مشهد جون بازاريون ۽ بلبلن جي هاءِ هاءِ!
مشهد سڄو، اڄ کان ٽيهه سال کن اڳ وارو هانگ ڪانگ ۽ سنگاپور لڳي ٿو. يعني دڪان ئي دڪان ۽ انهن جي اڳيان خريدار ئي خريدار. اهو ان ڪري جو هتي روزانو هزارين ٽوئرسٽ اچن ٿا ۽ دڪاندار گهٽ نفعو رکڻ جي باوجود چڱو ڪمايو وڃن ۽ خريدارن کي به مشهد ۾ هر شيءَ سستي پوي ٿي. مشهد ۾ هونءَ ٽي وڏيون ۽ مشهور بازاريون آهن. سڀ کان وڏي ۽ ڊبل ماڙ بازار رضا آهي جنهن کي بازار بزرگ به سڏين ٿا جيڪا 800 ميٽر کن ڊگهي آهي يعني منو ميل کن آهي جتي توهان کي هن صوبي خراسان جون هٿ جو ٺهيل شيون غاليچا، ڀرت، مصلن کان وٺي ڳهه ڳٺا، زعفران ۽ عطر وغيره ملندا ۽ ٻاهرين ملڪن جون شيون پڻ. اڄڪلهه ٻاهرين ملڪن جون شيون معنيٰ چين جون شيون. گهٽ اگهه ڪري چين دنيا جي بازارين تي ڇانئجي ويو آهي. هر هڪ مڃي ٿو ته انگلينڊ، فرانس، جرمني اٽلي جي شين جي Finishing بهتر آهي پر قيمتن ۾ فرق ته ڏسو. هن مهانگائي جي دور ۾ جڏهن وڏن پگهارن وارن جو حال به ”آڻيون ۽ چاڙهيون ڏٿ ڏهاڙي سومرا“ وڃي ٿيو آهي اتي عقلمند ماڻهو انگلينڊ يا اٽليءَ جي مشهور ڪمپنين جو بوٽ ٽن هزارن ۾ وٺندو يا چين جو فقط ٻه سو رپين ۾ - توڙي کڻي چين جي ٺهيل شي جي اها سونهن نه هجي. بازار رضا ۾ هيٺ مٿي وڃڻ لاءِ ڪيترائي Escalators (اليڪٽرڪ تي هلندڙ ڏاڪڻيون) آهن. هن بازار کي ٻه وڏا گيٽ آهن، هڪ بيت المقدس چوراهي ڏي ۽ ٻيو سترهين شاهروار چوراهي ڏي آهي.
مشهد جي هڪ ٻي مشهور بازار خاص ڪري ڪپڙي ۽ ٽيڪسٽائيل جي شين لاءِ سراءَ بازار رضا آهي ۽ ٽي بازار ڪويتي بازار نالي آهي جيڪا سترهين شاهروار اسڪوائر وٽ آهي ۽ هن بازار ۾ مختلف شيون ملن ٿيون. هي بازاريون صبح جو 8 وڳي کان شام جو 8 وڳي تائين کليل رهن ٿيون. انهن مشهور بازارين کان علاوه ٻيون به ڪيتريون ئي ننڍيون وڏيون مارڪيٽون ۽ شاپنگ سينٽر شهر ۾ جتي ڪٿي نظر اچن ٿا. جيئن ته زست خوار بزنيس سينٽر جيڪو ڊاڪٽر شريعتي اسڪوائر (ڪوه سنگوئي) وٽ بئنڪ تجارت واري بلڊنگ ۾ آهي. ان کان علاوه خريداري لاءِ احمد آباد ايوينيو، جنت ايوينيو، دانشگاهه ايوينيو ۽ مودارس ايوينيو وارا دڪان پڻ مشهور آهن.
هڪ ٻي بازار امام رضا جي مقبري جي اتر پاسي، تبريزي اسڪوائر وٽ شارق زست ٽريڊ سينٽر پڻ آهي. جتي هر شيءَ گهٽ قيمت تي ملي ٿي.
مشهد جو شهر نه فقط بازارن جو پر پارڪن ۽ باغيچن جو به شهر آهي. جتي ڪٿي ساوڪ نظر اچي ٿي. هتي جي فارسي شاعرن کي ههڙا نظارا پسي واقعي Inspiration ملندي هوندي، باقي اسان وٽ خاص ڪري سنڌ ۾ رڳو آهن لُڪون ۽ جهولا، ڪرڙ ۽ ڪنڊا، ڪانگ ۽ ڪٻرون، ڊڀ ۽ ڪانڊيرا...! ڪٿي آهن مشهد ۽ تبريز واريون گل گلڪاريون، مور ۽ بربلون (بلبلون)، زعفران ۽ چنبيليون؟
مڙيئي پاڪستان ٿيڻ واري دور جي شاعرن، فارسي شاعري کي سنڌي يا اردو رنگ ڏيئي انهن جي لامن تي زوريءَ کڻي نرگسون ۽ چنبيليون پوکيون ۽ مٿن بلبلون وهاريون پر پوءِ سگهوئي نئين ٽهي جي شاعرن کي حقيقت کان ڪم وٺي چوڻو پيو:
ڪنڊيءَ نه سڱري، ٻٻر نه پلڙا
ڇانگون نه ڇيلڙا، مارو اڪيلڙا....
يا بلبلن کي ٻولائڻ بدران پنهنجي ديس جي ڪاري ڪانگ کي لنوائڻو پيو...
”ڪانگ ٿو لنوي....“
گلن باغيچن جا جيڪڏهن توهان شوقين آهيو ۽ مشهد ۾ گهڻا ڏينهن ٽڪڻ جو ارادو اٿانوَ ته پوءِ شهداءِ اسڪوائر مان سترهين، ارڙهين يا اوڻهين نمبر بس ۾ چڙهي ملت پارڪ ۾ هليا وڃجو، جيڪو وڪيل آباد روڊ جي ڀرسان آهي. ان کان علاوه شهر کان اٺ کن ڪلوميٽر پري هڪ ٻيو پارڪ وڪيل آباد پارڪ نالي آهي. مشهد جي جبلن جي قدمن وٽ ڪوه سنگوئي پارڪ ۽ دانش اسٽريٽ وٽ مرزا ڪوچڪ خان جنگلي پارڪ آهي. هي سڀ پارڪ تمام وڏا پارڪ آهن. جن جو تصور اسان ڪري نٿا سگهون جو ان ليول جا پارڪ اسان وٽ عام نه آهن. جيڪي ننڍي ليول جا پارڪ اسان وٽ آهن اهي به پاڻي جي کوٽ ۽ مالهين جي غير حاضري ڪري سڪي سڙي ويا آهن. ان ڪري مشهد ۾ وقت ملي ته بازارين ۾ خريداري پٺيان وڃڻ بدران هتي جا پارڪ گهمجن. خاص ڪري بهار جي موسم ۾- ۽ پوءِ ئي فارسي شاعري کي اسين سمجهي ۽ Appreciate ڪري سگهنداسين.
مزي جي ڳالهه اها ته اسان جيئن ئي هوش سنڀاليو ۽ ڏهه ٻارهن سالن جا ٿي ادب ۽ شاعري پڙهڻ شروع ڪئي ته ان وقت جي اها شاعري اردو توڙي سنڌي، پڙهي حيرت ٿيندي هئي. انهن ڏينهن جي شاعري ۾ نه رڳو فارسي جا لفظ ٽنبڻ جو فئشن هوندو هو پر ايران جي موسم، گلن ٻوٽن، پکين کي پڻ زوري ڦاسائي شعرن جي قيد ۾ باندي بڻايو ويندو هو ۽ اسان ننڍي عمر جا، ادب ۽ شاعري سان شوق رکڻ جي شروعات ڪرڻ وارا، هالا ۽ ڀٽ شاهه جي گرم موسم ۽ وارياسين پٽن وارا، سنڌي يا اردو جي عجيب ٻولي ۾ گل ۽ غنچن، بلبلن ۽ نرگسن جون ڳالهيون ٻڌي حيرت ۾ پئجي ويندا هئاسين. نموني خاطر ان وقت جا ڪجهه شعر پڙهو جيڪي سنڌي جا آهن. ۽ اهڙي ئي اسٽائيل جا اردو جا شعر هوندا هئا جيڪي سنڌي يا اردو کان وڌيڪ فارسي جا چئجن ته وڌيڪ صحيح ٿيندو.
حال نرگس جو ٻڌي مستي ورعنائي جو،
خم ٿيو سر به ادب هر صحرائي جو،
سر مٽيو سنگِ درِ يار تي سودائي جو،
داد ڏي عشق مون کي ناصيه فرسائيءَ جو.
مٿيون شعر سنڌ جي مشهور شاعر فيض بخشاپوريءَ جو آهي جنهن کي غالبِ سنڌ به سڏين ٿا. اسان جي ڳوٺ هالا جي دوست ۽ شاعر حميد ”شهيد“ ٻڌايو ته سکر جي هڪ مشاعري ۾ هُو به ويٺو هو جنهن ۾ فيض بخشاپوري صاحب جڏهن پنهنجا ڪجهه شعر ٻڌائي اسٽيج تان لٿو ته خيرپور جي ڊاڪٽر پروفيسر حامي صاحب چيس:
”سائين هڪ ٻه سنڌي جو شعر به ته ٻڌايو ها.“
فيض صاحب اهو ٻڌي ڪاوڙجي پيو ۽ حامي صاحب کي چيو: ”اهي سڀ سنڌي جا ته ٻڌايم!“ بهرحال ان دور ۾ فارسي جو سنڌي ۽ اردو ۾ تمام گهڻو واهپو ٿيو ٿي جيئن اڄڪلهه انگريزي جو واهپو وڌندو وڃي ۽ هڪ سنڌي جي پروفيسر پنهنجي شاگردن اڳيان ڪلاس روم ۾ ان ڏک جو اظهار ڪندي چيو هو: ”مون کي افسوس آهي انهن اسٽوڊنٽس تي جيڪي يوز ٿا ڪن انگلش ورڊس، سنڌي لئنگوئيج ۾.“
بهرحال اسان جي فيض بخشاپوري کي پنهنجي زبان تي فخر آهي جنهن کي هُو نج سنڌي ٿو سڏي. تڏهن ته هن هڪ شعر هن ريت چيو آهي.
منهنجي زبان تي ناز ٿي سنڌي زبان ڪري،
دشت غزل کي رشڪ خيابان ڪري ڇڏيم.
هاڻ سائين ڏيو منهن!
نه فقط فيض پر اڄ کان اڌ صدي اڳ، اسان جي هر شاعر جو پنهنجي شاعري ۾ فارسي جا لفظ استعمال ڪرڻ هڪ خوبصورت خواب هو جنهن جي هن هر صورت ۾ ساڀيان ماڻڻ چاهي ٿي. نموني خاطر اسان جي ڳوٺ جي هڪ شاعر انور هالائي جي ڪجهه سٽن مان لطف حاصل ڪريو:
”وارفتگي ۾ دست بريده ڪري ڇڏيائون،
يوسف اڳيان ٿي ماهه جنينن ۾ ڪشمڪش،
ساحل ڪري تلاش ٿڪجي پيا،
تڏهن کان آهي گرداب جي قريب سفينن ۾ ڪشمڪش.“
هڪ شعر محبوب سروري جو ياد اچي رهيو آهي.
”سلسلو بالواسطا قاتل سان قائم ٿي ويو،
منهنجو دم خنجر ۾، خنجر کف قاتل ۾ آ.“
اشرف منصور صاحب نالي هڪ شاعر جو شعر ”ملاحظه فرمايو.“
”اڃان وعده شڪن تي مون کي حسن اعتبار ايندو،
مگر مشڪل قرار ايندو سراپا انتظار ايندو،
قفس ۾ بي پر بلبل جي حال زار تي هاءِ هاءِ
جهان ۾ چار سو آهي صدا، فصل بهار ايندو.
مزي جي ڳالهه اها ته ان فارسي مان اسان جي ٿر پاسي جو اعليٰ شاعر وفا پلي به جان ڇڏائي نه سگهيو آهي، چي:
”جام ساقي ڏئي چيو قسم هو،
مهر تابان به ٿي ويو مڌم مڌم،
حسن جانان ئي حسن عالم هو،
منهنجو غم گويا تنهنجو ئي غم هو.