ايران جي هر شهر ۾ عالم ۽ اڪابر ملندا
ڪمال و ملڪ (جيڪو ڪمال الملڪ به سڏجي ٿو) جو اصل نالو محمد غفاري هو. پاڻ 1847ع ۾ ايران جي شهر ڪاشان ۾ ڄائو. هن ننڍپڻ ۾ ئي چترڪاريءَ ۾ اهڙا ته ڪمال ڪري ڏيکاريا جو هو 18 ورهن جي ڄمار ۾ ان وقت جي حاڪم نصيرالدين شاهه جي درٻار ۾ شاهي چترڪار طور مقرر ڪيو ويو. ڪمال و ملڪ بنيادي تعليم پنهنجي ڳوٺ ۾ حاصل ڪرڻ بعد مصوري جو هي فن تهران جي دارالفنون مڪتب مان حاصل ڪيو هو.
1896ع ۾ نصيرالدين بادشاهه ڪمال و ملڪ کي مصوري جي وڌيڪ تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ فلورينس (يورپ) موڪليو. ٻن سالن بعد جڏهن هو ايران واپس آيو ته هن محسوس ڪيو ته درٻار جا ڪجهه ميمبر هن سان هر ڳالهه ۾ ساڙ ۽ حسد ڪرڻ لڳا آهن. آخر هن بهتري ان ۾ سمجهي ته ايران ڇڏي ڏجي، سو بادشاهه سان زيارتن جو بهانو ڪري ڪربلا (عراق) ۾ اچي رهائش اختيار ڪيائين. عراق ۾ هن ”زرگر بغدادي و شاگردش“ (بغدادي سونارو ۽ هن جو شاگرد)، ميدانِ ڪربلا، عربِ خوفتھ (ستل عرب) ۽ فالگير بغدادي (بغداد جو جوتشي)جهڙيون شاهڪار تصويرون ٺاهيون.
ڪمال و ملڪ 1939ع ۾ وفات ڪئي ۽ هتي نيشاپور ۾ دفن ڪيو ويو. سندس نالي سان ايران ۾ فارسي ۾ فلم پڻ ٺاهي وئي آهي. جنهن ۾ هن آرٽسٽ جي زندگي ۽ تصويرن بابت ٻڌايو ويو آهي. هن فلم جي ڪهاڻي ۽ ڊائريڪشن هتي جي مشهور فلمي ڊائريڪٽر علي حاتميءَ ڏني آهي. فلم ۾ چترڪار جا مختلف بادشاهن سان تعلقات پڻ ڏيکاريا ويا آهن. هن فلم ۾ ايران جي مشهور ائڪٽرن حصو ورتو آهي. جمشيد ماشيخي پينٽر ڪمال و ملڪ ٿيو آهي ۽ عزت الله انتظامي ان وقت جو شهنشاهه نصيرالدين شاهه ٿيو آهي.
ايران بابت دنيا کي، خاص ڪري مغرب کي. کڻي ڪيتري به نيگيٽِو سوچ هجي ته ايران جاهلن ۽ ڄٽن جو ملڪ آهي، پر حقيقت اها آهي ته ايران اڳ ۾ به ۽ اڄ به عالمن، تعليم يافته ۽ هنرمند ماڻهن جو ملڪ آهي. ايران جي هر درسگاهه، هر يونيورسٽي ۾ توهان کي بيحد Learned ماڻهو ملندا. ايران جي تهران يونيورسٽي ۾ هن شهر نيشاپور جا ٻه پروفيسر مليا، هڪ محمد رضا، مونکان پنج سال کن وڏو آهي (سندس ڄم جو سال 1939ع آهي) پاڻ ايران جو مڃيل ليکڪ، شاعر، ادبي نقاد، ترجميڪار ۽ ايڊيٽر پڻ آهي. پاڻ تهران يونيورسٽي ۾ لٽريچر جو پروفيسر آهي جتان هن Ph. D ڪئي ۽ پرويز ميشڪاتيان مونکان ڏهه سال کن ننڍو آهي. هو 1955ع ۾ هن شهر نيشاپور ۾ ڄائو. پاڻ هن وقت تهران يونيورسٽي ۾ ميوزيشن ۽ ڪمپوزر آهي. پاڻ سنتور ۽ ستار جو ماهر آهي ۽ Twenty Pieces of Santur ٿيو هو جنهن ۾ هن کي پهريون انعام مليو هو. هن وقت پاڻ تهران يونيورسٽي ۾ ”ميوزڪ“ پڙهائي ٿو.
مون جڏهن پنهنجي ايراني دوست ۽ ڪلاس ميٽ حسين قليزاده سان فون تي نيشاپور جي ڳالهه ڪئي ته اهو شهر مون کي سنڌ جو پاٽ يا ڏيپلو لڳي ٿو، جو انهن شهر وانگر نيشاپور جا به تمام گهڻا ماڻهو پڙهيل ڪڙهيل ۽ قابل آهن.
”ايران جي هر شهر هر ڳوٺ ۾ توهان کي عالم، اڪابر ۽ سائنس ۽ آرٽ جي مختلف برانچن جا ماهر ملندا.“ هن چيو ۽ هن کي اها به خوشي ٿي ته آخرڪار آئون نه فقط سندس ملڪ گهمڻ آيو آهيان پر مونکي ايران، ايران جا ماڻهو، ايران جي سرڪاري توڙي نجي ادارن جي ڪارڪردگي پسند آهي.
حسين قليزاده منهنجو همعصر آهي. اسان ٻنهي هڪ ئي وقت سئيڊن جي ”ورلڊ مئريٽائيم يونيورسٽي“ مالمو ۾ پنهنجي پنهنجي فيلڊ ۾ پوسٽ گرئجوئيشن ڪرڻ لاءِ داخلا ورتي هئي. هو ايران جي بندرگاه جو مئنيجر هو ان ڪري هو PSA (پورٽ ائينڊ شپنگ ائڊمنسٽريشن) ۾ M.Sc ڪرڻ آيو هو ۽ آئون مئرين انجنيئرنگ ۾. اسان جا ڊپارٽمينٽ جيتوڻيڪ مختلف هئا پر ڪي ڪي سبجيڪٽ ساڳيا هئا، جن ۾ ليڪچر لاءِ اسان کي هڪ ئي هال ۾ وهڻو پيو ٿي. ان کان علاوه مالمو (سئيڊن) ۾ اسان جا گهر هڪ ئي بلڊنگ ۾ هئا ۽ ٻه سال نه فقط پاڙيسري ٿي رهياسين پر موڪلن ۾ يا فيلڊ ورڪ لاءِ ڀر واري ملڪ جرمني، هالنڊ، پولنڊ، ناروي يا ڊئنمارڪ وڃڻ ٿيندو هو ته فئملي سان گڏ ويندا هئاسين. هو هر وقت ان ڳالهه تي تعجب کائيندو هو ته مون هڪ طرف دنيا جا ڏورانهن ملڪ ۽ ٻيٽ ڏٺا آهن پر پنهنجو پاڙيسري ملڪ ايران ڇو نه؟ ۽ هو مونکي هميشه دل جي گهرائين ۽ اڪير مان ايران گهمڻ جي دعوت ڏيندو هو. پڙهائي بعد جڏهن هر هڪ جدا ٿي ويو تڏهن هو مونکي اي ميل يا فون ذريعي پاڻ وٽ تهران ۾ اچڻ لاءِ چوندو هو، گذريل ڇهه ست سالن کان هو ايران حڪومت پاران لنڊن ۾ IMO جي نمائندگي طور ڪم ڪري رهيو آهي. ان هوندي به مون کيس فقط ايران وڃڻ جو ارادو ڏيکاريو ٿي ته هن يڪدم منهنجي همت افزائي ڪئي ٿي ۽ ايران جي مختلف شهرن ۾ رهندڙ اسان جي ٻين ايراني ڪلاس ميٽن ۽ هڪ سال جونئرن جا فون نمبر موڪليا ٿي ته، هن هنن کي چئي ڇڏيو آهي ۽ ايران پهچڻ تي هو منهنجو خيال رکندا ۽ هاڻ جڏهن پوڙهائپ ۾ ايران جو پڪو پروگرام ٿيو ته آئون کيس بنا ٻڌائڻ جي اچي نڪتس. مون اهو ئي سوچيو ته ضرورت پئي ته پنهنجن يونيورسٽي دوستن کي تڪليف ڏيندس، پر هتي پهچي پهرين ڏينهن ئي اهو احساس ٿيو ته ايران اهڙو ملڪ آهي جتي ٻار ٻچو يا اڪيلي سر عورت به بنا ڪنهن خوف خطري جي گهمي ڦري سگهي ٿي ۽ صحيح پاڻي ۽ هائجنڪ کاڌي ڪري مسافر کي اهو ڪي ڪجهه نٿو ڀوڳڻو پوي جيڪي دنيا جي ڪيترن ئي ملڪن ۾ عام آهي. جيتوڻيڪ ايران ڇڏڻ کان اڳ ڪجهه ايراني ڪلاس ميٽن سان ملي آيس پر شروع جي ڏينهن ۾ مون فقط حسين سان فون ذريعي لنڊن ۾ رابطو رکيو ۽ پڇندو رهيومانس ته ڪهڙن شهرن ۾ وڃان ۽ اتي ڇا ڇا ڏسان ۽ ساڳي وقت هر ڳالهه لاءِ پنهنجيون Comments به کيس ٻڌائيندو هليس.
”نيشاپور ۾ رهي ڪري جڏهن عمر خيام، فردوسي، عطار ۽ ڪمال و ملڪ جي ڳالهه ٿو ڪرين“، حسين قليزاده چيو، ”ته پاڻ واري حسابدان Mathametician)) جو به ذڪر ضرور ڪجانءِ ،جنهن جو يونيورسٽي ۾ جڏهن اسين نالو کڻندا هئاسين ته توهان سڀ کلندا هئائو. پوءِ نيٺ فرينچ پروفيسر، اسانجي ڳالهه جي تائيد ڪئي هئي ۽ توهان کي ٻڌايو هو ته ”ابول وفا“ واقعي وڏو مئٿيشن ۽ Astronomy جو ماهر آهي جنهن جي نالي سان يورپين چنڊ جو هڪ چگهه (Crater) منسوب ڪيو آهي.“
حسين ٻڌايو ته ايران جو هي سائنسدان ۽ حسابدان 940 ۾ هتي نيشاپور ۾ ڄائو هو.
ابول وفا جو سڄو نالو ابول وفا ابن محمد هو. هو ننڍي هوندي Mathematics پڙهيو ۽ پوءِ ٽرگناميٽري جي فيلڊ ۾ ڪم ڪيو ۽ چنڊ جي چرپر تي تحقيقاتي ڪم ڪيو. هن Tangent فنڪشن جو تعارف ڪرايو ۽ ٽرگناميٽري جي Table ٺاهڻ جا بهتر طريقا ڳوليا. مشهور ٽرگناميٽري Identity جنهن کان هر ڪاليجي شاگرد واقف آهي.
Sin(a+b)= Sin(a) cos (b)+ cos(a) Sin(b)
ابو وفا جي ايجاد آهي. ان کان علاوه اسفيريڪل جيوميٽري ۾ Sine فارمولا ايجاد ڪرڻ ۾ هن جو وڏو هٿ آهي.