تڏهن به نٿا سڌرون...
انهن مٿين مصيبتن کان علاوه اسان جي ملڪ جي سڪي جو قدر گهٽجي ويو آهي. 1968ع ڌاري جڏهن آءٌ پهريون دفعو آمريڪا ويو هوس ته بليڪ تي به آمريڪن ڊالر وڌ وڌ چئين رپئي ملندو هو. جپاني سڪي کان اسان جو رپيو مضبوط هو. 4 رپين ۾ (يعني هڪ ڊالر ۾) 400 رپيا ملندا هئا. ان وقت جهاز تي جونيئر انجنيئر هئاسين، پگهار تمام گهٽ هو ته به آمريڪا، يورپ ۽ جپان جهڙن ملڪن ۾ ٽئڪسي ۾ هلبو هو. ان بعد جهاز جا چيف انجنيئر ۽ ڪئپٽن ٿي وياسين. پگهار وڌي ويا پر اسان جي ناڻي جي Value وئي ڪرندي، نتيجي ۾ ڪنهن سٺي هوٽل ۾ ماني کائڻ يا ٽئڪسي کي سڏ ڪرڻ خواب بڻجي ويو. بس ۾ سفر ڪرڻ جو به سوچڻو پيو ٿي ۽ هاڻ ته اسان جي ناڻي جي حالت اڃان خراب ٿي وئي آهي. ان ڪري هر ملڪ ۾ اسان لاءِ اسان جي ڪمزور ۽ نستي رپئي ڪري، هر شيءَ مهانگي ٿي پئي آهي. ان کان علاوه سڄي دنيا ۾ تيل، سون، ان ۽ کير جا اگهه وڌڻ ڪري هيڪاندي مهانگائي ٿي پئي آهي. هوائي جهاز جا ڀاڙا ۽ هوٽلن جي ڪمرن جون مسواڙون وڌي ويون آهن. 1990ع تائين روسي ايئر لائين جي ڪراچي کان ڪوالالمپور اوٽ موٽ جي ٽڪيٽ ڇهه هزار روپيه هئي. اڄ ويهن سالن اندر ستوڻ ٿي وئي آهي. يعني 42 هزار روپيه! ڪراچي کان ڪوالالمپور ته وري به ڇهن ڪلاڪن جو پنڌ آهي، ڪراچي کان ممبئي فقط ڏيڍ ڪلاڪ جو رستو آهي ته به هوائي جهاز ۾ وڃڻ تي 27 هزار خرچي اچي ٿو. سو اهڙي صورت ۾ جي ڏٺو وڃي ته گهمڻ ڦرڻ جي شوقين لاءِ اڄ ڪلهه فقط ٻه ملڪ وڃي بچيا آهن ۽ اهي آهن اسان جا پاڙيسري ملڪ: انڊيا ۽ ايران، ٻنهي ملڪن ۾ باءِ بس يا باءِ ٽرين وڃي سگهجي ٿو، ان ڪري انهن ملڪن تائين پهچڻ لاءِ ڀاڙو تمام گهٽ ٿئي ٿو. ڌارئين ملڪ ۾ مسافر لاءِ ٻئي نمبر تي مسئلو رهائش ۽ کاڌي پيتي جو ٿئي ٿو. انڊيا ۽ ايران ۾ اهي ٻئي شيون سستيون آهن. جتي فائو اسٽار هوٽلن جي ڪمري جي هڪ ڏينهن جي مسواڙ ڏهن کان پندرهن هزار آهي اتي ٻه سو يا ٽي سو روپين واري Sharing ڪمري واريون، بنا A.C جي هوٽلون پڻ آهن. هونءَ به ٿڌي موسم ۾ ايئر ڪنڊيشنر جي ڪهڙي ضرورت ۽ اسان جهڙو عام ماڻهو پنهنجي ملڪ جي آفيس يا گهر ۾ ڪهڙو ايئر ڪنڊيشنر هلائي ويهي ٿو؟ سو انڊيا ۽ ايران جي شهرن توڙي ڳوٺن ۾ رهائش جو اسان جي ملڪ کان گهڻو گهڻو سستو ۽ بهتر بندوبست آهي ۽ امن و امان جي حالت به اسان جي ملڪ کان گهڻي گهڻي بهتر آهي. جيسين کاڌي پيتي جو سوال آهي اهو به انڊيا ۽ ايران ۾ اسان کان بهتر، سستو ۽ سٺو آهي. هڪ وڏي هوٽل تي ويهي ٻن ٽن ڊشن جو آرڊر ڪبو ته اهو ظاهر آهي جتي ڪٿي کيسا خالي ڪندو پر گذاري لاءِ يا ويلي ٽارڻ لاءِ ٻنهي ملڪ ۾ بهترين ۽ سستيون شيون ملن ٿيون. انڊيا ۾ هر اسڪول، ڪاليج يا آفيسن اڳيان گاڏي وارا گرم گرم ڦلڪا ۽ ڀاڄي وڪڻندي نظر اچن ٿا ۽ نه رڳو شاگرد پر آفيسر به اتان لنچ ڪن ۽ ڏهه پندرهن رپين ۾ گذارو ٿيو وڃي. جيڪو اسان جي ملڪ جي شهرن ڪراچي توڙي حيدرآباد ۾ ناممڪن آهي. ايران ۾ به جيڪي هر وقت تازا، خوشبودار ۽ نرم نان اسان جي چئن يا پنجن روپين ۾ ملن ٿا، انهن سان ڪو ڀاڄي يا ڪواب وٺي کائي سگهي ٿو. ٽيهه چاليهه رپين ۾ ته سٺي لنچ يا ڊنر ٿي سگهي ٿي، جنهن جهڙي اسان جي ملڪ ۾ ناممڪن آهي، ان کان علاوه اسان جي ملڪ جي هوٽلن ۾ کاڌي ۾ گيهه استعمال ٿئي ٿو يا گريا، گوشت به تازي ڪُٺل ڪڪڙ يا ٻڪري جو آهي، يا مردار ڪڪڙ ۽ بيماري ۾ ورتل ڪنهن پوڙهي ڍور جو آهي- ڪا خبر نٿي پوي. حڪومت جي نجي ادارن يا ڪنزيومر سوسائٽي طرفان ڪا چيڪنگ ناهي. ان معاملي ۾ ايران صاف سٿرو ۽ نيڪ ملڪ آهي. جنهن جي هوٽلن وارن جي دلين ۾ خدا جو (يا حڪومت جي ڏنڊي جو) خوف آهي. انڊيا ۾ ته گوشت جهڙيون شيون عام آهن ئي ڪونه، ڪيترين ئي قسمن جون ۽ تازيون ڀاڄيون ۽ داليون رڌيون وڃن ٿيون. جيڪي هڪ مسافر لاءِ بهترين آهن. آءٌ هميشه مسافري تي نڪتل کي اها ئي نصيحت ڪندو آهيان ته پرديس ۾ دال ۽ ڀاڄي جهڙو سستو کاڌو کائجي ۽ گهٽ کائجي. اجايو گهڻو کائي بيمار ٿي، گهمڻ ڦرڻ کان ويهي نه رهجي. بهرحال ايران اهڙو ملڪ آهي. جتي توهان گوشت ۽ مڇي کائڻ جو به شوق پورو ڪري سگهو ٿا. جتي جي هر هوٽل جو جهڙو ڊائننگ هال صاف ٿئي ٿو اهڙو ئي هن جو رڌڻو رهي ٿو ۽ اهڙائي رڌ پچاءُ ڪرڻ وارا. ائين ته سعودي عرب ۾ به قاعدي قانون جي سختي هجڻ ڪري کاڌي پيتي جي هر شيءِ تازي ۽ هائيجنڪ ملي ٿي، پر ڇا ته مهانگائي آهي! عرب مالڪ ته مالڪ پر انهن جا چمچا سيلزمين به حاجين جا کيسا ٿا ڪترين. ڇا توهان مڪي، مديني يا جدي ۾ پاڪستاني سٺ رپين ۾ ايترو چلو ڪباب (چانور ۽ ڪواب) حاصل ڪري سگهندائو جيترو ايران ۾ ملي ٿو، جنهن مان ٻه ماڻهو کائي سگهن؟
منهنجو انڊيا ۽ ايران، سڄي عمر دنيا جي مختلف ملڪن ۾ گذارڻ بعد آخر ۾ وڃڻ ٿيو، جڏهن جهاز هلائڻ ڇڏي پنهنجي وطن اچي رٽائرمينٽ جي زندگي گهارڻ لڳس. پر ٻنهي ملڪن ۾ وڃي حيرت ٿيم ته ٻئي ملڪ تاريخ، تهذيب، تمدن ۾ ڪيڏو امير آهن. ائين ته پاڪستان به ننڍي کنڊ جو حصو آهي، پر انڊيا ۽ ايران وارن تاريخ جي هر شيءَ ساڳي حالت ۾ برقرار رکي آهي پوءِ اهي چاهي کڻي مسجدون ۽ مندر هجن يا ڪوٽ ۽ قلعا، قرآني نسخا هجن يا آتش پرست ۽ هندو راجائن جا Sataues. ايران توڙي انڊيا هڪ گلدستي مثل آهي، جنهن ۾ مختلف صوبن جا گل آهن ۽ هر هڪ گل جي پنهنجي خوشبوءِ ۽ رنگت هجڻ جي باوجود هو هڪ نظر اچن ٿا. ٻنهي ملڪن جي هر صوبي ۾ جتي هندي يا فارسي ڳالهائي وڃي ٿي. اتي ان صوبي جي زبان جا راڳ ۽ گيت به عام ٻڌڻ ۾ اچن ٿا. جتي هر مذهب جو ماڻهو پنهنجا خوشي جا ڏينهن آزادي سان ملهائي ٿو، جتي هر ماڻهو پنهنجي قومي، صوبائي يا مذهبي ڊريس پائي فخر محسوس ڪري ٿو ۽ سڀ هڪ ٻئي جي غمين خوشين ۾ شريڪ ٿين ٿا.
ايران ۽ انڊيا ۾ وڃي اهو محسوس ٿيو ته اهي ٻئي ملڪ مشرق ۽ مغرب جو هڪ عجيب مڪسچر آهن. ائين ئي ملائيشيا ۽ ٿائلينڊ جي ملڪن جون حڪومتون توڙي ماڻهو پڻ اهو Claim ڪن ٿا، پر جيڪو ايران ۽ انڊيا جو جهونو ڪلچر، تاريخ توڙي ادب آهي، ان جو ٻيو ڪهڙو ملڪ مقابلو ڪري سگهي ٿو؟ ڪڏهن ڪڏهن آءٌ سوچيان ٿو ته اسان جا ماڻهو اجايو ڏورانهن ملڪن ڏي وڃن ٿا. انڊيا ۽ ايران اهڙا ملڪ آهن جتي جهوني کان جهونيون شيون به آهن ته ماڊرن دور جون به موجود آهن. اهي ٻئي ملڪ تعليم، صحت، انفارميشن ٽيڪنالاجي ۾ تمام گهڻو اڳيان نڪري ويا آهن. ايران جا ڪاليج ۽ يونيورسٽيون ڏسي حيرت ٿي لڳي. ڇا هتي جا ڊسيپلينڊ شاگرد ۽ اعليٰ تعليم يافته، محنتي ۽ ايماندار پروفيسر آهن. چاهي ديني مدرسا هجن يا ميڊيڪل ڪاليج، انجنيئرنگ يونيورسٽيون هجن يا اسلامي تعليم گاهه جتي ڪٿي شاگرد تعليم حاصل ڪرڻ ۾ ۽ ٽيچر پڙهائڻ ۾ مشغول آهيان. اعليٰ معيار، ڊسيپلين ۽ امن امان جي بهتر حالتن ڪري دنيا جي ڪيترن ئي ملڪن جا شاگرد نظر اچن ٿا. انڊيا جا تعليمي درسگاهه ته سالن کان مشهور آهن. پوني جهڙي شهر ۾ به ايترا بين الاقوامي معيار جا ڪاليج ۽ يونيورسٽيون آهن جو ڪيترائي ٻاهر جي ملڪن جا هتي پڙهڻ اچن ٿا.
پوني پهچڻ ۽ ڇڏڻ واري ڏينهن تي جڏهن آءٌ پوليس اسٽيشن تي رپورٽنگ لاءِ ويس ته مون کي هر دفعي پنجاهه کان سو کن مختلف ملڪن جا شاگرد نظر آيا. جيڪي ان وقت پنهنجن ملڪن کان پوني جي مختلف ڪاليجن ۽ يونيورسٽين ۾ داخلا وٺڻ لاءِ پهتا هئا. هيءَ آفيس صبح جو ڏهين کان شام تان کليل رهي ٿي ۽ مون ڏٺو ته هڪڙا آيا ٿي ۽ پنهنجي ويزا تي ٺپو هڻائي نڪتا ٿي ته ٻيا آيا ٿي. ٿورا ٿورا تڏهن به سڄي ڏينهن ۾ پوني ۾ هڪ سو شاگردن جي آمد ٻڌجي ته معنيٰ مهيني ۾ 3000 کان مٿي شاگرد اچن ٿا. پوني جي پوليس ڪمشنر مطابق پوني جي مختلف تعليمي ادارن ۾ 15000 کن ڌارين ملڪن جا شاگرد آهن ۽ اهو انگ ته فقط هڪ شهر پوني جو آهي. سڄي انڊيا ۾ ڪيترا ته فارين شاگرد هوندا! ان مان انڊيا جي ناموس هڪ طرف ٿئي ٿي ته غير ملڪي زرمبادلي جي ڪمائي ٻئي طرف. منهنجي ڀروارين ڪرسين تي ويٺل شاگردن کان سندن ملڪن جا نالا پڇيم ته اهي افغانستان، يمن، سريلنڪا، مالديپ، زئنزيبار ۽ ٻين آفريڪي ۽ عرب ملڪن جا هئا. هڪ ٻه ملائيشيا کان به هئا جن سان ملئي زبان ۾ خير عافيت ڪري پنهنجائپ جو احساس ڏياري جڏهن مون هنن کان پڇيو ته هو پاڪستان ۾ پڙهڻ لاءِ ڇو نٿا وڃن ته جواب ۾ هنن انهن ئي حقيقتن ڏي اشارو ڪيو ته:
• پاڪستان ۾ تعليم جو معيار ڪري پيو آهي.
• پاڪستان ۾ بدامني آهي
• پاڪستان ۾ پڙهائي، ٽيوشن ۽ هاسٽل جون فيون ڳريون آهن.
گذريل سال آمريڪا ۾ هوس جتي مون ڏٺو ته اتي جي مختلف ادارن ۽ ڪاروبار ۾ انڊيا جي تعليم يافته کي جلدي نوڪري ڏني وڃي ٿي. ايتريقدر جو هڪ ٻه پاڪستاني ڪمپنين ۾ ڏٺم ته اهي به پاڪستان کان وڌيڪ انڊيا جي ماڻهن کي نوڪري ڏيڻ ۾ خوشي محسوس ڪن ٿا. مون جڏهن ان جو سبب معلوم ڪيو ته جواب مليو ته ساڳئي ڊگري وارو انڊين پاڪستاني کان وڌيڪ قابل آهي، انڊين گهٽ پگهار تي به خوش رهي ٿو. هو ايمانداري سان ڪم ڪري ٿو، گسائي ته نٿو پر موڪل واري ڏينهن ڪم تي سڏڻ تي به بڇڙي شڪل نٿو ڪري وغيره.
ان بعد جڏهن مون کي ممبئي يونيورسٽي ۾ ليڪچر ڏيڻ ۽ ڪئمپس اندر هفتو کن رهڻ جو موقعو مليو ته مون کي اهو ڏسي حيرت ٿي ته يونيورسٽي رات جو ٻارهين تائين کلي پئي آهي. شاگرد توڙي پروفيسر سادن ڪپڙن ۾ ۽ سواءِ ايڪڙ ٻيڪڙ جي باقي سڀ پبلڪ بس مان لهي پنڌ ئي پنڌ پنهنجي پنهنجي ڊپارٽمينٽ ڏي پيا وڃن. ڪئنٽين ۾ به سڀ پٽاٽن جي ڦنگي ڀاڄي سان چپاتي، يا اڊلي، ڊوسا کائي گذر ڪن ٿا. هنن کي هر وقت علم حاصل ڪرڻ جي اون ۽ الڪو رهي ٿو. انڊيا ۽ ايران جي تعليمي ادارن توڙي اسپتالن کي ڏسي منهنجي دل ۾ هر وقت اها خواهش ٿئي ٿي ته ڪاش اسان جي يونيورسٽين ۽ اسپتالن جا شاگرد، پروفيسر ۽ ڊاڪٽر، پاڙيسري ملڪ گهمي ڪجهه پرائين. ملائيشيا جا ماڻهو به پنهنجي پاڙيسري ملڪ سنگاپور کي ڏسي سکي ويا. پر اسان ڪهڙا ماڻهو آهيون، جنهن جي هڪ پاسي انڊيا آهي ۽ ٻئي طرف ايران پر تڏهن به نه ٿا سڌرون.