الطاف شيخ ڪارنر

ايران ڏي اڏام

هي ڪتاب نامياري سفرناما نگار ۽ مئرين انجنيئر الطاف شيخ جو ايران بابت سفرنامو آهي. مھاڳ ۾ لياقت عزيز صاحب لکي ٿو:
”الطاف شيخ جو ھي ڪتاب هر لحاظ کان دلچسپ ۽ ڄاڻ جو ڀنڊار آهي، جيڪو سندس باقي تخليقن ۾ هڪ اهم اضافو اهي. هن سفرنامي ۾ ”ايران بحيثيت هڪ ملڪ“ ۽ ”ايراني بحيثيت هڪ قوم“ جو جهڙي نموني تعارف ڪرايو آهي، اهو ٻيو ڪوبه ليکڪ نٿو ڪرائي سگهي. هن جهڙيءَ طرح ايران جي تهذيب، ماڳن ۽ مڪانن جي پس منظر جي چٽسالي ڪئي آهي، اهو واقعي هڪ محقق (Scholar) ئي ڪري سگهي ٿو.

4.5/5.0
3644
657
آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
الطاف شيخ
ڇاپو پھريون

گوهر شاد مسجد الغ بيگ جي ياد ڏياري

ايران جي شهنشاهه شاهه رخ ۽ سندس زال گوهر شاد (جنهن جي نالي حرم مشهد ۾ گوهر شاد مسجد آهي) جو احوال لکندي هنن جي وڏي پٽ مرزا محمد طارق (الغ بيگ) تي ڪجهه سٽون لکڻ ضروري سمجهان ٿو. الغ بيگ 1394ع ۾ ايران ۾ ڄائو ۽ 1449ع ۾ وفات ڪيائين. جتي الغ بيگ جو ڏاڏو تيمور لنگ هڪ ظالم بادشاهه مڃيو وڃي ٿو، اتي سندس پيءُ شاهه رخ ۽ ماءُ گوهر شاد آرٽ، عمارتسازي ۽ فن جا متوالا هئا، جن ڪيتريون ئي خوبصورت عمارتون ٺهرايون. هنن جو هي وڏو پٽ الغ بيگ (انگريزي ۾ Ulug Bey, Ulugh Beg ۽ Ulugh Bek لکيو وڃي ٿو) زندگي جا فقط آخري ٻه سال فرارود Transoxiana ۽ فارس جو بادشاهه ٿي رهيو. هو علم فلڪيات Astronomy سان واسطو رکندڙ هو، هُومئٿس- جيئن ته ٽرگناميٽري ۽ Spherical جاميٽري جو وڏو ڄاڻو هو. پاڻ اڃان ننڍو ٻار هو ته پنهنجي ڏاڏي تيمور لنگ سان گڏ عراق، ايران، شام ويندي انڊيا گهمندو رهيو. تيمور 1336ع ۾ ڄائو هو ۽ الغ بيگ جڏهن يارهن سالن جو هو ته 1405ع ۾ تيمور گذاري ويو. ان بعد هو پنهنجي پيءُ ماءُ سان گڏ رهڻ لڳو. 1409ع ۾ جڏهن شاهه رخ گاديءَ جو هنڌ هرات ڪيو ته الغ بيگ کي ”سمرقند جو گورنر بنايو ويو. سمرقند اڄ ڪلهه ازبڪستان ۾ آهي پر ان وقت پرشيا (ايران) جي راڄ ۾ هو. هن نوجوان حاڪم، سمرقند کي ذهين ۽ پڙهيل ڪڙهيل ماڻهن جو مرڪز بنائي ڇڏيو. سمرقند جي ريگستان چوڪ وٽ سن 1420ع ۾ ”مدرسه“ (يونيورسٽي) ٺهرايو، جتي هن دنيا جي ڪيترن ماهر فلڪيات ۽ حسابن جي ماهرن Mathematicians کي مدعو ڪيو. ڇهه سو سال پراڻي اها عمارت اڄ به سمرقند ۾ موجود آهي. الغ بيگ جو انگي حسابن ۾ سڀ کان مشهور شاگرد غياث الڪاشي (1429ع-1370ع ) ٿي گذريو آهي.
۽ هي چار سٽون منهنجي جهازي دوستن ۽ شاگردن جي دلچسي لاءِ آهن.
الغ بيگ جو گهڻو شوق Astronomy سان هو جنهن 1428ع ۾ هڪ تمام وڏي Observartory گورخاني زنج نالي ٺهرائي. ٽيلي اسڪوپن جي اڻ هوند ڪري هن صحيح حساب ڪتاب رکڻ لاءِ پنهنجي ايجاد ڪيل فخري Sextant جي ڊيگهه وڌائي ۽ هن اٽڪل 994 تارن جو حساب ڪتاب رکيو. هن ڪيترن عرب فلڪيات جي ماهرن جون چڪون صحيح ڪيون. تارن جي ٺاهيل هن جي ڪئٽلاگ جو سن 1665ع ۾ ٿامس هائيڊ آڪسفورڊ ۾ Edit ڪري ٽائيٽل ڏنو.
Tabulae longitudinis et latitudinis stellarum fixarum exabervation ulug beighi.
الغ بيگ سال Sidereal Year جي ڊيگهه پڻ ڪڍي جيڪا اڄ ڏينهن تائين صحيح سمجهي وڃي ٿي. اڄڪلهه جو هر شاگرد ٽرگناميٽري جي Tables کان واقف آهي. الغ بيگ Sine ۽ ٽئنجنٽ جي ڊيسيمل (ڏهائي) کان پوءِ اٺن انگن تائين صحيح وئليو ڪڍي يعني جيڪا ٺهيل ٺڪيل ڳالهه Trignometric Tables اسان کي ڏکيائيءَ سان سمجهه ۾ ٿا اچن، سي هن 600 سال اڳ ايجاد ڪيا. الغ بيگ جي انهن خذمتن ڪري 1988ع ۾ سوويت روس (USSR) الغ بيگ جي ياد ۾ پوسٽ جي ٽڪلي ڪڍي ۽ لئٽيويا جي شهر ريگا ۾ الغ بيگ جي ماڻهوءَ جي قد کان وڏي مورتي آهي. جنهن جي هيٺيان مڪاني زبان ۾ Mirzo Ulugbek لکيل آهي.
چنڊ تي جيڪي داغ نظر اچن ٿا، اهي تمام وڏا کڏا آهن جن مان ڪي ڪي ته ٻه ٻه ميلن جي گولائي ۾ آهن. الغ بيگ جي سائنسي ڪمن کي Tribute بخشڻ لاءِ جان هائينرچ نالي هڪ جرمن سائنسدان 1830ع ۾ چنڊ جي هڪ کڏي Crater جو نالو Ulugh Beigh Crater رکيو.
تيمورلنگ جو پوٽو ۽ گوهر شاد ۽ شاهه رخ جو هي پٽ الغ بيگ، جيڏو سائنس جي ڪمن Astronomy ۽ حسابن ۾ ذهين هو اهڙو هو حڪومتي انتظام سنڀالڻ ۾ جڏو هو ۽ جنگيون هارائڻ ڪري ملڪ جا ڪيترا حصا دشمنن حوالي ٿي ويا. ڪي ٻه سال به حڪومت مس ڪيائين ته سندس وڏي پٽ عبداللطيف سندس سسي ڌڙ کان ڌار ڪري ڇڏي. ان وقت الغ بيگ حج لاءِ سفر ۾ هو ۽ سندس لاش اتي ئي رستي تي دفن ڪري ڇڏيو، جيڪو پوءِ سندس مائٽ بابر (جيڪو پوءِ هندستان جو بادشاهه ٿيو ۽ مغل گهراڻي جو بنياد وڌو) هن جي بچيل سچيل هڏين کي اتان ڪڍرائي سمرقند ۾ سندس ڏاڏي جي مقبري ڀرسان دفن ڪرايو. اڄ امام رضا جي روضي ۾ گهڙندي ڀرسان گوهر شاد مسجد کي ڏسي سندس لائق فائق وڏو پٽ الغ بيگ ياد اچي ويو، جنهن جي علم فلڪيات ۽ ٽرگناميٽري جي ڪيترين شين جي ايجاد ڪري اڄ اسان کي پاڻي جي جهاز تي Sextant ذريعي سمنڊ تي پنهنجي پوزيشن معلوم ڪرڻ ۾ سهوليت ٿئي ٿي. اڄ اسان ٽرگناميٽري ذريعي جهاز جو طئه ڪيل فاصلو سج ۽ تارن جي چرپر ذريعي ماپيو وٺون.