گوهر شاد ۽ سندس مڙس شاهه رخ
* گوهر شاد جي سرپرستي ۾ فارسي زبان ۽ فارسي ڪلچر تمام وڌيو ويجهيو. هوءَ ۽ سندس مڙس شاهه رخ علم و ادب، فن، هنر، آرٽ جا وڏا رکوالا هئا ۽ هنن درٻار ۾ آرٽسٽن، انجنيئرن، فني ماهرن، فلاسافرن ۽ شاعرن جو وڏو مان رهيو ۽ دنيا ۾ انهن جو نالو پيدا ٿيو. فارسي جو شاعر جامي به انهن مان هڪ آهي.
* 1447ع ۾ شاهه رخ جي وفات بعد هن نمونا سمونا ڪري پنهنجي دلپسند پوٽي کي تخت تي ويهاريو ۽ پاڻ ان حڪومت جي De-Facto يعني اصل حاڪم بڻجي ويٺي، جيڪا حڪومت دجله ندي (عراق) کان چين جي بارڊر تائين پکڙيل هئي. پر اها حاڪميت ڪا ڏهه سال مس هلي سگهي. سندس ڏير، ميران شاهه جي پوٽي سلطان ابو سعيد 1457 ۾ کيس مارائي ڇڏيو ۽ پاڻ هرات جي تخت تي ويٺو.
* گوهر شاد لاءِ هڪ قصو مشهور آهي ته هڪ دفعي هرات ۾ سندس ٺهرايل مسجد ۽ مدرسي جي انسپيڪشن لاءِ هوءَ پنهنجين ٻه سو خدمتگار عورتن سان گڏ پهتي. ان کان اڳ مدرسي ۾ رهندڙ خٿابين کي ٻاهر ڪڍيو ويو هو، پر هڪ خٿابي ننڊ ۾ هجڻ ڪري اتي ئي پنهنجي ڪوٺڙيءَ ۾ ستو رهيو، جنهن کي گوهر شاد جي هڪ خذمتگار ٻانهي نه رڳو ڏسي ورتو پر هن سان هم بستري به ڪئي. گوهر شاد کي جڏهن هن ڳالهه جي خبر پيئي ته هن حڪم جاري ڪري پنهنجين ٻن سو خذمتگار ٻانهين جي مدرسي جي خٿابين سان شادي ڪرائي ڇڏي.
* گوهر شاد جو مقبرو هرات جي هن مدرسي جي ڀرسان ئي آهي. اهو مقبرو هينئر ڊٺل حالت ۾ آهي پر تڏهن به هن جو هڪ منارو اڃان تائين قائم آهي. بهرحال هيءُ دلير، ڄاڻو سياستدان، علم و هنر جي سرپرست ۽ سٺي منتظم عورت گوهر شاد نه فقط ايران ۾ پر افغانستان ۾ به اهم حيثيت رکي ٿي. تازو 2003ع ۾ ڪابل ۾ عورتن جي الڳ يونيورسٽي شروع ڪئي وئي، جنهن جو نالو ”گوهر شاد يونيورسٽي“ رکيو ويو آهي. بهرحال گوهر شاد ۽ سندس مڙس شاهه رخ جون ٺهرايل ٻيون عمارتون کڻي سندن صحيح عڪاسي نه ڪنديون هجن جو هيستائين اهي ڀڄي ڀري ويون آهن ۽ اصلي حالت ۾ نه رهيون آهن. پر مشهد جي جڳ مشهور ”گوهر شاد مسجد“ اڄ به پنهنجو شان ۽ شوڪت قائم رکيو ويٺي آهي. ان ۾ گهڻو ڪريڊٽ ايران جي حڪومت ۽ ايراني عوام جو آهي جيڪي ملڪ ۾ موجود هر تاريخي شيءَ کي سلامت رکندا اچن. هتي اهو پڻ لکندو هلان ته گوهر شاد جي ڀيڻ گوهر تاج جي وفات هتي ئي ٿي هئي ۽ سندس مقبرو ايران جي هن ئي صوبي خراسان ۾ آهي.
* گوهر شاد جي مڙس شاهه رخ جو سڄو نالو ”شاهه رخ ميرزا“ هو فارسي ۾ شاهه رخ معنيٰ بادشاهه جو چهرو، چون ٿا ته شاهه رخ جي پيءُ تيمور مرزا (جيڪو اسان جي پاڪ انڊيا تاريخ ۾ تيمورلنگ جي نالي سان مشهور آهي). شطرنج راند کيڏي رهيو هو ته هن کي پٽ ڄمڻ جو اطلاع مليو. هن شطرنج راند تان پنهنجي پٽ جو نالو رکيو. شاهه رخ سن 1377ع ۾ تيمور جي ايراني زال مان ڄائو. 1405ع ۾ تيمور جي وفات تي شاهه رخ حڪومت جون واڳون سنڀاليون ۽ 1447ع تائين حڪومت ڪيائين. شاهه رخ جو پيءُ يعني گوهر شاد جو سهرو تيمور اهوآهي جيڪو اسان وٽ تيمورلنگ جي نالي سان سڃاتو وڃي ٿو. لنگ فارسي جو لفظ آهي معنيٰ منڊو، تيمور کي ڪنهن لڙائي دوران ٽنگ ۾ ڌڪ لڳڻ ڪري هو منڊڪائي هلندو هو ۽ تيمور لفظ جي معنيٰ فولاد (لوهه) آهي. تيمور لنگ هندستان جي آخري تغلق حاڪم محمود نصيرالدين جي ڏينهن ۾ 1398ع ۾، دهليءَ تي حملو ڪري وڏي ڦرلٽ ڪئي. چون ٿا ته هيرن جواهرن ۽ ڳهه ڳٺن سان پنجاهه کن هاٿي لڏرائي ايران پهتو هو. مغرب جي دنيا ۾ هن کي تيمور لين سڏين ٿا. اڄ جي ترڪي، شام، عراق، ڪويت، ايران ۽ وچ ايشيا جون ڪيتريون ئي رياستون ڪزاخستان، جارجيا، ترڪستان وغيره. پاڪستان ۽ اتر انڊيا هن جي سلطنت ۾ اچي ويا ٿي. تيمورلنگ جتي ڪن ملڪن لاءِ سٺو ۽ قومي هيرو هو ته ڪن لاءِ وڏو ظالم ۽ ڌاڙيل ليکيو ويو ٿي. پرشيا (ان وقت جي ايران). شام ۽ عراق تي تيمور جي حملن کان پوءِ ڄڻ ته انسان ذات جو وجود نه رهيو هو. ايران جي شهر اصفهان ۾ تيمور انسان کوپڙين جو اهرام Pyarmid ٺاهڻ جو حڪم ڏنو ۽ ستر هزار کان مٿي ماڻهن جا سر ڌڙ کان ڌار ڪري اهرام وانگر ڍير ڪيو ويو. اهڙوئي اهرام هن ٽرڪٽ شهر ۾ ٺهرايو. جنهن ۾ پڻ ستر هزار کن کوپڙيون گڏ ڪيون ويون ۽ بغداد ۾ پڻ نوي هزار ماڻهن جا سر قلم ڪري اهرام ٺاهيو ويو. چون ٿا ته تيمور جي دور حڪومت ۾ ڏيڍ ڪروڙ کان مٿي ماڻهو ماريا ويا. ان مان اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته ان وقت جا ڪيترا شهر ۽ ڳوٺ ماڻهن کان خالي ٿي ويا هوندا. پر ڪي اهڙا ملڪ هئا، خاص ڪري سمرقند، بخارا، ازبڪستان، تاشقند، هرات جتي جي ماڻهن لاءِ هن جهڙو ڪو سٺو ماڻهو نه هو، جو هن باقي جهان ۾ مار مارا ۽ ڦرلٽ ڪري پنهنجن ماڻهن کي عيش ٿي ڪرايو. انڊيا مان هيرا جواهر ڦري، هرات، سمرقند جهڙن شهرن ۾ مسجدون ٺهرائي پاڻ کي وڏو نيڪ ماڻهو ٿي سڏرايو ۽ اتي جي ماڻهن به هن جي تعريف ڪئي ٿي ته تيمور جهڙوڪو سخي مرد نه ٿيندو تڏهن ته ازيڪستان کي روس کان جيئن ئي خودمختياري ملي ته اتي جي گادي واري شهر تاشقند ۾ لڳل مارڪس جي مورتي Statue لاهي ان جي جاءِ تي تيمور جي رکي وئي، تيمورلنگ پنهنجي زندگي ۾ جوٽيل جنگين جون يادگيريون ”تزڪ تيموري“ نالي ڪتاب ۾ لکيون آهن 1404ع ۾ تيمور چين جي منگ گهراڻي تي حملو ڪرڻ لاءِ اسهيو پر رستي تي هو بخار ۽ پليگ وگهي مري ويو.
تيمور جي مرڻ بعد هن جي چئن پٽن مان پهريان ٻه جهانگير ۽ عمر ڪجهه وقت لاءِ پيءُ جي وسيع سلطنت جي ڪنهن حصي تي حڪومت ڪئي. پر کين ڪاميابي نصيب نه ٿي سندس ٽيون پٽ ميران شاهه تيمور بعد يڪدم گذاري ويو. (هن جي پوٽي ابو سعيد اڳتي هلي پنهنجي ڏاڏي جي ڀاڄائي گوهر شاد کي 1457ع ۾ قتل ڪرڻ جو حڪم جاري ڪيو ۽ پاڻ تخت ڌڻي ٿي ويٺو جنهن جو ۽ سندس زال گوهر جو ذڪر مٿي ڪري چڪاسين.
تيمور جي وفات بعد هن جي لاش کي بام، مشڪ ۽ گلاب جي پاڻي ۾ غسل ڏياري. اوچي ڪپڙي ۾ ويڙهي ايبوني جي باڪس ۾ سمرقند اماڻيو ويو جتي سندس گور امير نالي مقبرو آهي.