است چُون عاقبت ڪار جهان نيستي...
ايران ۾ جيڪي مذهبي جايون ۽ مذهبي ماڻهن جا مقبرا آهن انهن جي ڏسڻ جي ڪا ٽڪيٽ ناهي باقي تاريخي جاين تي ٿوري گهڻي ٽڪيٽ رکي وئي آهي، جيئن ان کي وڌيڪ بهتر بنائجي ۽ بنيل شيءِ جي ٺاهه جوڙ تي ڌيان ڏيئي سگهجي ۽ ان فيءَ (ٽڪيٽ) مان هتي جا واسطيدار کاتا واقعي ايمانداري سان ان عمارت جي ۽ پسگردائي جي سار لهن ٿا ۽ ساڳي وقت ٽوئرسٽن جي سهوليت ۽ بهتري جو خيال رکن ٿا. اهڙن هنڌن تي توهان کي جتي ڪٿي پيئڻ لاءِ صاف پاڻي، صاف سٿرا ٽئاليٽ، وهڻ لاءِ اڏاوتن هيٺان رکيل بينچون، گند ڪچري اڇلائڻ لاءِ ٽوڪريون، گاڏيون بيهارڻ لاءِ فري پارڪنگ، ڪنهن جي شيءِ يا ڪو ٻار منجهي وڃي ته ان جي مدد لاءِ عملو.... وغيره نظر اچي ٿو.
مون ٽي هزار ريال ڏئي عمر خيام جي مقبري ڏسڻ جي ٽڪيٽ ورتي. ٽي هزار انگ تمام وڏو آهي پر بقول سلمان رضوي جي ايران جو سِڪو بي برڪتو آهي. 3000 ريال 300 تُمن ٿين ٿا ۽ اڄ ڪلهه پاڪستاني هڪ رپئي ۾ 15 تمن آهن، معنى اسان جي ناڻي جي حساب سان ان ٽڪيٽ جي قيمت 20 رپيا ٿي. ايران جي سڪي بابت هڪ دفعو وري ان ڪري به لکيو اٿم ته هتي ايندڙن کي ان بابت مونجهارو نه رهي، جيئن تهران جي ايئرپورٽ تي اخبار جي قيمت 180 تمن (يعني 1800 ريال) ٻڌي آئون پريشان ٿي ويو هوس ۽ واپس رکي ڇڏيم بعد ۾ خبر پئي ته ايراني ايترا پئسا اسان جي فقط 12 رپين جي برابر ٿيا.
عمر خيام جو مقبرو نرالي انداز ۾ ٺهيل آهي جن جي چوڌاري، ٻاهران ۽ اندر سندس فارسي رباعيون لکيل آهن. عمر خيام پاڻ به نرالو انسان هو. هو هڪ اعلى شاعر، فلاسفر، حساب دان ۽ عالمِ فلڪيات هو ۽ جنهن لاءِ هن کي دنيا مڃي ٿي. هو ايران جي هن شهر نيشاپور ۾ ڄائو ۽ هتي ئي دفن ٿيل آهي. خراسان صوبي جي هن شهر نيشاپور جي دنيا ۾ مشهوري عمر خيام جي ڪري ٿي. منهنجو ڪو مطلب اهو نه آهي ته نيشاپور جي اهميت عمر خيام بنا ڪجهه به ناهي. نيشاپور تاريخي خيال کان ايران جي گهڻن جهونن شهرن کان وڌيڪ اهميت رکي ٿو، جتي نه فقط امام زاده محمد محروق جو آخري آرام گاهه آهي، عمر خيام جو شهر آهي پر هن شهر جي مشهوري عظيم صوفي شاعر فريد الدين عطار، مشهور ايراني آرٽسٽ ڪمال و مولڪ ۽ ٻين عالمن، ڏاهن، شاعرن، سياستدانن کان علاوه فيروزه پٿرن ڪري پڻ آهي. نيشاپوري کاڻين جو هي ٿڌي بلو ۽ سائي رنگ جي مڪسچر وارو پٿر هزار سالن کان مٿي فيروزه نيشاپوري جي نالي سان مشهور آهي ۽ عورتون لاڪيٽن، ايرنگن، ڪنگڻن ۽ منڊين ۾ لڳرائين ٿيون. امامزاده محروق جي مقبري ٻاهران واري روڊ خيابان طبريسي جي دڪانن مان هڪ تان پاڻي جي بوتل وٺي رهيو هوس ته ”ليالي طوس“ نالي ڀر واري دڪان ۾ ڪجهه يورپي ٽوئرسٽن کي فيروزي پٿر جا ڳهه خريد ڪندو ڏسي آئون به مٿي چڙهي پيس. اهي مونکي نه فقط خوبصورت لڳا پر سستا به لڳا. فرانس جي قوميت رکندڙ هنن ايراني ٽوئرسٽن ٻڌايو ته هن پٿر جون شيون مشهد ۾ به سستيون آهن پر هتي اڃان به وڌيڪ سستيون آهن جو هن پٿرن جون کاڻيون هن شهر نيشاپور ۾ ئي آهن. بعد ۾ اسانجي گروپ جي هڪ برٽش پاڪستاني مرزا اصغر حسين ڪجهه منڊيون ورتيون ته هن ڪجهه وڌيڪ اگهه گهٽ ڪرايو. جنهن مان لڳو ته دڪاندار مقرر ڪيل قيمت کان به ڏهه ويهه سيڪڙو سستو ڪن ٿا.
نيشاپور ساساني دور حڪومت ۾ شاهپور بادشاهه نالي ٺهرايو هو. ساسانين جي حڪومت بعد ايران تي عربن جي حڪومت ٿي جن نيشاپور کي خراسان صوبي جي گاديءَ جو شهر (Capital) مقرر ڪيو ۽ ڏهين صدي ۾ هي ايران جو تمام ڀلو شهر هو. هي شهر ڪاشي ۽ ٺڪر جي شين کان به بيحد مشهور هو ۽ اڄ به هن علائقي جي ڪاشي ائين مشهور آهي جيئن اسان جي ملڪ ۾ هالا، نصرپور ۽ ملتان جي. مشهد کان هيڏانهن نيشاپور ايندي ڪيترائي ڪاشي جي ڪارخانن جا اشتهار نظر آيا ۽ مونکي به پهريون دفعو خبر پيئي ته ”ڪاشي“ اسانجي ڳوٺ هالا جو ، يعني سنڌيءَ جو نه پر فارسي زبان جو لفظ آهي. ايران ۾ مختلف مقبرن ۽ عمارتن ۾ ڪاشي جو جهونو ۽ نئون ڪم ڏسي دل خوش ٿيو وڃي. ڇا ته آسماني، نيري، بلو، فيروزي ۽ سائي رنگ جا Shade ۽ چٽ آهن! سلجوق گهراڻي جي پهرين حاڪم تغرل بيگ (سندس پورو نالو سلطان تغرل بن ميڪائيل هو جنهن 1037ع کان 1063ع تائين ايران تي حڪومت ڪئي) نيشاپور کي سڄي ايران جي گادي جو شهر بڻايو.
1145ع واري زلزلي نيشاپور جي ڪافي تباهي آندي، رهي سهي ڪسر 1153ع ۾ غزترڪمن جي حملي پوري ڪئي پر هي اهو شهر آهي جيڪو وري جڙندو رهيو، وڌندو رهيو، خوشحال ٿيندو رهيو. 1216ع ۾ جڏهن عرب سياح ياقوت هي شهر گهميو ته هن کي سڀني شهرن ۾ سهڻو ۽ امير لڳو. 1269ع ۾ منگولن جي ٻي حملي بعد به هي شهر وري اڀريو، پر پوءِ آهستي آهستي امام رضا جو شهر مشهد، هن تر جو خوشحال ۽ رونق وارو شهر ٿيندو ويو، پر ان هوندي به نيشاپور شهر پنهنجي سڃاڻپ ۽ سونهن برقرار رکي. 1722ع ۾ افغانين واري حملي ۾ نيشاپور تر پٽ ٿي ويو. ان بعد جيئن ئي نادر شاهه ايران جو حاڪم ٿيو ته هن مشهد کي ايران جي گاديءَ جو شهر مقرر ڪيو. بهرحال نيشاپور اڄ به هڪ اهم تاريخي شهر آهي جيتوڻيڪ هو ڪيترائي دفعا تباهه ٿيندو رهيو. بقول انڊيا جي انگريز وائسراءِ جارج ڪرزن جي، جيڪو 1899ع ۾ هن پوسٽ لاءِ انڊيا پهتو هو ۽ هو ننڍي هوندي کان ئي گهمڻ جو شوقين هو.
“Neishapur had certainly been destroyed and rebuilt more than any other city in the world.”
هي شهر نيشاپور ڏهين، يارهين ۽ ٻارهين صدي ۾ مصر جي قاهره ۽ عراق جي بغداد جي مقابلي جو شهر هو. تيرهين صدي ۾ هن شهر سان جيڪو ظلم ٿيو ان لاءِ اڄ به دنيا افسوس ڪري ٿي. 1221ع ۾ چنگيز خان جي ڌيءَ جي مڙس کي ڪنهن هن شهر ۾ ماري وڌو، ان جو بدلو چڪائڻ لاءِ چنگيز خان جي ڌي نيشاپور جي سڀني ماڻهن کي قتل ڪرڻ جو حڪم ڏنو. هن حڪم جي پوئواري ۾ منگولن شهر جا سترهن لک ماڻهو ڪهي ڇڏيا ۽ مردن، عورتن ۽ ٻارن جي کوپڙين سان هڪ وڏو اهرام (Pyramid) ٺهرايو. هن شهر کي زلزلن به ڪافي تنگ ڪيو آهي. گذريل ويهه سالن ۾ ٻه دفعا زبردست قسم جا زلزلا آيا آهن هڪ 1986ع ۾ ۽ ٻيو 1997ع ۾.
اسان جهاز هلائڻ وارن کي فقط دنيا جي بندرگاهن جي خبر آهي ته ڪهڙو بندرگاهه ڪهڙي ملڪ ۾ ۽ ڪهڙي هنڌ تي آهي. عمر خيام جنهن جي فارسي رباعين جو ترجمو اسڪول جي ڏينهن ۾ وڏي شوق سان پڙهيوسين، ان بابت اها خبر ضرور هئي ته هن جو تعلق ايران جي شهر نيشاپور سان آهي پر اهو هتي مشهد ۾ اچي معلوم ٿيو ته عمر خيام، نيشاپور جو ڳوٺ مشهد کان فقط ٻه اڍائي ڪلاڪن جي سفر تي آهي ۽ اڄ هتي نيشاپور ۾، عمر خيام جي مقبري اڳيان پاڻ کي بيٺل ڏسي حيرت پئي ٿئي ته هن ۾ دفن ٿيل همراهه جون انگريزي ۾ فٽز گرالڊ جون ترجمو ڪيل رباعيات، جواني جي ڏينهن ۾ Quote ڪندا رهياسين ٿي....
“Here with a loaf of Bread beneath the Bouth,
A flask of Wine, a Book of Verse… and you,
Beside me singing in the wilderness,
And wilderness is Paradise enow.
يا وري....
Oh, come with old Khayyam. And leave the wise,
To talk; one thing is certain, that life flies;
One thing is certain, and the rest is lies;
The flower that once has blown for ever dies.
۽ سڀ کان گهڻي جيڪا عمر خيام جي رباعي اسان استعمال ڪندا هئاسين، اها هئي؛
Ah, love! Could thou and I with fate conspire
To grasp the sorry scheme of things entire
Would not we shatter it to bits- and then
Re-mould it nearer to the Hearts desire.
عمر خيام پنهنجن رباعين ۾ پنهنجي ڳوٺ نيشاپور جو نالو به کڻي ٿو.
Whether at Naishapur or Babylon,
Whether the cup with sweet or bitter run,
The wine of life keeps oozing drop by drop
The leaves of life keel falling one by one.
۽ اڄ آئون هن جي ملڪ، هن جي شهر ۽ هن جي قبر وٽ بيٺو آهيان. پاڻ هن دنيا جي مسافر خاني ۾ آيو، ڪجهه وقت رهيو ۽ هليو ويو، ڪئين سلطان بادشاهه آيا- وڏي شان شوڪت سان، ڪوبه هتي نه رهيو، مٽي سان مٽي ٿي ويا. عمر خيام پنهنجي هڪ رباعي ۾ چوي ٿو:
Think, in this battersd caravanserai
Whose door ways are altermate night and day,
How sultan after sultan with his Pomp
Abode his hour or two, and went his way.
عمر خيام، اصل نالو غياث الدين ابو الفتح عمر بن ابراهيم خيام نيشاپوري 1048 ۾، هن شهر نيشاپور ۾ ڄائو، جڏهن ايران تي غزنوي گهراڻي جي حڪومت هئي. پاڻ واري سومناٿ مندر واري بت شڪن هيرو (محمود غزنوي) کي وفات ڪئي 18 سال ٿيا هئا ۽ سندس ٻن پٽن محمد ۽ مسعود جي تخت تي وهڻ بعد هاڻ ايران جو سلطان مودود هو. ايران جي هن حصي تي سلجوقن جي حڪومت هئي ۽ عمر خيام جي ڄمڻ وقت سلجوق گهراڻي جو پهريون سلطان تغرل بن ميڪائيل والي وارث هو. عمر خيام 1131 ۾ وفات ڪئي سندس حياتي دوران هن ملڪ جا ڪيترائي سلطان ٿيا تڏهن ته هو هنن جي ۽ هنن کان اڳ حڪومت ڪندڙن جي شان شوڪت جي ڳالهه ڪري ٿو ته ”آيا ڪئين سڪندر دارا، ويا پنهنجا وڄائي وارا“ . هن فاني دنيا ۾ ڄڻ هو پل ٻه مس ڪي رهيا ۽ پنهنجي واٽ وٺي ويا.
عمر خيام وڏو قابل ماڻهو ٿي گذريو آهي. هو هڪ ئي وقت شاعر، فلاسفر، Astronomer، حسابدان (Mathematician)هو. ايران کان ٻاهر هن کي انگريز ترجميڪار ايڊورڊ فٽزگرالڊ جي Rubaiyat of Omar Khayyam جي ڪري گهڻي مشهوري ملي. اسان جي به عمر خيام سان واقفيت انهن انگريزي ۾ ترجمو ٿيل رباعين جي ڪري ٿي.ا يڊورڊ بعد ٻين ڪجهه انگريزن عمر خيام جون رباعيون انگريزي ۾ ترجمو ڪيون آهن بلڪه دنيا جي ڪيترن ئي زبانن ۾ ٿي چڪيون آهن- فرينچ، جرمن، اسپيني ۽ اطالوي زبان ۾ ڪتاب ته مون به ڪيترن ايئرپورٽن تي وڪامندي ڏٺا آهن ۽ تهران ۾ حيدرآباد جو حسيني فيروز دين شاهه مليو جنهن ٻڌايو ته عمر خيام جون رباعيون اردو ۽ سنڌي ۾ به ترجمو ٿي چڪيون آهن. ويجهڙائيءَ ۾ هي سفرنامون لکڻ دوران دادو جي بشير سيتائي جو ڪتاب ”رباعيون عمر خيام جون“ مليو اٿم جنهن ۾ هن صاحب عمر خيام جي رباعين جو انگريزي ۽ سنڌي ۾ ترجمو ڪيو آهي.
عمر خيام حسابدان به هو ۽ آلجبرا ۽ ٽرگناميٽري ۾ هن جي وڏي Contribution آهي. 1070ع ۾ جڏهن عمر خيام فقط 22 سالن جو هو ته هن جاميٽري جي طريقي سان (Circle) گول کي هائيپر بولا سان Intersect ڪري آلجبرا جون ڪيوب واريون Equations حل ڪرڻ جو طريقو متعارف ڪرايو. جيڪو يورپ تائين پهتو. ان کان علاوه عمر خيام جاميٽري ۾ Theory of Proportion پيش ڪئي ۽ ”شارح ما اشڪالا من مصدرت ڪتاب اڪلدس“ لکيو جيڪو انگريزي ۾ Explanation of the difficulties in the postulates of Euclid” نالي اڄ به مشهور آهي.
جن ڏينهن ۾ اڃان ٽيلي اسڪوپ ايجاد نه ٿيا هئا ته عربستان، ايران ويندي سنڌ ۽ راجستان جا ماڻهو چنڊ تارن ۽ انهن جي چرپر جي ڄاڻ ۾ يورپين کان وڌيڪ هوشيار هئا، ڇو جو يورپ ۾ ڌنڌ ۽ هر وقت گهاٽي جهڙ ۽ سيءَ ڪري اتي جا ماڻهو نه ته اسان وانگر اڱڻ ۾ ستا ٿي ۽ نه اتي چنڊ تارا چٽا نظر آيا ٿي. ان فيلڊ ۾ عربن ۽ ايرانين جي وڏي Contribution آهي، جنهن کان پاڻي جو جهاز هلائيندڙ ناکئا (Navigators) يا هوائي جهاز هلائيندڙ پائليٽ واقف آهن. عمر خيام جي ڏينهن ۾ گهڻو ڪري هر حسابدان ماهر فلڪيات ٿي (Astronomer) به هوندو. سو عمر خيام به پنهنجي وقت جو مشهور ماهر فلڪيات ٿي گذريو آهي جنهن جي يورپي به واکاڻ ڪن ٿا. 1073ع ۾ سلجوق گهراڻي جي ٽئين حاڪم سلطان جلال الدولا مالڪ شاهه، ٻين سائنسدانن سان گڏ عمر خيام کي آبزروئٽري ٺاهڻ لاءِ چيو. آخرڪار عمر خيام ۽ ان جي ساٿين سال جي ڊيگهه ڊيسيمل کان به ڇهن انگن تائين صحيح انگ 365.242198 ڏينهن ٻڌائي. هن ريت 5500 سالن ۾ فقط هڪ ڪلاڪ جو فرق اچي ٿو ۽ هوڏانهن يورپين طرفان ماپيل سال جيڪو چئين صدين کان هلي رهيو هو ان ۾ 3300 سالن ۾ سڄي ڏينهن (24 ڪلاڪن) جو فرق پيو ٿي. 1079ع ۾ سلطان مالڪ شاهه، عمر خيام جي هن ڪئلينڊر کي ايران جو سرڪاري ڪئلينڊر رکيو جيڪو ان وقت جي جولين ڪئلينڊر کان تمام گهڻو Accurate ۽ اڄ جي گريگورين ڪئلينڊر سان ملندڙ جلندڙ هو. هونءَ ڪيترن کي ضرور حيرت ٿئي ۽ مونکي به ڪڏهن ڪڏهن يقين نه ايندو آهي ته عمر خيام جهڙا ڪيترائي ماڻهو ننڍي عمر ۾ ايڏو هوشيار ٿي سگهن ٿا، پر پوءِ سوچان ٿو ته هڪ ٽيچر جي حيثيت ۾ منهنجو به ڪجهه اهڙن شاگردن سان واسطو پيو، جيڪي ملائيشيا پاسي ڏهاڪو سال پڙهائڻ واري نوڪري ۾ منهنجا شاگرد ٿي رهيا. اهڙائي ڪجهه Extra ordinary ذهين شاگرد، تعليم حاصل ڪرڻ دوران مليا جن مان هڪ اسانجي ملڪ جي اهم شخصيت ۽ دادو ضلعي جي هڪ ننڍڙي ڳوٺڙي شاهه پنجو سلطان جو انجنيئر غلام محمد سومرو آهي. غلام محمد سومرو، هاڻ سٺ سالن جو (جنم سال 1947ع ) پاڪستان ريلويز جو رٽائرڊ آفيسر آهي. هن جڏهن 13 سالن جي ڄمار ۾ 1960ع ڌاري، ڪئڊٽ ڪاليج پيٽارو ۾ نائين ڪلاس ۾ داخلا ورتي ته هو پنهنجي ڪلاس ميٽن ۾ سڀ کان ننڍي عمر جو هو ۽ هڪ ڏوراهين ڳوٺ جي اسڪول کان هجڻ ڪري هن کي داخلا وقت نه اردو آئي ٿي ۽ نه ڪا گهڻي انگريزي پر اسانجي ان وقت جي برٽش آرمي جي رٽائرڊ ڪرنل ۽ ٻي جنگ عظيم جي جپاني جنگي قيدي پرنسيپال ڪرنل ڪومبس محسوس ڪري ورتو ته هي ذهين شاگردن منجهان آهي ۽ واقعي ائين ئي ثابت ٿيو. ان وقت اسان مئٽرڪ ڪلاس ۾ هئاسين. مونکي ياد آهي ته انٽر ڪلاس ۾ ٽرگناميٽري ۽ ڪئلڪيولس جا ڏکيا سوال غلام محمد سومري کان حل ڪرائيندا هئاسين. جيتوڻيڪ هو اسان کان هڪ سال جونيئر هو. بقول اسان جي ڪلاس ميٽ انجنيئر خالد حسين مخدوم ۽ خادم حسين ميمڻ (رٽائرڊ اريگيشن سيڪريٽري، سنڌ حڪومت) جي ”غلام محمد سومرو اسان جي دور جو آئن اسٽائن هو.“ انٽر بعد غلام محمد سومري ڪراچي جي NED ڪاليج ۾ سول انجنيئرنگ ۾ داخلا ورتي ۽ ڪراچي يونيورسٽي ۾ ٽاپ ڪيائين. سو عمر خيام جهڙا به ڪيترائي ماڻهو تاريخ ۾ ملندا جيڪي هڪ ئي وقت ڪيترن ئي سبجيڪٽن ۾ ماهر هئا. جن مان هڪ ابوسينا جو احوال هنن ئي صفحن تي ڪري چڪو آهيان.
عمر خيام لاءِ چون ٿا ته هن جا وڏا تنبن ٺاهڻ جو ڪم ڪندا هئا ان ڪري عمر ”خيام“ (تنبو ٺاهڻ وارو) سڏجڻ لڳو. اڳتي هلي عمر خيام پنهنجي ذات کي رباعي ۾ به استعمال ڪيو آهي، چي؛
Khayyam, who stiched the tents of science
Has fallen in grief’s furnace & been suddenly burned,
The shears of flate have cut the tent ropes of his life,
And the broker of hope has sold him for nothing.
عمر خيام کي ننڍي هوندي کان ئي مائٽن سٺي تعليم ڏياري. هن سائنس ۽ فلسفي جو علم پنهنجي هن اباڻي شهر، نيشاپور مان حاصل ڪيو. ان بعد وڌيڪ تعليم لاءِ هو بلخ ۾، ۽ پوءِ سمرقند ۾ پڙهيو. جتي هن پنهنجي آلجبرا جي ڄاڻ جي قابليت جي ڌاڪ وهاري. هن لاءِ چيو وڃي ٿو ته لبرل مسلمان هو. سندس شاعري مان ئي سندس شراب ۽ شباب جي شوق جي خبر پوي ٿي. چي.
اي خيام! اگر مستي خوش باش
با ماهه رخي نشتي خوش باش
چون عاقبيت ڪار جهان نيستي است
انگار ڪھ نيستي، چو هستي خوش باش.
هن رباعي جو فٽز گرالڊ يا شايد ڪنهن ٻي انگريز واهه جو ترجمو ڪيو آهي؛
Khayyam if with wine you are durnk be happy
If seated with a moon-faced (beauty) be happy
Since the end purpose of the universe is nothing-ness
Hence then you Shall be naught, then while you are be happy.
دادو جي وڪيل بشير سيتائيءَ سنڌيءَ ۾ هن ريت ترجمو ڪيو آهي:
اي خيام اگر شراب کان مست آهين ته خوش رهه،
لاله رخ محبوب سان گڏ ٿو ويهين ته خوش هج،
دنيا جي ڪارگذاري جي پڄاڻي نابودي آهي،
پوءِ ڄاڻ ته نابودي به هستي آهي، تون خوش رهه.
عمر خيام اهو View رکيو ٿي ته عيش ڪري وٺو، هي دنيا فاني آهي ۽ سڄڻ سٻاجهيندڙ آهي.
“Enjoy wine & women and don’t be afraid, God has compassion.
(اي دوست ڇو فڪرن ۾ پريشان ٿيندو وتين؟ قسمت ۾ لکيل هر صورت ۾ پورو ٿيڻو آهي. هيءَ زندگي چئن ڏينهن جو چٽڪو آهي. ان ڪري ڇونه ان کي کل خوشي ۾ گذاري ڇڏجي).
44 ورهن جي ڄمار 1092ع ۾ عمر خيام حج ڪرڻ ويو جتان موٽڻ بعد هو زندگي جا باقي ڏينهن هتي نيشاپور ۾ فلاسافي، قانون، تاريخ، انگي حساب Mathematics، طب ۽ Astronomy جن سبجيڪٽن ۾ پاڻ پڙهيو ۽ پڙهائيندو رهيو. عمر خيام نالي سوين رباعيون منسوب ٿيل آهن پر جيڪي 72 پڪيون چيون وڃن ٿيون اهي The wine of Nishapur ڏنل آهي. عمر خيام 1131ع ۾ هتي (نيشاپور) ۾ وفات ڪئي ۽ هتي باغ محروق ۾ امامزاده محمد محروق جي مقبري جي سامهون دفن ٿيل آهي.
عمر خيام جي مقبري تان موٽڻ کان اڳ سندس سيراندي وٽ لڳل سنگمرمر جي اڇي پٿر تي لکيل ڪارن لفظن ۾ عبارت پڙهان ٿو، جنهن جي مٿان عربي ۾ بسم الله يا 786 بدران فارسي ۾ لکيل آهي؛ ”بنام پروردگار دانا و توانا.“
بپاس مرتبه بلند علمي و فلسفي حڪيم و منجم
و حبيب و رياضي دان عالميت و رباعي سراي نامدار
ايران خواجا امام حجتھ الحق ابوالفتح عمر بن ابراهيم
خيامي معروف بحڪيم عمر خيام متوفي در سال 517 هجري قمري....
ان بعد ضرور عيسوي سن لکيل هوندو پر ڪنهن لوهي شئي سان کرچي ان کي ڊاهي ڇڏيو آهي.... آئون پٺيان پير ڪري واپس پنهنجي ساٿين جي ٽولي ڏي روانو ٿيان ٿو.