لورستان ڪهڙي ملڪ جو نالو آهي
بهرحال خواجه مراد جي مقبري تي مليل مٿين شيعا عالمن جو ذڪر مون ان ڪري ڪڍيو جو هنن کان جڏهن پڇيوسين ته هو ڪٿان اچي رهيا آهن ته جواب ۾ هنن وراڻيو ته هو لورستان کان آهن. آءٌ اهوئي سوچيندو رهيس ته اهو ڪنهن روسي رياست جو فارسي نالو آهي. جيئن جارجيا کي ايراني گارجستان ٿا سڏين يا عرب جرمني کي المانيا ٿا چون. هوٽل تي اچي الحرمين ٽريول ايجنسي جي مالڪ محمد علي رضوي کان پڇيم ته اهو لورستان، ڪهڙو ملڪ آهي.
”سائين لورستان ايران جو هڪ صوبو آهي.“ هن کلندي چيو ان تي مون محسوس ڪيو ته خواجه مراد تي مليل اهي عالم ڪنهن ڌارئين ملڪ جا نه پر هتي جا ئي ايراني هئا. پر جيئن اسان وٽ هر صوبي جي ماڻهن جو قد ڪاٺ ۽ رنگ روپ مختلف آهي، تئين هتي ايران ۾ به آهي. توڻي کڻي سڀ ايراني فارسي ڳالهائين ٿا پر ترڪي جي ڀروارن صوبن جي ماڻهن جي شڪل ترڪن جهڙي آهي، افغانستان جي ڀرواري ايراني صوبي جي ماڻهن جي شڪل پٺاڻن ۽ افغانين سان ملي ٿي.
ڪجهه ڏينهن بعد ان قسم جو هڪ ٻيو واقعو قم ۾ به ٿيو، شيعن جي اٺين امام علي الرضا جي ڀيڻ بيبي فاطمه معصومه جو مقبرو قم شهر ۾ آهي. ان سان لاڳو هڪ مدرسو به آهي، جتي روزانو ڪجهه ڪلاڪن لاءِ وڃي اتي جي مختلف عالمن ۽ علم حاصل ڪندڙ ايراني ۽ ٻاهرن ملڪن کان هتي رهندڙ شاگردن سان خبرچار ڪندو هوس. خاص ڪري اسان جي ملڪ جي سنڌي ۽ پنجابي عالمن سان. اتي افتخار احمد گهمرو نالي هڪ 25 سالن جي نوجوان سان پڻ ملاقات ٿي. هن ٻڌايو ته هو سکر ضلعي جي ڳوٺ باگڙجي جو رهاڪو آهي، ٽي سال کن جامع اهل بيت اسلام آباد مان ديني تعليم حاصل ڪرڻ بعد هن ڪجهه سال هن شهر قُم جي مدرسه حجت مان تعليم حاصل ڪئي ۽ هاڻ هو هتي بيبي فاطمه معصومه جي روضي واري مدرسي ۾ درس تدريس جو ڪم ڪري ٿو. هن کي فارسي تمام سٺي آئي ٿي، ان ڪري ڪنهن سان خبرچار ڪرڻ مهل هن کي ترجمي لاءِ پاڻ سان گڏ رکڻ لڳس. هڪ ڏينهن آءٌ هتي پهتس ته سامهون هڪ ڪنڊ ۾ ويٺل ٻن شيعا عالمن ڏي هن اشارو ڪري چيو: ”هنن کي انگريزي به اچي ٿي ۽ توهان ساڻن Directly ڳالهائي سگهو ٿا.“
هو ٻئي ناسي رنگ جي عباين ۽ اڇن عمامن (پٽڪن) سان هئا. آءٌ هنن سان گڏ وڃي ويٺس ۽ سندن اڳيان رکيل مذهبي ڪتاب هڪ هڪ ڪري ڏسڻ لڳيس. انهن ۾ ڪجهه سني ليکڪن جا به هئا. هي ٻي ڄڻا سٺي لهجي ۾ ته نه پر صحيح صحيح انگريزي ڳالهائي رهيا هئا. هڪ جو نالو اميدوار علي هو جيڪو اردبيل شهر جو رهاڪو آهي ۽ ٻيو اروميه شهر جو اشرفيس مهدي هو. هنن ٻڌايو ته هنن جي مادري زبان ترڪي آهي ۽ هتي قم جي هن مدرسي ۾ هو اٺن سالن کان علم حاصل ڪري رهيا آهن.
هنن همراهن جو به هتي ذڪر ان ڪري کڻي ويٺو آهيان، جو هنن کان جڏهن پڇيم ته هو ڪٿان جا آهن، ته هنن ٻڌايو ته هو آذربائيجان جا آهن ۽ ويتر جو هنن ٻڌايو ته هنن جي مادري زبان ترڪي آهي ته مون کي روسي رياست آذربائيجان جو جهازي دوست ”چنگيزي تيمورله“ ياد اچي ويو، جنهن مون سان گڏ سئيڊن جي يونيورسٽي مان اعليٰ تعليم حاصل ڪئي هئي. هو تعليم دوران مون کي سندس ملڪ آذربائيجان جي آزاد ٿيڻ بعد ۽ ان کان اڳ روس USSR جي قبضي ۾ هجڻ وارن ڏينهن جون ڳالهيون ٻڌائيندو هو، جيڪي ”ملير کان مالمو“ واري سفرنامي ۾ لکيون اٿم. مادري زبان ترڪي هجڻ جي گهڻي ياري اسان جي ترڪي جي جهازي انجنيئر مصطفيٰ سان هوندي هئي ۽ هاڻ جڏهن قم جي هنن عالمن ٻڌايو ته هو آذربائيجان جا آهن ته خوشي وچان آءٌ هنن سان پنهنجي مٿئين آذربائيجاني ڪلاس ميٽ چنگيز جون ڳالهيون ڪرڻ لڳس ته سندن ملڪ جي هن همراهه سان منهنجي دوستي هوندي هئي.... ڏاڍو سٺو ماڻهو هو، وغيره وغيره، چرچائي دوست چنگيز جي ياد ۾ اهڙو ته کوهجي ويس جو دل چيو ته جيڪر ساهه کڻڻ تي به وقت ضايع نه ڪري، هن جون ڳالهيون سندن هم وطني عالمن سان ڪندو رهان ۽ پوءِ جڏهن مون ساهي پٽي ته هنن مان هڪ چيو ته سائين توهان کي غلط فهمي ٿي آهي. اسان ان آذربائيجان (ملڪ) جا نه آهيون پر ايران جي اتراهين صوبي آذربائيجان جا آهيون. اهو ٻڌي پنهنجي گهٽ ڄاڻ تي افسوس ٿيو ۽ هڪ دفعو وري هوٽل تي اچي ساٿين کان معلوم ڪيم ۽ ايران جو نقشو ڏٺو ته خبر پئي ته ايران جو اولهه اتر وارو حصو جيڪو ترڪي ۽ آذربائيجان ملڪ سان ملي ٿو، اتي ايران جي ٻن صوبن جو نالو پڻ آذربائيجان آهي، هڪ اوڀر آذربائيجان ۽ ٻيو اولهه آذربائيجان.
دراصل سابق روسي رياست آذربائيجان ۽ ايران جا ٻئي صوبا: مشرقي ۽ مغربي آذربائيجان هڪ ئي علائقو هو، جيڪو ايران جي حڪومت هيٺ هو. جيئن بنگلاديش ۽ انڊيا وارو بنگال هڪ ئي بنگال هو، پوءِ 1947ع ۾ ننڍي کنڊ جي ورهاڱي بعد ان بنگال جو هڪ حصو مشرقي پاڪستان ٿيو (جيڪو هاڻ بنگلاديش سڏجي ٿو) ۽ ٻيو انڊيا جو صوبو بنگال ۽ هاڻ انڊيا صوبن کي ننڍو بڻائي رهيو آهي، ۽ ٿي سگهي ٿو بنگال کي ٻه اڌ ڪري هڪ جو اوڀر بنگال نالو رکي ۽ ٻئي جو اولهه بنگال. ان طرح اها صورت به آذربائيجان واري ٿي ويندي. جنهن ۾ به ايران جا صوبا ٿيا ۽ هڪ آذربائيجان ملڪ، جنهن جي گادي جو شهر باڪو آهي.
پهرين جنگ عظيم کان پوءِ هي باڪو وارو آذربائيجان ۽ ڀر وارا ملڪ آرمينا ۽ جارجيا ڪجهه عرصي لاءِ هڪ ٿي حڪومت هلائڻ لڳا. 1918ع ۾ آذربائيجان هنن کان ڌار ٿيو. پر ٻن سالن بعد 1920ع ۾ روس هن تي حملو ڪري پنهنجي قبضي ۾ ڪيو، جيڪو 1990ع ۾ روسي رياستن ٽٽڻ ڪري وري آزاد ملڪ ٿيو آهي. بهرحال هتي پڙهندڙ جي ڄاڻ لاءِ ڪجهه سٽون ايران جي مختلف صوبن بابت لکڻ ٿو چاهيان جيئن هنن کي انهن جي نالن جي خبر پوي ۽ مون وانگر منجهيل نه رهن. مون کي ياد ٿو اچي ته اسي واري ڏهي ۾ جڏهن جهاز هلائڻ ڇڏي ملائيشيا جي مئرين اڪيڊمي ۾ پڙهائڻ جو ڪم اچي ڪيو هوم ته انهن ڏينهن ۾ مون کي ايران جي مئرين اڪيڊمي طرفان اتي جي اڪيڊمي سنڀالڻ لاءِ فون آيو هو ۽ ان سان گڏ پوسٽ ذريعي نوڪري جي آفر جو خط پڻ پهتو هو. مون کي اهو ڏسي حيرت ٿي ته اهو خط بلوچستان يونيورسٽي طرفان هو. اها ته مون کي خبر هئي ته ايران جي مئرين اڪيڊمي، ايران جي جنهن بندرگاهه ”چا بهار“ ۾ آهي اهو گوادر پسني سان بلڪل ڳنڍيل آهي ۽ ان وقت جي دبئي ۽ ديرا وانگر ”چابهار“ ۾ به مڪاني بلوچي ۽ اردو ڳالهائي وئي ٿي پر هي بلوچستان يونيورسٽي جي لوگو وارو ليٽر هيڊ ڏسي ڪجهه گهڙين لاءِ سوچ ۾ پئجي ويس، جو ان وقت تائين مون سمجهيو ٿي ته بلوچستان فقط اسان جي ملڪ ۾ آهي. پر پوءِ خبر پئي ته اسان جي بلوچستان سان جيڪو ايران جو صوبو ڳنڍيو پيو آهي. ان جو نالو به بلوچستان آهي ۽ ان جي بلوچستان يونيورسٽي ڪوئيٽا ۾ نه پر سندن شهر زاهدان ۾ آهي.
اهڙي طرح ايران جو هڪ صوبو خراسان آهي، جيڪو تمام وڏو هجڻ ڪري ان کي ڪجهه سال اڳ ٽن صوبن ۾ ورهايو ويو آهي. جيئن ته اتر خراسان، ڏکڻ خراسان ۽ رضوي خراسان. انهن ٽن خراسان جي نالي وارن صوبن کان علاوه هڪ هڪ ترڪمانستان، افغانستان ۽ ازبڪستان ۾ پڻ آهي ۽ هي سمورا خراسان صوبا ڪنهن زماني ۾ هڪ علائقو هو. جيڪو ايران (پرشيا) جي حڪومت ۾ آيو ٿي ۽ اڄ وارو سمرقند ۽ بخارا، توڙي مشهد هڪ ئي خراسان جا شهر هئا. جيڪو ايران جو حصو هو، جنهن تي ايران جي بادشاهه جو راڄ رهيو ٿي.