اسلامي دنيا جي خلافت ۽ امامت
مشهد ڏينهون ڏينهن ترقي ڪري رهيو آهي. مشهد جون بازارون سامان ۽ خريدارن سان ٽٻ رهن ٿيون، مشهد جا ”پارڪ“ سرسبز ڇٻرن ۽ گلن ٻوٽن سان ڀريل رهن ٿا. مشهد ڪاليجن ۽ يونيورسٽين جو شهر آهي. مشهد ٽوئرسٽن ۽ زائرين جو شهر آهي. مشهد هوٽلن ۽ خوبصورت عمارتن جو شهر آهي. مشهد جيڪو نائين صدي جي شروع تائين سناباد نالي هڪ ڳوٺڙو هو ان کي اڄ وارو هي شان، مان مرتبو، سونهن ۽ سوڀيا فقط ۽ فقط امام علي رضا جي روضي مبارڪ ڪري آهي. جتي هر سال ايران ۽ ٻين ملڪن کان لکين زائرين سلاميءَ لاءِ اچن ٿا. هتي مشهد ۾ شيعن جو اٺون امام، علي ابن موسيٰ الرضا جن دفن ٿيل آهن. پاڻ حضور صلي الله عليھ وآلھ وسلم جن جي اولاد مان آهن. سندن شهادت ڪري هن شهر جو نالو مشهد پيو. پاڻ عام طرح امام علي رضا يا فقط امام رضا جي نالي سان به ياد ڪيا وڃن ٿا.
اسلام جي اٺين امام علي رضا 11 ذوالقعد 148 هجري (عيسوي سن 765) ۾ مديني ۾ امام موسيٰ الڪاظم (ستين امام) جي گهر جنم ورتو. سندن والد جي 799ع ۾ وفات بعد پاڻ امامت جا فرض سرانجام ڏنائون. پاڻ پنهنجي ڏاڏي امام جعفر الصادق جي وفات کان پورو هڪ مهينو پوءِ ڄاوا هئا. پنهنجي پيءُ ۽ ڏاڏي وانگر امام رضا به تعليم پنهنجي پيءُ وٽ حاصل ڪئي. سندن والده ام البنين نجما ان زماني جي قابل ۽ علم جي ڄاڻو خاتون هئي. ننڍپڻ کان ئي امام علي رضارضه پنهنجي پيءُ سان گڏ رهڻ ڪري ڪيتريون ئي ديني ڳالهيون، مذهبي مسئلن جا حل، شريعتن جا اصول ۽ قانون سکي ڀَڙ ٿي ويو. سندن والد امام موسيٰ الڪاظم (ڄم جو سال 745ع ) پنهنجن دوستن کي هميشه اهوئي چوندو هو ته مون کان پوءِ امامت جي پڳ جو حقدار منهنجو هي پٽ علي رضا ٿيندو.
هتي تاريخ سان وابسته ڪجهه ڳالهيون لکڻ ضروري سمجهان ٿو جيئن اهي پڙهندڙ ، جن جي ان ڏس ۾ معلومات گهٽ آهي. اهي بهتر نموني سان سمجهي سگهن. ايران اچڻ کان اڳ مون کي به اها ڄاڻ نه هئي ته مذهبي نقطي نگاهه کان مشهد جو شهر اهم ڇو آهي؟ مشهد ۾ ڪهڙي شهيد امام جو روضو آهي؟ يا ويندي امام مان مطلب ڇا آهي. پوءِ چڱو جو ڪئپٽن مظهر حسين زيدي ۽ چيف انجنيئر اجتبيٰ حسين زيدي جهڙن منهنجي مرچنٽ نيوي جي دوستن جن جو نه فقط ايران اچڻ وڃڻ ٿيندو رهي ٿو پر ڪيترائي سال ايران وارن جا جهاز هلائڻ جو به کين موقعو مليو. انهن ڪيتريون ئي ڳالهيون ٻڌايون. بهرحال اسلامي سياسي تاريخ ۽ حڪمراني بابت جيڪي ڪجهه آءٌ سمجهي سگهيو آهيان ان بابت هتي مختصر طور لکان ٿو.
حضور صلي الله عليھ وآلھ وسلم جي 632ع ۾ وفات بعد اسلامي سلطنت جو سربراهه (خليفو) حضرت ابوبڪر صديقرضه 632ع کان 634ع تائين ٿيو. پاڻ 573ع ۾ ڄائو هو يعني حضور صلي الله عليھ وآلھ وسلم جن کان ٽي سال ننڍو هو. 610ع ۾ جڏهن حضور صلي الله عليھ وآلھ وسلم جن تي وحي نازل ٿيو ۽ پاڻ ڪريم جن اسلام جي تبليغ شروع ڪئي ته حضرت ابوبڪررضه شروع جي مسلمانن مان هڪ هو.
حضرت ابوبڪر صديقرضه جي قتل بعد حضرت عمر فاروقرضه اسلامي دنيا جو حاڪم خليفو ٿيو. پاڻ 581ع ۾ ڄائو هو ۽ 634ع کان 644ع تائين خليفو رهيو. پاڻ مديني ۾ مسجد النبوي ۾ دفن ٿيل آهن حضرت عمررضه بعد حضور صلي الله عليھ وآلھ وسلم جن جي نالي حضرت عثمانرضه 644ع ۾ مڪي ۾ ڄاوا ۽ ٻارن ۾ پهريان هئا. جن اسلام قبول ڪيو.
سني مسلمان حضرت عليرضه جي، خلفاء راشدين جي چوٿين خليفي ۽ اهل بيت هجڻ جي حيثيت ۾ عزت ڪن ٿا ۽ شيعا مسلمان حضرت عليرضه جي پهرين امام هجڻ جي حيثيت سان پڻ کين عزت بخشين ٿا. هو حضرت عليرضه کي حضور صلي الله عليھ وآلھ وسلم جن جو Descendant ۽ صحيح حقدار سمجهن ٿا. هو حضرت عليرضه کي ئي اسلامي حڪومت جو پهريون قانوني، مذهبي ۽ سياسي ليڊر مڃين ٿا. هڪ خيال کان شيعا ۽ سني اختلاف اتان شروع ٿئي ٿو. حضرت عليرضه 656ع کان 661ع تائين اسلامي حڪومت جو خليفو ٿي رهيو. حضرت عليرضه ڪوفي جي مسجد ۾ نماز پڙهي رهيو هو ته ڪنهن ظالم هن تي زهريلي خنجر سان وار ڪري شهيد ڪري ڇڏيو. پاڻ نجف (عراق) جي امام علي مسجد ۾ دفن ٿيل آهن. حضرت عليرضه پنهنجي ايمانداري، اسلام جي خذمت ڪرڻ، حضور صلي الله عليھ وآلھ وسلم جو وفادار ساٿي ٿي رهڻ، سخاوت، هر مسلمان کي برابر سمجهڻ، دشمنن سان به سٺو ٿي پيش اچڻ، تفسير، فقهي ۽ مذهبي سوچ ڪري تمام وڏي عزت سان ڏٺو وڃي ٿو. حضرت عليرضه جي واعظن، ليڪچرن ۽ نصيحتن Quotations جا ڪيترائي ڪتاب آهن. جن مان نهج البلاغه تمام مشهور آهي. هي ڪتاب ايران جي هر مدرسي ۾ پڙهايو وڃي ٿو. حضرت عليرضه ڪيترن ئي نالن سان سڏيو وڃي ٿو. ابوالحسن ابوتراب، مرتضيٰ، اسد الله، حيدر ۽ ترڪي زبان ۾ کين( Birinei Ali )پهريون علي پڻ سڏين ٿا.
حضرت عليرضه جي سڀ کان پياري گهرواري حضور صلي الله عليھ وآلھ وسلم جن ڌيءَ فاطمه الزهره هئي. جنهن مان کيس چار ٻار ٿيا، حسن، حسين، زينب، ۽ اُم ڪلثوم. ٻين زالن مان مشهور پٽ العباس ۽ محمد ابن الحنيفا آهن بيبي فاطمه زهرا جو اولاد جيڪو ڄڻ ته حضور صلي الله عليھ وآلھ وسلم جن جو Descendent ٿيو شريف يا سيد سڏجي ٿو. جن جي سني توڙي شيعا بيحد عزت ڪن ٿا. جيتوڻيڪ شيعا هر صورت ۾ هنن کي وڌيڪ قدر ۽ احترام جو درجو ڏين ٿا.
حضرت عليرضه جي وفات تي ڪوفي جي مسلمانن حضرت عليرضه جي وڏي فرزند حضرت امام حسنرضه جي هٿ تي بيعت ڪئي ۽ پنهنجو حاڪم چونڊيو. هوڏانهن امير معاويه باقي عرب دنيا جو خليفو ٿي ويٺو ۽ پنهنجي فوج کي عراق تي چڙهائي ڪرڻ لاءِ موڪليو جتي جي ماڻهن حضرت حسنرضه کي پنهنجو حاڪم (خليفو ) چونڊيو هو. حضرت حسنرضه کي امن خاطر خلافت تان هٿ کڻڻو پيو ۽ معاويي نه فقط پاڻ کي سڄي مسلمان سلطنت جو خليفو سڏرايو. پر هن هر طريقي سان حضرت عليرضه جي اولاد ۽ انهن جي پوئلڳن سان سختيون ڪرڻ شروع ڪيون. معاويو اميه گهراڻي جو بنياد وجهي هڪ قسم جو بادشاهه ٿي ويٺو جيتوڻيڪ 51 کان وڌيڪ اسلامي دنيا حضرت عليرضه جي اولاد ۽ حضرت حسنرضه کي خليفو مڃيو ٿي. حضرت حسنرضه سن 3 هجري (625ع)۾ مديني ۾ ڄائو ۽ 50 هجري (669ع) تي مديني ۾ وفات ڪئي. سندن قبر مديني جي مشهور قبرستان جنت البقع ۾ آهي.
حضرت عليرضه بعد هڪ طرف اميه گهراڻي جو راڄ شروع ٿيو ته ٻي طرف ماڻهن جي دلين تي اهل بيت جو راڄ رهيو. سياسي طرح اسلامي سلطنت جا حاڪم اميه گهراڻي ۽ ان بعد عباسي گهراڻي جا خليفه ٿيندا رهيا پر مذهبي طرح ماڻهن اهل بيت جي عزت ڪئي ٿي. ڪجهه خليفا نيڪ ۽ پرهيزگار به ٿي رهيا پر ڪيترائي ظالم ۽ عياش ٿي گذريا. هو حڪومت ۽ طاقت خاطر پنهنجي ڀائرن ۽ پيءُ سان به وڙهندا رهيا. ۽ ڪڏهن ڪڏهن عوام جي نظرن ۾ پاڻ کي سرخرو بنائڻ لاءِ هنن ظاهري طرح حضرت عليرضه جي اولاد امامن سان سٺي روش اختيار ڪئي ٿي جو هر دور ۾ مسلمانن جي هڪ طبقي اميه يا عباسي گهراڻن جي خليفن لاءِ اهوئي سوچيو ٿي ته هنن اهلبيتن جو حق کسيو آهي ۽ اسلامي دنيا جو حاڪم اميه گهراڻي جي معاويه يزيد، مروان يا عباسي گهراڻي جي ابوسفيان، المنصور، هارون رشيد يا مامون رشيد وغيره کي نه پر حضرت عليرضه جي اولاد کي ٿيڻ کپي. ان ڳالهه لاءِ رکي رکي اسلامي دنيا ۾ احتجاج به ٿيندو رهيو ٿي ۽ ڪڏهن حاڪمن (خليفن) سياست کان ڪم وٺي اهل بيت امامن سان ظاهري طرح سٺو هليو ٿي جيئن عوام خوش ۽ خاموش ٿي وڃي ۽ کين سڪون سان حڪومت ۽ عيش ڪرڻ جو موقعو ملي. هڪ شيعا عالم ٻڌايو ته اهڙي ئي اٽڪل عباسي گهراڻي جي حاڪم خليفه مامون رشيد ان وقت جي اهل بيت- اٺين امام حضرت علي رضا سان ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ هن امام علي رضا کي مديني مان خراسان گهرايو.
”مامون رشيد“ عباسي گهراڻي جي مشهور خليفي هارون رشيد جو پٽ هو. اسلام جو چوٿون خليفو حضرت علي مرتضيٰ پنهنجي دور خلافت ۾ اسلامي حڪومت جو گادي جو شهر Capital مديني مان بدلائي ڪوفا ڪيو. حضرت عليءَ کي ڪيترن ئي مخالفن کي منهن ڏيڻو پيو جن مان جنگِ جمل به هڪ آهي. جيڪا سندن دورِ خلافت جي پهرين سال 656ع ۾ لڳي. هن ۾ مخالف ڌر حضرت عائشه (حضور صلي الله عليھ وآلھ وسلم جن جي گهرواري) ۽ ٻه اهم اصحابي سڳورا طلحه ۽ الزبير پڻ هئا. جنگ ۾ حضرت عليرضه جي ڪاميابي ٿي ۽ ٻئي ڌريون بعد ۾ ٺهي ويون ۽ صلح ۾ رهيون پر اڄ تائين ڪيترن شيعن لاءِ اها ڏکوئيندڙ ڳالهه آهي. سنين جو اهو موقف آهي ته جيئن ته اهو اختلاف حضور صلي الله عليھ وآلھ وسلم جن جي ساٿين (اصحاب سڳورن) جي وچ ۾ ٿيو ان ڪري اسان عام مسلمانن کي ان ۾ پوڻ نه کپي، جو ويندي اسان جي عالمن ۽ مولوين، پيرن ۽ بزرگن کان، اصحابين ۽ تابعين جو درجو بلند آهي. ۽ اهو اختلاف اڄ اسان جي دور ۾ نه ٿيو جو اسان ٻه ڌريون ٺاهي ان جو الزام هڪ ٻئي تي مڙهيون. بنو اُميه جو هڪ خليفو عمر بن عبدالعزيز (720ع-717ع) اميه گهراڻي جي مڙني خليفن ۾ هڪ نيڪ ۽ خدا جو خوف رکندڙ خليفو ٿي گذريو آهي. هن کان به جڏهن ماضي ۾ حضرت عليرضه ۽ معاويه جي وچ ۾ هلندڙ اختلاف بابت پڇيو ويو ته هن وراڻيو: ”الله اسان جي هٿن کي صاف رکيو آهي. هرهڪ کي پنهنجو حساب ڏيڻو آهي ۽ الله بهتر جج آهي جڏهن تنهنجا ۽ منهنجا ان خون کان هٿ صاف آهن ته ڇو ويهي پاڻ پنهنجي زبان خراب ڪيون، ڇو ويهي پاڻ هڪ ٻئي کي گهٽ وڌ ڳالهائي پاڻ کي گهنگار هڪ طرف ڪيون ته ٻئي طرف اسلام جي دشمنن کي اسان مسلمانن تي کلڻ جو موقعو مهيا ڪريون....“ بهرحال جڏهن اسان جو خدا هڪ آهي. رسول هڪ آهي. قرآن ۽ ڪلمو هڪ آهي ته ڇو ويهي پاڻ ۾ ويڇا وجهون پر هتي اسان تاريخ جا فقط ڪجهه Facts ڏيڻ ٿا چاهيون ته حضرت عليرضه جي اولاد تي جيڪي ظلم ٿيا ۽ جيڪي هنن تڪليفون سٺيون ان کان ڪوبه شيعو توڙي سني انڪار نٿو ڪري سگهي.
جنگِ جمل دوران ۽ بعد ۾، جڏهن حضرت عليرضه اسلامي دنيا جو خليفو هو ته معاويه شام جو گورنر هو. هن انهن ڏينهن کان وٺي حضرت عليرضه جي حڪومت جي اندروني طرح مخالفت پئي ڪئي. 661ع ۾ حضرت عليرضه جي شهادت بعد معاويو يڪدم ڪوفي تي چڙهائي ڪري آيو ۽ حضرت عليرضه جي ماڻهن تي زور ڀرڻ لڳو ته هو حضرت امام حسنرضه بدران هن کي خليفو مڃين. حضرت امام حسنرضه ۽ سندن ننڍي ڀاءُ حضرت امام حسينرضه سان جيڪي ناانصافيون ۽ ظلم ٿيا ان کان دنيا واقف آهي. هڪ انسان قدرت جون اهي ڳالهيون سمجهي نٿو سگهي جن لاءِ شاهه لطيف جو چوڻ آهي ته:
دوست ڪهائي دادلا، محب مارائي
خاصن خليلن کي، سختيون سهائي
الله الصمد بي نياز سا ڪري، جا چاهي
انهين منجهه آهي. ڪا اونهي ڳالهه اسرار جي
معاويه خليفي جي روپ ۾ بادشاهه ٿي حڪومت ڪرڻ لڳو ۽ پنهنجي گهراڻي جو بنياد وڌو. هن گاديءَ جو هنڌ ”ڪوفا“ مان بدلائي شام جي شهر ”دمشق“ ۾ ڪيو. اسلامي دنيا تي بنو اميه کي شڪست آئي ۽ سندس آخري خليفو مروان ”ٻيو“ ابن محمد جيڪو 744ع کان خليفو ٿيو هو، مصر ۾ مارجي ويو ۽ دمشق (بنو اميه جي سلطنت جو گادي وارو شهر) عباسي گهراڻي جي حوالي ٿي ويو جنهن جو پهريون حاڪم ابو العباس اصفاء 750ع کان 754ع تائين مسلم دنيا جو خليفو ٿيو. اُميه گهراڻي جي هڪ خليفي هشام ابن عبدالملڪ (جيڪو 724ع کان 743ع تائين خليفو هو) ان جو هڪ پوٽو عبدالرحمان بچي ويو ۽ هن اندلس (اسپين پاسي) حڪومت قائم ڪئي جنهن جو پاڻ پهريون امير 756ع کان 788ع تائين ٿيو ۽ ان بعد ان جو اولاد يعني اُميه گهراڻو 1031ع تائين حڪومت ۾ رهيو. ان بعد ٻين مسلمان حاڪمن ۽ گهراڻن جي اسپين پاسي پنڌرهين صديءَ جي آخر تائين يعني ست سو سال حڪومت رهي. اُميه گهراڻي جو اسپين پاسي گادي جو هنڌ ڪاردوبا Cardoba هو جنهن کي اسين عربي نالي ”قرطبه“ سان سڏيون ٿا. ان بعد ٻين خليفن ۽ حاڪمن جو، خاص ڪري آخري ڏينهن ۾، گراناڊا Granada رهيو جنهن کي پاڻ ”غرناطا“ سڏيون ٿا. آخري مسلمان حاڪم ابو عبدالله محمد (ٻارهين سلطان) 4911ع ۾ غرناطا ۾ Surrender ڪيو ۽ Treaty of Granada تي صحيح ڪئي.
بهرحال هيڏانهن وچ اوڀر ۽ ايشيا ڏي اُميه گهراڻي جي حڪومت 750ع ڌاري ختم ٿي ۽ عباسي گهراڻي جي شروع ٿي. عباسين هڪدم اڳوڻو گاديءَ جو شهر دمشق (شام) ڇڏي بغداد (عراق) کي بنايو. عباسي گهراڻي جو پهريون خليفو ابوالعباس 4 سال حڪومت ڪرڻ بعد 754ع ۾ وفات ڪئي ته هن جو پٽ المنصور تخت تي ويٺو ۽ 775ع تائين خليفو رهيو. هن جي خلافت وارن ڏينهن ۾ شيعن جو ڇهون امام جعفر الصادق هو. پاڻ محمد الباقر پنجين امام جو فرزند ۽ امام علي ابن حسين (علي زين العابدين) جو پوٽو هو پاڻ 702ع ۾ پيدا ٿيا. 743ع ۾ سندن والد جي وفات بعد امامت جي پڳ سندن مٿي آئي. امام جعفر صادق وڏو قابل ماڻهو هو. پاڻ ڪيميائي ماهر Alchemist فلڪيات جو ماهر Astronomer ، فلاسفر، سائنسدان، فزيشن ۽ قانون جو ڄاڻو هو. پاڻ جابر بن حايان Geber جهڙن مشهور ڪيميائي دان، ابو حنيفه ۽ مالڪ بان انس جهڙن جو ٽيچر هو. ميڊيڪل سائنس سان تعلق رکندڙن کي اهو معلوم ڪري حيرت ٿيندي ته روشنين ذريعي بيماري جو وجود ۾ اچڻ واري ٿيوري شيعن جي هن ڇهين امام جعفر صادق پيش ڪئي جا هن ريت آهي ته:
“There are some lights which, if thrown from a sick person to a healthy person, can possibly make that healthy person sick.”
ان کان علاوه مغربي دنيا ۾ ادب بابت هيٺين مشهور ڪوٽيشن پڻ امام الصادق جي آهي.
“Literature is garment which one puts on what he says or writes so that it may appear more atractive.”
جهازي (جهاز هلائيندڙ ) Navigator توڙي Astronomy جا شاگرد چڱي طرح ڄاڻن ٿا ته فلڪيات ۽ ان سان واسطو رکندر مئٿس ۽ تارن ۽ سيارن جي نالن ۾ مسلمانن جو وڏو Contribution آهي ۽ هن ڳالهه کان ته هر ڪو واقف هوندو ته امام جعفر الصادق Astronomy ۽ Mathematics ۾ تمام گهڻو هوشيار هو جنهن وٽ ڪيترا نامور سائنسدان پڙهيا. انهن مان هڪ شاگرد جابر بن حايان، هڪ دفعي الصادق کان سوال ڪيو ته سج چنڊ تارن جي چرپر، هنن کي ڪرڻ کان ڪيئن ٿي بچائي؟ (ياد رهي ته هي سوال اڄ کان 1300 سال اڳ ڪيو ويو هو). امام جعفر وراڻيو: ”ڪنهن پٿر کي رسيءَ جي هڪ پوڇڙ ۾ اٽڪائي ٻئي پوچڙ کان گول گهمايو. پٿر رسيءَ سان ئي گڏ رهندو جيستائين توهان رسي کي گول گهمائي رهيا آهيو. پر جيئن توهان رسي کي گول گهمائڻ بند ڪندائو ته پٿر هيٺ زمين تي ڪري پوندو، اهڙي لڳاتار گهوم Perpetual Motion تارن يا سيارن کي ڪرڻ کان بچائي ٿو.“
ملڪ جو عباسي خليفو المنصور هميشه وقت جي امام تي شڪ ڪندو رهيو ڇو جو المنصور کي سندس قابليت يا عوام جي پسنديدگي ڪري خلافت نه ملي هئي. ملڪ جي اڪثرين موجب امام جعفر الصادق خلافت جو حقدار هو. هوئي نيڪ، پرهيزگار ۽ ديني ۽ دنيائي ڪمن جي ڄاڻ رکندڙ هو. ان ڪري المنصور توڙي ان کان اڳ وارو خليفو ابوالعباس امام جعفر صادق جي چرپر تي نظر رکندو رهيو ۽ هن کي سندس شاگردن ۽ علم حاصل ڪندڙن سان ملڻ کان روڪڻ لاءِ قيد ۾ به رکيو. امام جعفر اهي سڀ سختيون صبر سان برداشت ڪندو رهيو ۽ پنهنجو وقت عبادت ۽ لکڻ پڙهڻ جي ڪمن ۾ استعمال ڪندو رهيو. سندس انتقال 4 ڊسمبر 765ع تي ٿيو. ڪجهه ماڻهن جو چوڻ آهي ته هن کي دشمنن زهر ڏئي ٻين امامن وانگر شهيد ڪيو. پاڻ مديني جي جنت البقيع قبرستان ۾ دفن ٿيل آهن.
امام جعفر الصادق (ڇهين امام) جي وفات بعد امامت ۾ ڪجهه اختلاف ٿي پيو. اسماعيلين اهو محسوس ڪيو ته امام جعفر جو وڏو پٽ اسماعيل ستين امام ٿيڻ لاءِ حقدار جانشين آهي پر گهڻائي يعني اثنا عشري شيعن (جيڪي ٻارهن امامن کي مڃين ٿا).انهن جو ان ۾ يقين هو ته امام جعفر پنهنجو وارث موسيٰ الڪاظم (اسماعيل جعفر جي ننڍي ڀاءُ) کي ڪري ويو آهي. بهرحال اسماعيلين جا اڳتي هلي مختلف گروپ ٿيا جن مان ٽي مشهور آهن. نظاري، دروز Druze ۽ مستا علي، اسماعيلين ۾ سڀ کان وڏو گروپ نظاري اسماعيلين جو آهي جيڪي آغا خان جا پوئلڳ آهن ۽ آغا خاني به سڏجن ٿا. هيءَ ئي هڪ ڪميونٽي آهي جن جو امام موجود آهي ۽ اڄڪلهه 49 هون امام شاهه ڪريم حسين آغا خان چوٿون آهي. جيڪو پرنس ڪريم آغا خان به سڏجي ٿو. آغا خانين جو ڇاهيتاليهون امام آغا حسين علي شاهه ايران جي قاچاري حاڪم جي خلاف 1840ع ۾ اٿاريل بغاوت ۾ ناڪامي اچڻ ڪري ايران ڇڏي ڏکڻ ايشيا جو رخ ڪيو آخر 1848ع ۾ هن اچي ممبئي ۾ رهائش اختيار ڪئي ۽ انڊيا ۽ پاڪستان ۾ هنن جي گهڻائي آهي. اسماعيلي شيعن جو ٻيو ننڍڙو گروپ ”دروز“ آهي جيڪي شام ۽ لبنان ۾ رهن ٿا. اسماعيلين جون ٽيون مشهور گروپ مستا علي آهي. جيڪي بوهري سڏجن ٿا، جن جون وڌيڪ ٽي شاخون آهن. سليماني بوهرا، دائودي بوهرا ۽ علوي بوهرا، هنن بوهرين ۾ اڪثريت دائودي بوهرين جي آهي جيڪي محمد برهان الدين کي پنهنجو 52 هون پير يا مرشد (دائي المتلق) قبول ڪن ٿا.
بهرحال شيعن ۾ سڀ کان وڏو گروپ اثنا عشري وارن جو آهي. جيڪي ٻارهن امامن کي مڃين ٿا ۽ هو ايران، پاڪستان، انڊيا، افغانستان، وچ ايشيا جي رياستن، عراق، بحرين کان علاوه ٻين به ڪيترن ئي ملن ۾ رهن ٿا. هنن جو ڇهين امام بعد ستون امام موسيٰ الڪاظم (مشهد ۾ دفن ٿيل شهيد امام علي رضا جو والد آهي.)
امام موسيٰ ڪاظم 28 آڪٽوبر 745ع تي مڪي جي ڀرواري شهر ابوا ۾ ڄائو. هي اهي ڏينهن هئا جڏهن اُميه گهراڻي ۽ عباسي گهراڻي جي حڪومت حاصل ڪرڻ لاءِ پاڻ ۾ ڏي وٺ هلي رهي هئي. موسيٰ الڪاظم 21 سالن جو هو ته سندن والد امام جعفر الصادق 765ع ۾ گذاري ويو، چون ٿا ته کيس عباسي گهراڻي جي ماڻهن قتل ڪيو. امامت جا فرض موسيٰ ڪاظم سپرد ڪيا ويا ۽ هو شيعن جو ستون امام سڏيو ويو. انهن ڏينهن ۾ عباسي گهراڻي جو ٻيو خليفو المنصور ملڪ جو حاڪم هو جنهن جي 775ع ۾ وفات بعد المهدي خليفو ٿيو جيڪو 785ع تائين رهيو ۽ پوءِ هڪ سال الهادي خليفو ٿيڻ بعد عباسي گهراڻي جو مشهور حاڪم هارون رشيد 786ع ۾ خليفو ٿيو. هارون رشيد 809ع تائين بغداد جي گاديءَ تي ويٺو. يعني موسيٰ الڪاظم (ستين امام) جي دور امامت (745 کان 799) ۾ عباسي گهراڻي جا چار خليفا رهيا المنصور، المهدي، الهادي ۽ هارون رشيد هميشه وانگر عباسي گهراڻي جي حاڪمن جو امام موسيٰ الڪاظم سان به وهنوار سٺو نه رهيو. ايتريقدر جو خليفي هارون رشيد 795ع ۾ امام موسيٰ الڪاظم کي بغداد جي جيل ۾ رکيو جتي چئن سالن بعد 799ع ۾ هارون رشيد جي حڪم تي جيلر موسيٰ الڪاظم کي زهر ڏنو جيڪو سندن موت جو سبب بڻيو.
موسيٰ الڪاظم جي شهادت (799ع) وقت سندن فرزند علي الرضا جي عمر 35 سال هئي جن کي امامت جي جوابداري سونپي وئي. ان وقت جي خليفي هارون رشيد نٿي چاهيو ته امام علي رضا ماڻهن ۾ مقبول ٿئي. ايتريقدر جو هن مديني جي ماڻهن کي امام علي رضا سان ملڻ يا هنن وٽ علم حاصل ڪرڻ تي به پابندي هڻي ڇڏي هئي. چون ٿا ته هارون رشيد هڪ ٻه ڀيرا امام رضا کي قتل ڪرڻ جي ڪوشش به ڪئي پر ڪامياب نه ٿيو ۽ پوءِ سگهو ئي هارون رشيد پاڻ هن دنيا مان هليو ويو. هو خراسان پاسي بغاوت کي ٻنجو ڏيڻ لاءِ نڪتو هو. رستي تي مشهد ڀرسان سخت بيمار ٿي پيو ۽ ڏسندي ئي ڏسندي هو هميشه لاءِ پاڻ خاموش ٿي ويو. هيڏي سلطنت ۽ طاقت جو مالڪ مڻ مٽيءَ هيٺيان دٻجي ويو. انگريز شاعر لانگ فيلو (هينري واڊس ورٿ) جو هارون رشيد بابت هڪ شعر آهي:
One day Haroun Al-Rashid read
A Book wherein the poet said
Where are the kings and where the rest
Of those who once the world possessed?
809ع ۾ هارون رشيد جي وفات بعد سندس وصيعت موجب عباسي گهراڻي جي عرب زال زبيده جو پٽ الامين خليفو ٿيو ۽ هارون رشيد جي ايراني (پرشن) زال جو المامون خراسان جو گورنر ٿيو. پر ڀائر نه ٺهيا. چوندا آهن ته ”بک بڇڙو ٽول، دانا ديوانا ڪري“. پر حڪومت، پاور، بادشاهي ان کان به خراب شيءِ آهي. جنهن لاءِ ڀاءُ ڀاءُ کي، پُٽ پيءُ کي ڪهيو رکي. ڀائرن جي وچ ۾ هلندڙ جهيڙي ۾ آخر، الامين 813ع ۾ قتل ٿي ويو ۽ المامون خليفو ٿيو. الامين جي قتل ڪري ملڪ ۾ وڳوڙ ٿيو. عرب ماءُ جو پٽ هجڻ ڪري عربن جون الامين لاءِ همدرديون هيون. پرشيا (ايران) جو وڏو حصو ته هونءِ ئي هنن خليفن کي نقلي خليفو سمجهيو ويٺو هو. هنن جو همدرديون هاشمين سان هيون ۽ هنن لاءِ مذهبي توڙي سياسي طرح علي جو اولاد خلافت جو حقدار هو جن کي هنن امام ٿي سڏيو. مشهد يونيورسٽي جي تاريخ جي هڪ شاگرد ٻڌايو ته ملڪ ۾ ٺاپر آڻڻ ۽ عربن ۽ ايرانين کي خوش ڪرڻ لاءِ خليفي مامون اها سياسي چال کيڏي ته هو خلافت شيعن جي اٺين امام علي رضا جي حوالي ڪرڻ چاهي ٿو. امام علي رضا توڙي ٻين ان کي پسند نٿي ڪيو پر خليفي مامون امام علي رضا کي خراسان ۾ گهرايو.
امام رضا پنهنجو ننڍڙو پٽ محمد التقي ۽ زال مديني ڇڏي خليفي مامون سان ملڻ لاءِ خراسان ڏي نڪتو. هو پهرين بصري آيو جتان پوءِ بغداد مان ٿي ايران جي شهر قم ۾ پهتو. آءٌ جڏهن قم شهر ۾ هوس ته اتي گلگت جي هڪ شيعا عالم سيد عالم نقويءَ اتي جي ”مدرسه رضويه“ لاءِ ٻڌايو ته ”جڏهن خليفي مامون رشيد امام علي رضا کي گهرايو ته هو هتي قم پڻ آيو. قم جا ماڻهو پنهنجي امام جي آڌر ڀاءُ لاءِ ڳاهٽ ٿي آيا ۽ هر هڪ چاهيو ٿي ته امام سندن مهمان ٿي رهي. حضرت امام علي رضا کين چيو ته ”منهنجي اٺ کي ڇڏي ڏيو ته هو پاڻ ڪٿي ٿو مون کي لاهي. منهنجي اهائي منزل ٿيندي.“ اٺ قم شهر جي ور وڪڙن وارين سوڙهين گهٽين ۾ هلي هلي نيٺ هڪ گهر جي در وٽ اچي ترسيو. امام رضا ان گهر ۾ مهمان ٿي رهيو ۽ اڄ اها جاءِ مدرسه رضوي نالي ديني تعليم جو درسگاهه آهي.“
قم بعد امام رضا خراسان صوبي جي شهر نيشاپور ۾ آيو. نيشاپور جتي بعد ۾ عمر خيام، فريد الدين عطار ۽ ڪمال و ملوڪ جهڙا شاعر، مئٿميٽيشن، عالم ۽ آرٽسٽ اچي رهيا جن جا اتي مقبرا پڻ آهن. بهرحال اڄڪلهه نيشاپور ايڏو وڏو شهر ناهي ۽ طوس ته بنهه مٽجي چڪو آهي پر انهن ڏينهن ۾ نيشاپور ۽ طوس ”خراسان“ صوبي جا وڏا ۽ گهماگهمي وارا شهر هئا. انهن ڏينهن ۾ نيشاپور ۾ سوين حديثون ٻڌائڻ وارا ۽ شريعت جي قانون جا ڄاڻو رهيا ٿي. بعد ۾ منگولن جي حملي ۾ هي شهر تباهه ٿي ويا. چون ٿا ته امام علي رضا جي پهچڻ تي هتي جي مشهور محدث محمد بن اسلم طوسيءَ امام علي رضا کي ڪا حديث ٻڌائڻ لاءِ عرض ڪيو.
نيشاپور بعد امام رضا سنا آباد ڳوٺڙي ۾ آيو. ان وقت ظهر نماز جو وقت هو. نماز بعد پاڻ حميد بن قهاتبا جي گهر پهتو جتي جي هڪ هال ۾ خليفو هارون رشيد دفن ٿيل هو. هو چون ٿا ته امام رضا هارون رشيد جي قبر وٽ اچي ان جي ڀرسان هڪ ليڪ ڪڍي ڇڏي ته: ”هتي منهنجي قبر ٿيندي جتي مون کي دفن ڪيو ويندو.
امام علي رضا جڏهن خليفي مامون رشيد وٽ پهتو ته هن ڪورٽ جي اهم ماڻهن، اهلڪارن ۽ سردارن اڳيان اهو اعلان ڪيو ته ”مون کان پوءِ خلافت جي پڳ امام علي رضا حوالي ڪئي وڃي.“ هن عباسي گهراڻي جو ڪاري رنگ جو جهنڊو بدلائي بنو هاشم جو سائو رنگ ڪيو. خليفو مامون اهو سڀ ڪجهه فقط ان ڪري ڪري رهيو هو جيئن عوام هن کي پسند ڪري. پر امام علي رضا کي ايترو زنده رهڻ نه ڏنو ويو جو هو مامون رشيد بعد خليفو ٿي سگهي. 26- مئي 818ع تي جڏهن امام رضا خليفي مامون سان گڏ طوس شهر ۾ موجود هو ته هو اوچتو وفات ڪري ويو. هتي جي ڄاڻو ۽ عالمن جو اهو ئي چوڻ آهي ته خليفي مامون رشيد امام رضا کي انگورن ۾ زهر ملائي ڏنو هو. جنهن جو احوال مرڻ کان اڳ امام رضا پنهنجي پراڻي دوست ابا صلت سان اڻ چٽي طرح ڪيو.
امام جي شهادت بعد سڄي خراسان ۾ وڏو گوڙ مچي ويو. عوام اڳيان مامون رشيد پنهنجو منهن مٿو پٽيو ۽ اوڇنگارون ڏيئي رنو، پر وڏي ڀاڱي عوام اهو ئي سمجهڻ تي مجبور رهي ته ان قتل پويان مامون رشيد جو هٿ آهي. ان وقت امام علي رضا جو اڪيلو پٽ محمد التقي نون سالن جو هو ته هن کي نائين امام ٿيڻ جي جوابداري سونپي وئي. ڪجهه سالن بعد خليفي مامون رشيد هڪ دفعو وري پنهنجي طاقت ۽ دولت امام علي رضا جي فرزند امام تقي (نائين امام) تي آزمائي. هن امام تقي کي گهرائي سوچيل رٿا موجب پنهنجي ڌيءُ ام الفضل سان شادي ڪرائي. جيتوڻيڪ مامون رشيد جي عباسي خاندان ان شاديءَ تي سخت مخالفت ڪئي پر اها شادي هر صورت ۾ رچائي وئي. مشهد شهر جي مڪاني گائيڊ مطابق هن اهو ئي چاهيو ٿي ته سندس ڌيءَ جو ٻار اڳتي هلي ڏهون امام ٿئي. پر امام تقي کي ام الفضل مان اولاد نه ٿيو، کين ٻي زال سومانه مان علي الهادي ڄائو جيڪو اڳتي هلي شيعن جو ڏهون امام ٿيو. خليفي مامون جي ڌيءَ ام الفضل وٽ جيتوڻيڪ امام تقي بغداد ۾ اٺ سال ۽ ان بعد مديني ۾ ڪجهه سال رهيو پر ام الفصل جو امام سان ٺاهه نه رهيو. 833ع ۾ خليفي مامون جي وفات بعد هن جو ويڳو ڀاءُ المتسم خليفو بڻيو. ان بعد امام تقي لاءِ حالتون ويتر ڏکيون ٿي پيون. خليفو المتسم شروع کان علمائن جي خلاف هو ۽ هاڻ خليفو بنجڻ بعد پنهنجي نفرت جا اظهار کلئي طرح ڪرڻ لڳو. ايتريقدر جو هن اعلان ڪيو ته سڀ شيعا غير مسلم آهن ۽ ٻين تي واجب آهي ته هو هنن کي قتل ڪن ۽ سندن مال ملڪيتن کي نقصان رسائين. 835ع ۾ هن امام تقيءَ کي بغداد گهرايو جتي هن جو موت اوچتو درپيش آيو.
امام محمد تقي (شيعن جي نائين امام) جي شهادت جا به ڪيترائي حالات بيان ڪيا وڃن ٿا. ابن شهر اشوب تاريخدان ان بابت ٻڌائي ٿو ته، خليفي المتسم پنهنجي ڀائيٽي ام الفضل کي پنهنجي مڙس امام تقي کي قتل ڪرڻ لاءِ ڀڙڪايو. جنهن 29 ذوالقعد 220 هجري (835ع) تي امام تقي کي زهر ڏئي شهيد ڪيو. کين بغداد ۾ قريش جي قبرستان ۾ پنهنجي ڏاڏي موسيٰ الڪاظم (ستين امام) جي ڀر ۾ دفن ڪيو ويو. هي مقبرو جنهن هيٺيان اهي ٻه قبرون آهن ڪاظمين سڏجي ٿو. جن جي زيارت لاءِ مختلف ملڪن کان ماڻهو عراق اچن ٿا.