجڻ لڳو.
تهران آيل ڪنهن ٽوئرسٽ کي پراڻين شين ڏسڻ جو شوق آهي ته ان لاءِ تهران ۾ ڪيترائي ميوزيم ۽ عجائب گهر آهن، جن مان نيشنل ميوزيم آف ايران (موزه ملي ايران) ۽ موزه ايران باستان سڀ ۾ مشهور آهن، هي ميوزيم ٻن عمارتن ۾ آهي، هڪ ۾ اسلام کان اڳ جون شيون آهن ۽ ٻي ۾ اسلام کان پوءِ جون شيون آهن. هڪ ٻيو ميوزيمMuseum of Contemporary لاله پارڪ جي ڀر ۾ آهي، لاله پارڪ ميدان انقلاب واري چوواٽي کان اتر ڏي ويندڙ ڪارگر روڊ تي آهي. پارڪ جي ٻي پاسي حجاب روڊ آهي. هن ميوزيم ۾ دنيا جي وڏن آرٽسٽن جون ٺهيل تصويرون ۽ مجسما آهن. تمام وڏي Collection آهي ۽ منهنجي ايراني دوست ٻڌايو ته آمريڪا ۽ يورپ کان ٻاهر، ايران جي هن ميوزيم ۾ رکيل آرٽ جون شيون سڀ کان گهڻيون آهن. ڪجهه فنڪار جن جا نالا هن وقت ياد اٿم ۽ جن جا چتر هن ميوزيم ۾ رکيل آهن، هن ريت آهن، وانگو، ڪپڪا، پئبلو، پڪاسو، لوئس والٽئٽ، مئسپر، جان رچرڊ هئملٽن وغيره وغيره.
تهران جو هي لاله پارڪ به ڏسڻ وٽان آهي. تهران پارڪن سان ڀريو پيو آهي. زمين ڀلي موسم ٺاهوڪي، ماڻهو فضيلتن وارا. صحيح قسم جون گل گلڪاريون ۽ صحيح قسم جي موسم بهار، هتي ايران ۾ ئي اچي ٿي. اسان وٽ ان قسم جي سونهن فقط ڪشمير ۾ آهي، باقي سنڌ، بلوچستان ويندي پنجاب جو هيٺيون وڏو حصو بقول بنگالين جي ”دوسر صحارا“ (رڻ ۽ واري) آهي سو جڏهن فارسي شاعري ۾ گل ڦلن، باغ بهارن ۽ بلبل جي ڳالهه ٿي پڙهجي ته واقعي لڳي ٿو ته هنن ڪجهه ڏسي شاعري ڪئي. اسان جي سنڌ جي ماڻهن وري فارسي شاعري پڙهي بهار ۽ بلبل جي ڳالهه سمجهي آهي چي:
بيچارگي کان چاڪ گريبان ڪري ڇڏيم
دور خزان ۾ جشن بهاران ڪري ڇڏيم
هر در عشق زينت مزگان ڪري ڇڏيم
بزم ڪده يار چراغان ڪري ڇڏيم
دل کي اسير ڪاڪلي پيچان ڪري ڇڏيم
زندان گزين يوسف ڪنهان ڪري ڇڏيم
اڄ کان پنجاهه سٺ سال اڳ تائين سنڌي توڙي اردو جي ڪجهه شاعرن جي شاعري اجهو اهڙي هئي. فارسي ننڍي کنڊ تي ايڏو ته اثر انداز ٿيل هئي جو سٺو اديب شاعر يا اڪابر اهو سمجهيو ويندو هو، جيڪو گهڻي کان گهڻا فارسي جا لفظ استعمال ڪري.
تهران ۾ ننڍا وڏا پارڪ ڪيترائي آهن. توهان جو کڻي ڪٿي به رهڻ ٿئي. ٻاهر نڪري ڪجهه وکون کڻندائو ته ڪونه ڪو پارڪ ضرور نظر ايندوَ. ڪجهه پارڪن جا نالا هن ريت آهن، پارڪ ملت، پارڪ شهر، پارڪ ارم، پارڪ طبيعت پرديسان، پارڪ جنگلي نصر، پارڪ جنگلي لويزان، پارڪ پرواز، پارڪ بهاران، پارڪ سپيده، پارڪ ابريشم وغيره وغيره.
تهران ۾ دنيا جي ٻين شهرن وانگر دنيا جون Chain هوٽلون جهڙوڪ ڪانٽيننٽل، هلٽن، حايات، هاليڊي ان، نالن واريون نظر نٿيون اچن. هن پاسي هوٽلن جا جيڪي نالا عام آهن، اهي هن ريت آهن. سيمرغ هوٽل، انقلاب هوٽل، هما هوٽل، استقلال هوٽل، هوٽل سفير، اطلاش پارسا، فيروزه، مرمر رودڪي، اميد، امير وغيره.
تهران جي لاله پارڪ وٽ غاليچن جو به ميوزيم آهي، جيڪو 1976ع ۾ ٺاهيو ويو ۽ راڻي فرح ديبا هن ميوزيم جي عمارت ڊيزائين ڪئي، هن ميوزيم ۾ 18 صدي کان وٺي اڄ تائين جي غاليچن جا نمونا رکيل آهي. مڪاني ۽ ٻاهران آيل ٽوئرسٽن جي سڀ کان گهڻي رش هتي جي اميوزمينٽ پارڪ تي لڳي ٿي. جنهن کي هتي جا ماڻهو شهري بازي سڏين ٿا. هي پارڪ شهر جي اتر ۾ شاهد مصطفيٰ چمران هاءِ وي وٽ آهي. هي پارڪ دنيا جي وڏن پارڪن مان هڪ آهي ۽ 150 کن ايڪڙ تي ٺهيل آهي. منجهس ڪيتريون ئي Rides رکيل آهن، جن تي ننڍا توڙي وڏا شوق سان چڙهن ٿا.