امام رضا جي روضي مبارڪ جي تاريخ
”آءٌ توکي فوٽو گرافر جو دڪان ٿو هلي ڏيکاريان.“ هن اردو ۾ چيو.
”مون کي پڻ اتان حج لاءِ فوٽو ڪڍائڻا آهن.“
فوٽو گرافر جو دڪان ڀرواري گهٽيءَ ۾ ئي هو. هن پاسپورٽ سائيز فوٽو ڪڍرايا ۽ مون پنهنجي ڪئميرا تان CD تي فوٽو ٽرانسفر ڪرايا جيئن منهنجي ڪئميرا هڪ دفعو وري خالي رهي سگهي ۽ آءٌ دل کولي گهڻي کان گهڻا فوٽو ڪڍي سگهان.
جيسين هن جا فوٽا تيار ٿين تيسين مون ساڻس خبر چار شروع ڪئي.
”پاڪستان جا آهيو؟“ مون پڇيو
”جي ها.“
”ڪٿي جا؟“
”حيدرآباد واڻڪي وسي جا.“
”ڪير آهيو پاڻ؟“ مون پڇيو.
”لغاري آهيان ڪرم علي حيدري نالو اٿم.“ هن ٻڌايو
مون کيس ٻڌايو ته آءٌ به حيدرآباد ڀرسان هالا شهر جو آهيان ۽ پنهنجو نالو ٻڌائڻ تي هن ٻڌايو ته هن منهنجا ڪيترائي سفرناما پڙهيا آهن ۽ هو هڪ پڙهندڙ جي حيثيت سان مون کي ڪڏهن ڪڏهن اي ميل به ڪندو رهي ٿو، پاڻ ٻڌايئين ته سندس E-mail ائڊريس rahmashhadi@hotmail.com آهي. مون کلندي چيومانس ته تون مون کي پهريون ماڊرن مولوي مليو آهين.
”هتي ايران ۾ هر مدرسي جي شاگرد کي ڪمپيوٽر جي ڄاڻ حاصل ڪرڻ لاءِ؟“ مون حيدري صاحب کان پڇيو.
”آءٌ ننڍو هوس ته ديني تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ هتي آيو هوس.“ هن ٻڌايو. ”هينئر سترهن سالن کان هتي جو هڪ مدرسو ”مدرسه علميه حضرت امام العصر، مشهد ”هلايان ٿو.“ هن مون کي پنهنجي نالي جو ڪارڊ ڏنو جنهن تي هن مدرسي جي ائڊريس پڻ هن ريت لکيل هئي.
چهار راهه شهداءِ، آزادي روڊ، ساسان گهٽي، بلاڪ 21 ۽ فون نمبر 00985112257427 ۽ 2229644 لکيل هئا. ڪرم علي حيدريءَ ٻڌايو ته هن جا ڪيترائي شاگرد مختلف هنڌن تي درس و تدريس جو ڪم ڪن ٿا. ٻن ٽن جا نالا پڇڻ تي حيدري صاحب ڪجهه سنڌ جا مولوي ٻڌايا. جيئن ته حبيب الله شيخ جيڪو هن وٽ تعليم مڪمل ڪري هاڻ ميرپور ماٿيلي ۾ پڙهائي ٿو.
مشتاق حسين ٻرڙو جيڪو لاڙڪاڻي ۾ پڙهائي ٿو، غلام مرتضيٰ ٻرڙو جيڪو سکر ۾ تبليغ جو ڪم ڪري ٿو، سيد فرخ رضا رضوي جيڪو سکر کان هتي مشهد ۾ پڙهڻ لاءِ آيو هو، هاڻ شام ملڪ جي هڪ مدرسي ۾ پڙهائي ٿو.
ڪرم علي حيدري ٻڌايو ته هو ڏهه حج ڪري چڪو آهي، هن سال هن کي وري حج تي وڃڻ جو ارادو آهي، هو هر سال رمضان جي مهيني ۾ تنزانيا، يوگنڊا، ڪينيا يا آفريڪا جي ڪنهن ٻئي ملڪ ۾ تبليغ لاءِ ويندو آهي.
”سائين هڪ ڪم ڪريو.“ ڪرم علي حيدري چيو، ”اڄ ماني اسان وٽ هلي کائو.“
مون کلندي چيومانس ”ايران جي سرڪاري بيڪرين جا نان مون کي اهڙا وڻن ٿا جو آءٌ منجهند جي ماني پنهنجي هوٽل جي به ڇڏي ڏيندو آهيان.“
”پوءِ توهان جي ڀلا ڪهڙي خدمت ڪريان؟“ حيدريءَ پڇيو
”ها بلڪل هڪ ڪم ڪر.“ مون ڪرم علي کي چيو، ”مون کي امام رضا جي روضي مبارڪ جي تاريخ بابت ٻڌاءِ.“
”آءٌ به کڻي توهان کي ٻڌايان پر اسان جي هڪ ٻئي عالم سان توکي ملايان ٿو جيڪو تاريخ جو ئي ڄاڻو آهي.“ ڪرم علي چيو ۽ حرم ۾ وٺي آيو جتي صحن انقلاب مان ٿي اسان رضويه اسلامي يونيورسٽي ۾ آياسين. هن يونيورسٽي جي ڪاشيءَ جي ڪم سان اسلامي عمارتسازي جي نموني جي هيءَ بلڊنگ 1984ع ۾ ٺهي راس ٿي جيئن هتي علمي ۽ ثقافتي سرگرميون قائم رکيون وڃن. هيءُ يونيورسٽي دراصل ٻن سابق ديني مدرسن ”مدرسه ميرزا جعفر و خيراتخان“ جو مجموعو آهي. هتي گذريل ٽيهن سالن کان باقاعدي مذهب سان گڏ ماڊرن ۽ سائنسي هنر ۽ تعليم پڻ ڏني وڃي ٿي. يونيورسٽي ۾ ڏنل تعليم مطابق بي اي، ايم. اي ۽ پي ايڇ ڊي جون ڊگريون ڏنيون وڃن ٿيون. هن يونيورسٽي جي ٽي روم ۾ اسان جي ملاقات پروفيسر مجتبيٰ رضوي سان ٿي جنهن وٽ امام رضا جي روضي جي تاريخ بابت خبر چار ڪرڻ سان گڏ چانهه پڻ پيتيسين. پروفيسر صاحب طرفان ٻڌايل ڳالهيون جيڪي نوٽ ڪري سگهيس پڙهندڙن جي معلومات لاءِ ڏيان ٿو.
* مشهد شريف ايران جي خراسان جو مرڪز (گاديءَ جو هنڌ) آهي جنهن جي اڄڪلهه آدم شماري 25 لک کن ٿيندي ۽ اٽڪل 200 ڪلوميٽر پکيڙ آهي. مشهد ايران جي اتر اولهه ۾ بنالود ۽ هزار جبلن جي قطارن وچ ۾ تهران کان 900 کن ڪلوميٽر پري آهي ۽ سامونڊي سطح کان 980 ميٽرن (اٽڪل 3000 فٽن) جي بلنديءَ تي آهي. اڄڪلهه مشهد ايران جي وڏن شهرن مان ٻئي نمبر تي آهي.
* ٽي صدي هجري ۾ مشهد هڪ ننڍڙو ڳوٺ، سناباد نالي، ان وقت جي مشهور شهر طوس کان 24 ڪلوميٽرن جي فاصلي تي هو. ٻي صدي جي آخر ۾ هن سناباد ڳوٺ ۾ خراسان جي گورنر حُميد بن قهتبا جي اونهاري جو رهائشي محلات، هن ڳوٺ ۾ هو. ان وقت جو عباسي خليفو هارون رشيد هجري سن 193 (عيسوي 808) ۾ خراسان جي اوڀر علائقي ڏي ويندي جڏهن طوس ۾ پهتو ته سخت بيمار ٿي پيو ۽ اتي ئي ساهه ڏنائين. هن کي سناباد ۾ حميد بن قهتبا جي محل جي هڪ هال هيٺ دفن ڪيو ويو.
* مشهد جو هي شهر ان وقت وجود ۾ آيو جڏهن شيعن جي اٺين امام حضرت علي بن موسيٰ الرضا (ڄم جو سال 765) کي عباسي خليفي مامون رشيد (هارون رشيد جي پٽ) جي ماڻهن سال 818ع ۾ طوس شهر ۾ شهيد ڪيو ۽ کين حميد بن قهتبا واري سمر پئلس (اونهاري واري محل) ۾ پنهنجي پيءُ هارون رشيد جي قبر ڀرسان دفن ڪيو. ان کان پوءِ هي مقبرو شيعن ۽ اهل بيت جي حبدارن لاءِ زيارت گاهه بنجي ويو. نه فقط ايران جي ننڍن وڏن ڳوٺن ۽ شهرن کان پر دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ کان زائرين هتي اچڻ لڳا ۽ سناآباد جو ننڍڙو ڳوٺ هڪ بارونق ۽ چهل پهل وارو مشهد رضا جو شهر ٿي ويو. مشهد لفظ جي معنيٰ آهي شهيد جي دفن جي جاءِ.
* ٽي صديون هجري جي آخر ڌاري امام رضا جي قبر مٿان گنبذ ٺهرايو ويو ۽ هن مقبري جي چوڌاري ڪيتريون ئي عمارتون ۽ بازارون ٺهي ويون. هن مقبري جي زيارت لاءِ ماڻهن جو تعداد ڏينهن ڏينهون وڌندو ويو، هجري سن 383 (عيسوي 993) ۾ غزنوي سلطان سبڪتگين هن شهر مشهد جي وڏي تباهي ڪئي ۽ زائرين کي امام رضا جي مقبري تي حاضري ڀرڻ کان منع ڪئي. پر پوءِ 400 هجري (عيسوي سن 1009) ۾ سلطان محمود غزنوي (ڄم جو سال 971 ۽ حڪومت 998 کان 1030 تائين ڪيائين) نه فقط امام رضا جي مقبري کي وڌايائين ۽ سهڻو بنايائين پر مشهد شهر جو به خيال ڪيائين. شهر جي چوڌاري ڪيتريون ئي ڀتيون ۽ بچاءُ لاءِ قلعا ٺهرايائين. مقبري کي ڪيترن ئي قسمن جي اعليٰ پٿرن ۽ هيرن سان سينگاريو ويو ۽ قبر جي مٿان ڄاري پڻ ٺهرايائين. ان بعد سندس پٽ مسعود غزنويءَ (ڄم جو سال 998ع ۽ حڪومت 1030 کان 1040 تائين ڏهه سال ڪيائين) هن مقبري جي چوڌاري ڀتيون ٺهرايون ۽ وڌيڪ سهڻو بنايو.
* سلطان سنجر (ڄم جو سال 1086 ۽ 1097 کان 1157 تائين ايران تي حڪومت ڪيائين) پٽ جي اوچتي صحتياب ٿيڻ تي امام رضا جي مقبري وٽ ڪيتريون ئي عمارتون ٺهرايون ۽ سهڻو بنائين. هن سلطان جو واسطو سلجوقي گهراڻي سان هو، هن جي ڏينهن ۾ گنبذ به ٺهڻ شروع ٿيو بعد ۾ محمود سلجوقي جي ڌيءُ چترگان زمرد ملڪ پڻ هن مقبري تي ڪافي ڪم ڪرايو. خاص ڪري ڪاشي جو. هن جو نالو ۽ تاريخ انهن ڪاشي جي سرن تي پڻ لکيل آهي.
* سن 612 هجري (1215 عيسوي) ۾، اهڙي تاريخ ڪيترن ئي ڪاشي جي سرن تي نقش ٿيل آهي. علاءُالدين خوارزم شاه هن مقبري جي مرمت ۽ وڌيڪ ڪم ڪرايو. سن 617 هجري (1220 عيسوي) ۾ منگولن ايران تي حملا ڪيا ۽ جيڪا مشهد ۾ تباهي آندي ان ۾ هن مقبري کي به ڪافي نقصان رسيو. اهو پوءِ چوڏهين صدي ۾ ايران جي حاڪم سلطان محمد خدابنده علجائت (سندس ڄم جو سال 1282ع هو ۽ هن ايران تي 1304 کان 1316ع تائين يعني 703 هجري يا 716ع تائين حڪومت ڪئي)صحيح ڪرايو ۽ مقبري ۽ ٻين عمارتن کي وڌيڪ سنواريو ۽ سينگاريو. پاڻ منگول شهزادو هو پر تخت تي وهڻ کان اڳ مسلمان ٿيو ۽ شيعا فرقي سان تعلق رکيو.
* سلطان محمد خدابنده جي وفات کان پوءِ سگهوئي سن 734 هجري 1333ع) ۾ مشهور سياح ابن بطوطا هتي مشهد آيو هو ۽ پنهنجي سفرنامي ۾ امام رضا جي روضي لاءِ لکيو آهي ته اهو ڪاشي جي سرن سان بيحد خوبصورت آهي ۽ چاندي جي ضريح (ڄاري) بابت پڻ لکيو اٿس جنهن لاءِ ڪيترن تاريخدانن جو خيال آهي ته سلطان محمد خدابنده جي ئي ڏينهن جو ڪم آهي.
*791 هجري سال ۾ تيمورلنگ جي پٽ ميران شاهه طوس جي شهر تي حملا ڪري صفا برپٽ بنائي ڇڏيو ۽ شهر واسين جو قتل عام ڪيو. طوس جي جيڪا ڪجهه شهرت هئي اها به ختم ٿي وئي. ان جو اهو به نتيجو نڪتو جو مشهد هڪ وڏو شهر ٿي اڀرڻ لڳو.
* مشهد جو اوج وارو دور اهو هو جنهن ۾ تيمورلنگ جي پٽ شاهه رخ جي حڪومت هئي. شاهه رخ ميرزا 1377 ۾ ڄائو 1405 کان وٺي 1447 تائين ايران تي حڪومت ڪيائين. هن جي گهڻين خصلتن واري زال، گوهر شاد آغا هن مقبري جي ڀرسان هڪ خوبصورت مسجد پڻ ٺهرائي، جنهن کي اڄ ڏينهن تائين دنيا جا ماڻهو ڏسڻ لاءِ اچن ٿا ۽ اها گوهر شاد مسجد سڏجي ٿي. شاهه رخ پنهنجي زال جي چوڻ تي جيتوڻيڪ گادي جو شهر سمرقند مان هرات ڪيو ۽ پاڻ هرات ۾ ئي رهڻ لڳو تڏهن به هر سال امام رضا جي روضي جي زيارت لاءِ مشهد ايندو رهيو.
* امام رضا جي روضي ۽ مشهد شهر جي ترقي جو سڀ کان گهڻو ڪم صفوي گهراڻي جي بادشاهن جي ڏينهن ۾ ٿيو. اهو دور 1502 کان 1736 تائين هليو جنهن ۾ اسماعيل، طهماشپ، محمد، عباس دي گريٽ، صافي، حسين جهڙا بادشاهه ٿيا ۽ هنن شيعا اسڪول کي ملڪ جو سرڪاري مذهب ڪيو. چوڏهين صدي تائين آستان قدس رضوي ۾ مقبرو، بالاسر مسجد ۽ مدرسو اچي ويو ٿي جيڪو غزنوي دور جي ابوالحسن عراقيءَ ٺاهيو. ان کان پوءِ دارالحفاظ (جيڪو مقبري ۽ مسجد جي وچ ۾ آهي). دارلسياده ۽ توحد خانا (خزانا) ۽ ٽي مدرسا مدرسه پريزاه، مدرسه بالاسار ۽ مدرسه دودا، جيڪي شاهه رخ جي حڪومت ۾ ٺهيا هئا.
* سورهين ۽ سترهين صدي ۾ ازبڪ جنگي سپاهين ڪيترائي دفعا مشهد تي حملا ڪيا. جيتوڻيڪ هنن امام رضا جي مقبري جي وڏي عزت ڪئي ٿي. 1722 ۾ افغانين به مشهد تي حملا ڪيا. ارڙهين صدي جي شروعات ۾ جڏهن نادر شاه تخت تي ويٺو (سندس ڄم جو سال 1688 هو ۽ 1736 کان 1747 تائين هن راڄ ڪيو) ته هن امام رضا جي روضي لاءِ اعلان ڪيو ته اهو شيعن جو ايران ۾ ڀلارو مقبرو آهي ۽ هن جو هر طرح سان خيال رکيو وڃي. نادر شاهه پاڻ جيتوڻيڪ سني هو پر هن انهن مڙني بزرگن، مقبرن ۽ آرام گاهن جي عزت ڪئي ٿي جيڪي اهل تشيع وارن لاءِ باعث عزت ۽ رتبي وارا هئا. نادر شاهه بادشاهه نه فقط مقبري جي حفاظت جا حڪم جاري ڪيا پر هن مشهد شهر کي امن امان جو شهر بنائي ڇڏيو. آخر ۾ پاڻ ساهه به هن شهر ۾ 1747 ۾ ڏنائين ۽ دفن به هتي ئي ٿيل آهي. هي اهو ئي نادرشاهه آهي جنهن 1739 ۾ محمد شاهه مغل جي ڏينهن ۾ انڊيا تي حملو ڪيو ۽ مور تخت ۽ ٻيا هيرا جواهر پاڻ سان کڻائي ايران کان اچي نڪتو هو. هن ايڏي ته انڊيا ۾ مار مارا ڪئي ۽ ماڻهن کي ڦريو لٽيو جو هو اڄ ڏينهن تائين هڪ ظالم جي حيثيت سان سڃاتو وڃي ٿو. ايران پهچڻ بعد هن جو سگهوئي موت ٿي ويو ۽ اڄ ڏينهن تائين اها چوڻي مشهور آهي نادر نادر آهي ته قادر به قادر آهي. بهرحال ڪي ماڻهو ڪن لاءِ سٺا ته ڪي ڪن لاءِ. جيئن تيمورلنگ ايران، عراق لاءِ ڦورو ۽ ظالم هو پر ازبڪستان وارن لاءِ قومي هيرو هو. اهڙي طرح افشريد گهراڻي جو نادر شاهه ننڍي کنڊ لاءِ ته ڌاڙيل ۽ قاتل هو پر ايران وارن لاءِ سٺو ماڻهو هو. هن ايران ۾ هميشه سٺا ڪم ڪيا.
* اوڻهين صديءَ ۾ پڻ هن شهر مشهد تي تمام گهڻا حملا ٿيا پر ان دور جي قاچاري گهراڻي (Qajar) جي بادشاهن سڀني کي پسپا ڪري ڇڏيو. قاچاري گهراڻي جو هڪ بادشاهه نصير الدين شاهه (جنهن جي حڪومت 1448 کان 1896 تائين رهي). امام رضا جي مقبري جي چوڌاري Ring Road (گهيري وارو رستو) پڻ ٺهرايو ۽ هن مقبري جي ٺاهه جوڙ تي پڻ وڏو ڌيان ڏنو.
* مارچ 1912 ۾ روس جي زار سلطنت هن مقبري تي بمباري ڪرائي جنهن سان نه فقط عمارتن کي نقصان رسيو پر ڪيترائي ماڻهو شهيد پڻ ٿي ويا. مقبري جي رسيل نقصان کي بعد ۾ خراسان جي گورنر حسين مرزا نير صحيح ڪرايو. چيو وڃي ٿو ته روسين جي ان حملي بعد سگهوئي زار حڪومت جو روس مان جنازو نڪتو.
* اڄ جي مقبري سان گڏ ڪيترائي هال آهن جن کي فارسي ۾ صحن سڏين ٿا. سقه خانه، قرآن جي تلاوت جي لاءِ جاءِ (دارالحافظ)، اللهوردي، اسلامي سائنس يونيورسٽي، آستان قدس لائبريري، ڪلنڪ، شفاخانو، مهمان خانو، وضوءَ جون جايون، جوتن رکڻ جون جايون، ايوان، گنبذ، منارا سڀ ملائي اسلامي دنيا جو هي هڪ خوبصورت ڪامپليڪس ٺهي ٿو.
* امام رضا جو مقبرو مشهد شهر جو مرڪز آهي. سڄي شهر جا رستا هن درگاهه ڏي وڃن ٿا، جنهن کي هتي جا ماڻهو حرم سڏين ٿا. توهان کي جي پنهنجي هوٽل کان هن حرم تائين رستي جي خبر آهي ته مشهد ۾ توهان گم ٿي نٿا سگهو. شهر جي ڪنهن به ڪنڊ کان حرم ڏي ايندڙ بس ۾ پهچي پنهنجي هوٽل ڳولي سگهو ٿا. جيئن مڪي ۽ مديني ۾ اسين هوٽل جو رستو ڳوليون ٿا. تقريباً هر شيءَ جو دڪان توهان کي هن حرم جي آسپاس ملندو ۽ رهائش لاءِ چوڌاري هر قسم جون هوٽلون آهن. شهر جي هر بس حرم تائين اچي ٿي ۽ امام رضا جو مقبري جو رستو ڪوبه وساري نه ٿو سگهي. پري کان ئي سونو گنبذ ۽ منارا نظر اچن ٿا. بقول عيسائين جي پوپ جي.
Perhaps there is no other group of buildings in the world which give such opulence. A gold dome, two gold minarets, two huge Ivans, massive silver and gilt doors…