ڪابه عورت وفادار ناهي
شروع ۾ آءٌ ٻڌائي چڪو آهيان ته ايران ۾ جيڪي اتراهن ملڪن کان آريا آيا انهن ۾ وڏا ٽولا يا قبيلا ٺهي ويا. هڪ ميدس ۽ ٻيو پرشن، جنهن جو سردار سائرس هو جنهن جو هن کان اڳ ذڪر ٿي چڪو آهي. جنهن وقت سائرس ميدس قبيلي تي حملو ڪري هن کي پاڻ سان ملايو، ان وقت ميدس Medes قبيلي جو سردار ارساميس Arsames هو. داريس دي گريٽ، هن سردار اساميس جو پوٽو هو. سائرس جي حملي ڪرڻ تي ميدس جي سردار ارساميس پنهنجي سرداري پڳ تان هٿ کڻي پنهنجو تخت و تاج سائرس حوالي ڪيو. سائرس هن جي پٽ هستاسپيس Hystaspes کي ايران جي ٻن علائقن (پارٿيا ۽ فريگيا) جو گورنر ڪري رکيو. داريس هن گورنر هستاسپيس جو پٽ هو. سائرس جي مرڻ بعد سندس ٻنهي پٽن ۾ هيڏي وڏي ملڪ تي حڪومت هلائڻ جو حال نه هو. انهن جي مرڻ بعد داريس ايران (يعني سڄي پرشيا) جو بادشاهه ٿيو. هونءَ به داريس جي هنن سان مائٽي به ٿي. سائرس کي چار ٻار هئا. ٻه پٽ جيڪي پيءُ جي مرڻ بعد هڪ هڪ ٿي تخت تي ويٺو ۽ جنگين ۾ مارجي ويا ۽ ٻه ڌيئرون شهزادي آرتي اسٽون ۽ شهزادي اتوسا Atossa. هنن ٻنهي ڀيڻن جي شادي داريس سان ٿي هئي. داريس بعد هن جو پٽ زرقيس Xerxes I جيڪو تخت تي ويٺو، اهو ڄڻ ته سائرس جو ڏوهٽو ئي ٿيو. هن 486 ق.م کان 465 ق.م تائين حڪومت ڪئي ۽ پنهنجي پيءُ ۽ ناني وانگر ناليرو بادشاهه ٿيو.
داريس به پنهنجي سهري سائرس، يا کڻي چئجي ته اسان واري شير شاهه سوري وانگر ملڪ ۽ رعيت لاءِ ڀلا ڪم ڪيا. داريس هڪ ئي ڌڻي اهورا مزدا Ahura Mazda جي عبادت ڪئي ٿي. زوروسٽرين عقيدي مطابق اهورا مزدا اها وڏي هستي آهي جنهن کي جنهن به نه خلقيو. ان ڪري زوروسٽرين عقيدي کي مزدا يا سنا به سڏيو وڃي ٿو. يعني مزدا جي عبادت.
* داريس بهترين سياستدان، آرگنائيزر ۽ ائڊمنسٽريٽر هو.
* هن پنهنجي پرشن سلطنت کي 20 صوبن ۾ ورهايو ۽ هر هڪ تي ستراپ (گورنر) مقرر ڪيو.
* هن سائرس واري گادي جو شهر ڇڏي اڄ واري شيراز ڀرسان پرسيپولس Persepolis نالي نئون شهر اڏرايو. سڪندر اعظم ايران تي حملي دوران هن شهر کي لُٽي، ڦري آخر ۾ تباهه ڪري ڇڏيو پر هن جا ڪجهه کنڊر اڃان قائم آهن جن کي دنيا جا ماڻهو ڏسڻ لاءِ اچن ٿا.
* داريس پنهنجي جيئري ئي پنهنجو مقبرو هن شهر جي ڀرسان هڪ ٽڪريءَ کي ڪٽائي ان اندر ٺهرائي ڇڏيو.
* هن بادشاهه نيل نديءَ کان وٺي سئيز شهر تائين ڪئنال ٺهرايو. ياد رهي ته ان وقت جي ايران (پرشيا) ۾ مصر به اچي ويو ٿي. مصر جي تاريخ ۾ داريس جي تمام گهڻي تعريف لکيل آهي جو هن مصر جي عوام لاءِ به ڀلا ڪم ڪيا ۽ انصاف سان حڪومت هلائي. هو مصر جو فرعون پڻ سڏبو هو.
* هن چوڌاري رستن جي ڄار وڇائي ماپ ۽ تور جا وٽ ۽ ماپا مقرر ڪيا.
* بهستون شهر جي ڀرسان هڪ پهاڙي تي داريس طرفان لکرايل عهد ناما ايران ۾ ايندڙ ٽوئرسٽن لاءِ ڏسڻ وٽان آهن.
* ٻين پرشن بادشاهن وانگر داريس به غلاميءَ جي خلاف هو.
بهرحال 485 ق.م ۾ داريس جي وفات بعد سندس پٽ زرقيس اول 465 ق.م تائين تخت تي ويٺو ۽ ان بعد ٻيا به ڪيترائي بادشاهه ٿيا. پر هخامنشي (يعني اهڪيمينڊ) گهراڻي جا اهي ٽي ڄڻا سائرس، داريس ۽ زرقيس مشهور ترين بادشاهه ٿيا. هن گهراڻي جي سلطنت جيڪا 550 ق.م کان شروع ٿي سا سڪندر اعظم 330 ق.م واري حملي تي دنگ ٿي. سڪندر جي ان وقت عمر پنجويهه سال ڪا مس هئي. هو يونان جي شهر مقدونيا کان لشڪر وٺي دنيا کي فتح ڪرڻ جو خواب پورو ڪرڻ لاءِ نڪتو هو. هن کي ايران (پرشيا) فتح ڪرڻ ۾ ڪا دقت نه ٿي، جو ملڪ ۽ حڪومت جا حال هيڻا ٿي چڪا هئا. پر هن کي ايران ايترو ته پسند آيو جو هن روخسانا نالي هڪ ايراني ڇوڪريءَ سان شادي ڪئي ۽ پنهنجن ٻين جنرلن کي به چيائين ته اعليٰ خاندان جي پرشن ڇوڪرين سان شادي ڪريو. سڪندر اعظم 32 سالن جي ڄمار ۾ سن 323 ق.م ۾ وفات ڪئي. هن کي ڪو اولاد نه هو. هن جا جنرل هيڏي وڏي ملڪ تي حڪومت ڪرڻ لاءِ پاڻ ۾ اٽڪي پيا. آخر انهن مان هڪ سيليوڪس Seleucues نالي جنرل سوڀارو ٿيو ۽ هن سيلوڪي گهراڻي Selencid Dynasty جو بنياد رکيو جنهن جي ڏيڍ سو کن سالن تائين حڪومت رهي. ان بعد ايران ۾ رهندڙ پارٿيا قوم يونانين کي شڪست ڏئي پارٿيا گهراڻي Parthian Dynasty کي قائم ڪيو. هنن جي حڪومت اٽڪل 500 کن سال- 247 ق.م کان وٺي عيسوي سن 224 تائين هلي پارٿين ايران جي حڪومت کي وڌائي آرمينيا کان انڊيا تائين ڪري ڇڏيو. پارٿين ملڪ کي وڌائي ضرور ڇڏيو پر هنن تي لڳاتار افغانين ۽ رومين جا حملا ٿيندا رهيا. ان کان علاوه شهري لڙائين هن حڪومت کي ڪمزور بنائي ڇڏيو. ان بعد سن 224ع ۾ هڪ پرشن آرڌر شير نالي پارٿين تي حملو ڪري هنن کي شڪست ڏني ۽ ايران جي حڪومت هڪ دفعو وري ايرانين (پرشن) جي قبضي ۾ آئي ۽ ساساني گهراڻي جي حڪومت وجود ۾ آئي. ساساني Sasanid گهراڻي جي ڏينهن ۾ ايران جي سلطنت جو نالو ايران شهر رکيو ويو. ساساني سلطنت جي 224ع کان 651ع تائين اٽڪل ساڍا چار سو کن سال حڪومت هلي جنهن ۾ 33 کن بادشاهه ٿا. (يونانين جي سيلوڪي گهراڻي جي حڪومت ۾ 12 بادشاهه ٿيا ۽ پارٿين گهراڻي جي ڏينهن ۾ 42 بادشاهه ٿيا.)
ساساني گهراڻي جي ايران تي جيڪا 450 سال کن حڪومت رهي انهن جي ڪجهه بادشاهن جا نالا اڄ به مشهور آهن ۽ اهي نالا اسان جي ملڪ ۾ رهندڙ آتش پرست Zoroastrain ڌرم جي ماڻهن (جن کي اسان وٽ عام طرح پارسي سڏين ٿا) ۾ عام آهن. جهڙوڪ:
ارڌ شير
شاهپور
هرمزد
پيروز
خسرائو، وغيره....
سائرس، داريس، زرقيس، ڪئمبيسس، بادشاهن جو ”هخا منشي“ گهراڻو هو جيڪو ( Achaemenid اهڪي ميند) پڻ سڏبو هو. هنن جي ايران تي 330 ق.م تائين 220 سال حڪومت رهي. انهي دوران هنن جي 14 کن مشهور بادشاهه ٿيا جن پرشيا (اڄ واري ايران ۽ ڀروارن ملڪن جي حصن) تي حڪومت ڪئي. هن گهراڻي جو آخري بادشاهه جنهن جو نالو داريس هو پر اهو ”داريس سوم“ سڏجي ٿو. يونان کان آيل سڪندر اعظم جو مقابلو ڪري نه سگهيو ۽ پوءِ هن ڌرتيءَ تي يونانين جي حڪومت هلي جن کي مڪاني ماڻهن ڌاريون ئي سمجهيو ٿي. هنن ڌارين جي حڪومت جو سلسلو 330 ق.م کان 224ع تائين ساڍا پنج سو سال هليو جنهن ۾ Selucid, Argead ۽ پاريٿن Atscid گهراڻن جا 60 کن بادشاهه سڄي ايران تي يا ايران جي مختلف صوبن تي حڪومت ڪندا رهيا. ان بعد ساساني گهراڻي جي حڪومت شروع ٿي جن جو تعلق ايران سان هو جن جي ڪجهه بادشاهن جا نالا مٿي لکي چڪو آهيان. ساسانين بعد هن ملڪ تي عربن جي حڪومت ٿي. عربن جي حڪومت دوران ايران جي وڏي آدمشماريءَ جيڪا روزوسٽرين (باهه جي پوڄاري) هئي، اسلام قبول ڪيو ۽ نه فقط اسلام قبول ڪيو پر پنهنجو پاڻ کي سٺو مسلمان ثابت ڪيو. انهن مان ۽ انهن جي اولاد مان ڪيترائي اسلام جا وڏا عالم ۽ مفڪر پيدا ٿيا. بهرحال هخامنشي (اهڪي ميند) گهراڻي بعد ساساني اهڙو گهراڻو آهي. جنهن جو تعلق هن ڌرتيءَ سان هو. ان ڪري اڄ به ايران ۾ انهن گهراڻن جي بادشاهن جا نالا ۽ مورتيون جتي ڪٿي عام آهن ۽ انهن کي وڌيڪ پنهنجو سمجهيو وڃي ٿو. جيتوڻيڪ ساسانين جي دور جا حاڪم توڙي رعيت زوروسٽرين ۽ يهودي هئا ۽ هخامنشي جي دور ۾ به اهو عالم هو. ظاهر آهي ان دور جي آخر تائين اڃا حضرت عيسيٰ به نه ڄائو هو، سڪندراعظم جي ايران فتح ڪرڻ کان 330 سالن بعد حضرت عيسيٰ عليھ السلام جو جنم ٿيو. ۽ حضور صلي الله عليھ وآلھ وسلم جن جي ولادت ساساني سلطنت جي ايڪيهين بادشاهه خسرو اول جي ڏينهن ۾ 571ع ۾ ٿي. خسرو اول جي ايران تي 48 سال (531 کان 579) تائين حڪومت رهي. ان بعد هرمزد چهارم يعني هرمزد چوٿين جي 579 کان 590 تائين حڪومت رهي. يعني هن جي مرڻ گهڙي تائين اسلام جي تبليغ شروع نه ٿي هئي، جو حضور صلي الله عليھ وآلھ وسلم جن تي نزول وحي 611 ۾ ٿيو. هرمزد چوٿين بعد ايران جو بادشاهه اهو مشهور خسرو پرويز (خسرو دوم) بادشاهه هو جنهن کي روم جي بادشاهه سان گڏ حضور صلي الله عليھ وآلھ وسلم جن اسلام قبول ڪرڻ لاءِ خط لکيو هو. بهرحال ساساني توڙي هخامنشي مسلمان نه هئا پر جيئن ته انهن جو واسطو ايران جي سرزمين سان هو ان ڪري اڄ به توڙي کڻي سڄو ايران مسلمان ملڪ آهي پر ڪيترن ئي مسلمانن جي هوٽلن، گهرن، پبلڪ عمارتن ۽ سائرس ۽ داريس يا ساساني ايرانين جا نالا ڪروش (سائرس)، داريس، فيروز، بهرام، شاهپور، خسرو، ارڌشير، رخسونا (سڪندر اعظم جي ايراني زال)، رستم ۽ سهراب ٻڌڻ ۾ اچن ٿا. جيتوڻيڪ ڏٺو وڃي ته اهي مسلمان ته نه هئا. ايران جي حڪومت کان علاوه هنن جي ادب، شعر و شاعري، ڪلچر جو اثر اسان جي ننڍي کنڊ تي رهيو آهي. ۽ هنن جي ديکاديکيءَ ۾ اسان وٽ به رستم ۽ سهراب جهڙا نالا عام آهن نه رڳو اهي پر زرينا جهڙا نالا پڻ جيڪا روس جي حاڪم زار جي راڻي هئي.
* مٿي ساساني بادشاهه خسرو اول جو نالو لکڻ مهل ياد آيو ته خسرو اول جي ڏينهن ۾ گندي شاهپور جو ڪاليج جيڪو چوٿين صدي ۾ کوليو ويو هو، سڄي دنيا ۾ ٽاپ جو تعليم گاهه مڃيو ويو ٿي. جنهن جي انگريز به واکاڻ ڪن ٿا ته اهو ڪاليج The greatest intellectual center of time هو. هونءَ به ساسانين جي حڪومت ۾ تعليم، ادب، شاعري ۽ آرٽ جهڙين شين تمام گهڻي ترقي ڪئي جنهن جا ثبوت اڄ به ”طاقِ بوستان“ ۽ ”نقش رستم“ جي تصويرين مان ملن ٿا.
* الف ليليٰ ڪهاڻيون جن کي انگريزي ۾ One thousand and one night سڏجي ٿو. عربي ۾ ”ڪتاب الف ليليٰ“ فارسي ۾ ”هزار و يڪ شب“ سڏجي ٿو ان جي بنيادي شروعات ساساني دور جي افسانوي شهنشاهه شهر يار کان شروع ٿي. پوءِ وقت سان مختلف ملڪن ۾ ۽ مختلف دورن ۾ وڌيڪ ۽ مختلف ڪهاڻيون ملايون ويون. اهي ڪهاڻيون ساساني بادشاهه شهريار کي سندس راڻي شهزاديءَ ٻڌايون. ساساني بادشاهه شهريار کي جڏهن خبر پئي ته هن جي پهرين زال هن سان وفادار ناهي ته هُن هِن کي قتل ڪري ڇڏيو. شهريار کي ان کان پوءِ دماغ ۾ اهو ئي اچي ويٺو ته ”ڪابه عورت وفادار ناهي“ هو ڏهاڙي نئين زال سان شادي ڪندو هو ۽ صبح ٿيڻ تي هن کي قتل ڪري ڇڏيندو هو. ايتريقدر جو ڪنواري ڇوڪرين جو تعداد ختم ٿي ويو ۽ بادشاهه سلامت جو وزير پريشان ٿي ويو ته هاڻ ڇا ڪجي. ان تي وزير جي ڌيءَ شهزاديءَ پنهنجي پيءُ تي زور آندو ته هن جي شادي شهريار بادشاهه سان ڪرائي وڃي. شاديءَ رات نئين ڪنوار شهزاديءَ بادشاهه سلامت کي هڪ آکاڻي ٻڌائي پر اُن کي صبح تائين ختم نه ڪيو. بادشاهه سڄي ڪهاڻي ٻڌڻ جي شوق ۾ هن نئين ڪنوار کي ماري نه سگهيو. ٻي رات هن اها ڪهاڻي پوري ڪري وري ٻي شروع ڪئي ۽ صبح تائين ان جو انجام رهجي ويو. سو اهڙي طرح هڪ هزار هڪ راتيون گذاري ورتائين. انهن ڪهاڻين جي سلسلي ۾ هڪ رات (91 هين رات) شهزادي خسرو پرويز (خسرو دوم 590 کان 628 تائين حڪومت ڪرڻ واري ساساني) جي پڻ ڪهاڻي ٻڌائي ٿي. هي اهو ساساني بادشاهه هو جنهن لاءِ لکي آيو آهيان ته هن کي اسان جي نبي ڪريم صلي الله عليھ وآلھ وسلم جن اسلام قبول ڪرڻ لاءِ خط لکيو هو. شهزاديءَ جي ڪهاڻي جو عنوان هو.
”خسرو، شيرين ۽ مهاڻو“. شيرين خسرو پرويز جي عيسائي زال هئي جيڪا آرمينيا جي هئي.
بهرحال الف ليليٰ جو هي داستان جيڪو اسان وٽ به مشهور آهي ان جي شروعات جو واسطو ايران جي ساساني دور سان آهي. جنهن بابت ايران جي هڪ شاعر ابو منصور قطران تبريزي سن 1000ع ڌاري چيو آهي ته:
هزاره صنف هفت خوان و ريين دز
فرو شنديم و خواندم من از هزار افسان
(مون ”هزار افسانه“ ۾ هزار دفعا ”هفت خان“ ۽ رويين ديز“ جو قصو پڙهيو ۽ ٻڌو )
بهرحال هي اهو داستان آهي جنهن کان اڄ نه فقط مشرقي دنيا پر مغربي دنيا به واقف آهي ۽ اڄ تائين خبر ناهي ڪيتريون فلمون ۽ ٽي وي سيريز ٺهي چڪيون آهن. هينئر ويجهڙائيءَ ۾ Arabian Night نالي هڪ فلم تمام مشهور ٿي آهي. هن ۾ فلم ائڪٽريس ملي اويتال شهزادي ٿي آهي ۽ ڊوگري اسڪاٽ شهريار ٿيو آهي. مون کي به انگلينڊ جي ٽيليويزن BBC One تان ان فلم کي ڏسڻ جو موقعو مليو.