منهنجي وصيت
ڪراچي
”اي مانجهاندي جو ماڳ جو تو ساڻيهه ڀانئيو“
سڀ ساراهه سچي ڌڻيءَ جي جو فاطر سماوات والارض آهي. خالق ۽ فاطر ۾ فرق آهي. هر ننڍو وڏو ڪاريگر ۽ فنڪار پاڻ کي خالق ٿو سمجهي ۽ پنهنجي بنايل شيءِ کي پنهنجي تخليق ٿو سمجهي. آسمانن ۽ زمينن، ڪروڙين اربين تارن، ستارن، گرهن ۽ بي حساب ڪهڪشائن جو اپائيندڙ ۽ هر هڪ کي ڪمال قدرت سان پنهنجي پنهنجي مدار ۽ محور ۾ هلائيندڙ ۽ انهن تي ڪنٽرول ڪرڻ وارو ئي هن سڄي فطرت ۽ مانڊاڻ جو فاطر آهي. عقل کي محو ڪندڙ اهڙا واقعا ٿين ٿا جو وڏي ۾ وڏو دانشور، سائنسدان ۽ فلسفي هڪو ٻڪو ۽ حيران ٿيو وڃي. تازو ئي سائنسدانن اڳڪٿي ڪئي هئي ته هيءَ سڄي ڪائنات يقيناََ تباهه ٿيڻ واري آهي جو ٻه ڪهڪشائون (جنهن کي اسان حضرت نوح جي ٻيڙيءَ جو گسو چئون، جنهن ۾ حقيقتاََ ڪروڙين اربين تارا آهن جي پيا ڦِرن، هلن ۽ هڪ گس ۾ پيا وڃن.) پاڻ ۾ ٽڪرائڻ واريون آهن. سائنسدان به سچا هئا، پر ٻه ڪهڪشائون هڪٻئي منجهان بنا ٽڪرائڻ جي لنگهي هليو ويون. آهي ڪنهن خالق کي ايڏي وسيت جو ڪروڙين تارن ستارن ۽ گرهن کي حڪم ۾ هلائي اهڙو دڳ وٺائي جو پاسو پاسي سان نه گسي.
خالق تنهنجي کاند جو پرو پاند نه ڪوءِ
نالو رب ســنـدوءِ، رهــيــو اهـــم روح ۾.
(شاهه)
اهو رب آهي جو پالي ۽ سنڀالي ٿو. اهو الله آهي جو وحده ُلاشريڪه لہُ آهي ۽ ڪڏهن ڇڏي نٿو وڃي. محترمه بينظير ڀٽو چيو ته، ”ضيائي مارشل لا ۾ کيس اڪيليءَ ڪوٺي ۾ بند ڪيو ويو. نه ساٿي، نه ساٿياڻي. سڀڪجهه کسي ويا ڪتاب، اخبارون، ريڊيو، ڪپڙا، ڏندڻ، صابڻ وغيره به. پر منهنجو رب مونکان نه کسي سگهيا“. ’پرين تنهنجي پاند ڍولا ڍڪي آهيان!‘ جيڪو ڪڏهن ڇڏي نه وڃي ۽ ’جو ڏسي ڏوهه اکين سين پاڻان ڍڪي پاند!‘ ان کانسواءِ ڪهڙو چارو ۽ ڪهڙو دوست يار يا مددگار؟ هيڏي وڏي مانڊاڻ جو مالڪ ٿي ڪري به اسان ڪِوِل جيڏن جيتامڙن جي مڪمل سار سنڀال پيو لهي. رڳو ننهُن ڪٽجي پوي ته سوين مزدور ۽ ڪاريگر ڪات ڪهاڙا وسلا ۽ اوزار کڻي مرمت ۾ ڏينهن رات جنبي وڃن ۽ اسان کي خبر به نه پوي ته ٺاهي جوڙي راس ڪري بنا مزوري وٺڻ جي هليا وڃن. اسان جا ڄامڙا دانشور چون ته ’ڇا جا فرشتا، ڇا جا ملائڪ!‘ ڀائي هي فرشتا نه هئا ته ٻيا ڪير هئا؟ چون ته ڇا جا جنڙا، ڇا جي جنات، جي ماڻهوءَ ۾ واسو ڪن؟ ڀائي هي لکين قسم جا وائرس جنڙا ناهن ته ٻيو ڇا هن؟ ڏسڻ ۾ ڪونه اچن پر اندر ۾ واسو ڪن ته سيئو تپ، ڏڪڻي، اکيون ڳاڙهيون، بت گرم، جابول ڪي ته ماريو ڇڏين، ڪن کي ڊاڪٽر حڪيم ڀڄايو ڇڏين. مائڪرو اسڪوپ ۾ شڪل ڏسون ته ڊپ وٺيو وڃي! ته بابا ڪروڙن ۾ جنڙا به آهن ته فرشتا به آهن. اسان کي ڪهڙي خبر هن ڪائنات جي، جو ويٺا فتوائون ڏيون.
مون شيخ اياز کي چيو ته ’منڊي ماڪوڙي کوهه ۾ پيئي ڪَڇي اُڀ!‘ ته شيخ اياز چيو ته، ’قاضي قاضن منڊي ماڪوڙي کي ڏسڻ جي منزل تي پهتو هوندو ۽ کوهه ۾ به ڏٺو هوندائين. اسان ته نه منڊي ماڪوڙي آهيون نه ڪو کوهه جو اندازو اٿئون. اسين ته واريءَ جا ذرا آهيون جن کي سمنڊ جون ڇوليون ڌڪا ڏيو پيون سٽين!‘ اياز جي اها ڳالهه ته اسين ته ريت جو ذرو آهيون؛ خاوند تنهنجي کاند جو پرو پاند نه ڪوءِ، ناهي ته ٻيو ڇاهي؟ مون ننڍي هوندي کان شيخ اياز ۾ هڪ صوفي ۽ mystic ڏٺو آهي. ماڻهو ڇا به چون. مونکي به ته ڪافر ۽ دهريو چوندا هئا. الله اجر ڏيندن. اسان ته آهيون ئي ميرا، مندا، گندا، گدلا، ڪوجها، ڪميڻا. هو ته مديون ميٽڻ وارو وڏو رحيم وڏو رحمان وڏو ڪريم ۽ غفار ... ۽ وڏي ڳالهه ته ’معاف ڪندڙ‘ آهي. سندس ڪرم جو پرو پاند يا ماپو آهي ئي ڪونه ! اسان جو معراج آهي ٻاڏائڻ ۽ ليلائڻ.
صاحب تنهنجي صاحبي، عجب ڏٺي سـون،
پـن ٻـوڙيـن پـاتـال ۾، پــهـڻ تـاريـن تـــون،
جـيـڪر اچـيـن مــون، تـه ميـريائي مان لهان.
(شاهه)
ميري کي مانُ ڏيڻ وارو ڪيڏو نه ڪريم هوندو! ته منهنجي وصيت اها اٿوَ ته پاڻ کي ميرو سمجهو. نمي کمي نهاريو، هٿ جوڙ جي واٽ وٺو. پاڻ کي عقل ڪُلُ نه سمجهو. سنڌي ڪلچر ته اهو آهي ته ٻئي جي غلطيءَ تي به چوندا ته ”ادا. تنهنجو ئي ڀَت گهاٽو!“ اڄڪلهه ته عجيب واءُ وريو آهي ۽ ڪهاڙي ڪلچر تي ٽان ڦون پئي پوي. ڪهاڙين کي عام طرح اسين ماڻهو ڏائڻيون چوندا آهيون. ڪهاڙي ته ريڍار، ٻڪرار ۽ مزور جو اوزار آهي. اسان تشدد کان ايترو ته پري آهيون جو ڪهاڙي ته ٺهيو پر جي ڪنهن الهڙ جوان رڳو لٺ کنئي ته به اوطاقن، ديرن ۽ ڪچهرين ۾ پچر هلندي ته فلاڻي جو پٽ وري لٺڙيو ساماڻو آهي! معنيٰ لٺ به عيب، ڪهاڙي ته پري ٿي. اسين ايڏا امن پسند آهيون جو جڳ جهان جو خير گهرندا آهيون.
منهنجي عمر هينئر ستر سال آهي پر ننڍي هوندي وڏڙا جيڪا دعا گهرندا هئا ان ۾ چوندا هئا، رب منهنجا خير، هندو، مسلمان ڏي خير، اوڙي پاڙي ڏي خير. جڳ جهان ڏي خير! يقين ايندوَ ته هندوءَ کي چوندا ئي هئا راڄ جو نياڻيون ۽ ان کان مسلمان عورتون پردو به ڪونه ڪنديون هيون. ڀلو ٿئي سائين جي. ايم سيد جو، جو هندو مسلمان جو ويڇو وڌائي، سياست ڪارڻ منزل گاهه جو ممڻ مچائي نفرتون وڌائي ايڪتا ۽ امن جون ڌڄون اڏائي ڇڏيائين. الله معاف ڪندس! هاڻي وري سنڌي. مهاجر ۽ پنجابي جو مامرو هليو آهي. اڙي ڀائي اسين هزارن سالن کان محبتون ورهائڻ وارا اسان کي نفرتن جي گهاڻي ۾ ڇو ٿا پيڙايو. مونکي ته ائين چوندي ڪو شرم يا اهم محسوس نٿو ٿئي ته مان پنجئي وقت دعا گهرندو آهيان ته هندو مسلمان ڏي خير، بلوچي بروهي ڏي خير، پنجابي پٺاڻ ڏي خير، سنڌي مهاجر ڏي خير! ڇا ڪيان وڏڙن جو ڪيڙيل آهيان. هونئن به نفرت کي اپنائي مان پنهنجي سنڌيت کي ڪيئن ٿو طلاق ڏيئي سگهان؟ سو اي منهنجي اولاد، هندو، مسلمان، پنجابي، پٺاڻ، سنڌي، مهاجر ۽ پاڙيسري سان ائين هلو جيئن پنهنجو رت هجن، بلوچ ته آهي ئي سنڌي. ڏاڍيان ڳالهائڻ، ڪاوڙ غصو ڪرڻ، پڄرڻ، گلا ۽ پچر به، نفرت جون ڌيئون پٽ آهن. انهن ۽ انهن جي سنگت کان پاڻ پري رکو. عهد ڪيو ته ڪو به پنهنجي نازبيا عمل سان توهان کي ايترو ڪيرائي نٿو سگهي جو توهان کائنس نفرت ڪرڻ لڳو.
علم نافع جي تمنا ڪيو. علم نافع معنيٰ اهو عمل جيڪو نفعو رسائي سموري انسانذات کي به، حيوانات، نباتات ۽ ماحول کي. علم جو سرچشمو آهي ايمان: ۽ ايمان آهي عمل. زبان سان ڪنهن جي وجود کي مڃڻ ايمان نه آهي. ائين ته شيطان جي وجود کي به مڃون ٿا پر مٿس ايمان نٿا رکون. ايمان جو لازمي نتيجو آهي عمل. ٻار کي هزار بار سمجهايو ۽ جهلبو ته باهه ۾ آڱر نه وجهه سڙي پوندين، پر هو نه مڙندو. هر هر آڱر باهه ڏانهن وڌائيندو ۽ پوءِ جي هڪ دفعو سيڪ اچي ويس ته مجال آ جو وري آڱر باهه ڏانهن وڌائي. کيس پختو يقين (ايمان) ۽ علم ٿي ويندو ته باهه ساڙيندي. پوءِ توهان هزار بار کيس يقين ڏياريو ته باهه ڪانه ساڙيندي ته به هو باهه ۾ آڱر وجهڻ جو عمل نه ورجائيندو. ثابت ٿيو ته عمل ئي آهي ’ايمان يا علم ۽ ڄاڻ‘ ۽ پڻ ’ايمان، علم ۽ ڄاڻ‘ آهي عمل. هڪ شخص آيو ۽ اچي حضرت علي عليه السلام کي سلام ڪيائين. پاڻ جواب نه ڏنائون. ٻيهر سلام ڪيائين ته به جواب نه مليس. تڏهن ٽيهر سلام ڪري چيائين ”يا علي! مان تنهنجي ٽولي مان آهيان. پاڻ ڪنڌ مٿي ڪري فرمايائون ته مان تنهنجا ڳل سڪل ۽ چپڪيل ڪونه ٿو ڏسان، تنهنجو پيٽ پٺيءَ سان لڳل ڪونه ٿو ڏسان، تون ڪيئن منهنجي ٽولي مان آهين!“ مار، ڪيڏي نه وڏي ڳالهه! اسين وِک وِک تي بلڪ گرانٺ گرانٺ تي يزيد ۽ يزيديت کي سلام پيا ڪيون پوءِ به دعويٰ ته اسين عليءَ جا حبدار!
حضور ﷺ فرمايو ته ”مان نبي انهيءَ ڪري موڪليو ويو آهيان جيئن ماڻهن جي اخلاق کي زور وٺايان!“ اخلاق جمع آهي خُلق جو. معنيٰ نبوت جو مقصد ئي آهي خُلق ۽ حسن سلوڪ . ٻي حديث شريف آهي ته ”بهترين ورثو جو توهان اولاد کي ڏئي سگهو ٿا سو آهي خلق ۽ حسن سلوڪ!“ اسين آهيون جو وتون وڙهندا ۽ گاريون ڏيندا ۽ وري اهڙن ماڻهن جي همت افزائي ڪندي کين سڏيون ’جيالا ۽ جوشيلا جوان!‘ فردوسي چيو آهي ته، ”تفو بر تو اي چرخ گردان تفو!“ منهنجو ڀيڻويو عبدالحق وڪو رٽائرڊ ايس.پي جو ڏاڍو جهانديده، سمجهدار ۽ ڏاهو ماڻهو آهي سو فردوسيءَ جي انهيءَ شعر جو ترجمو هيئن ڪندو آهي ته ”اڙي ٿُڪ هجئي زمانا، پوءِ ٿُڪ هجئي!“ اها اسان جي اعمال جي صحيح تصوير آهي. اسين شرمسار ٿيڻ بدران الٽو سِيٽيا وتون ۽ وتون ٻين تي تنقيدون ڪندا. ڀائي خُلق ۽ حسن سلوڪ ته پري، صبر ۽ برداشت به ڪونه. نائين نيڻ نهار ته تون ڇا آهين. شاهه سائين ته چئي ڏنو: ”اديون آئون اڻڄاڻ“. اسان مان هر ڪو سقراط بڻيو وتي ۽ وڏي وات وتي ٻين جا پٽڪا لاهيندو.
هو چوني، تون مَ چئو واتون ورائي،
اڳ اڳرائي جو ڪري، خطا سو کائي،
پاند ۾ پائي، ويو ڪيني وارو ڪينيڪي.
(شاهه)
ته خُلق ۽ حسن سلوڪ آهي هيٺاهين وٺڻ، نهٺو ٿيڻ، جهيڻو ڳالهائڻ، مٺو ڳالهائڻ، ڪاوڙ ڪروڌ نه ڪرڻ، ادب لحاظ ۽ نهٺائيءَ سان پيش اچڻ، سهپ ۽ برداشت جو مادو ڌارڻ، ٻين جي ڪم اچڻ، خدمت چاڪري ڪرڻ، هڙئون وڙئون خرچ ڪرڻ، ٻين جي سک لاءِ ڏک ڏسڻ ۽ قرباني ڪرڻ. پوءِ ڏسو ته ڪيڏو نه آنند ٿو اچي ۽ سچو سک ماڻجي. بُري سان ڀلو ڪرڻ ۾ ڪيڏو نه سک ۽ آنند آهي، سو ڪري ڏسو ته خبر پويوَ ته آنند ٿيندو ڇاهي؟ مون کي هن ڪيفيت ۾ غالب ٿو ياد اچي:
نه سنو گر برا ڪهي ڪو ئي، نه ڪهو، گر برا ڪري ڪو ئي،
روڪ لو، گر غلط چلي ڪو ئي، بخش دو گر خطا ڪري ڪو ئي.
غالب تي ڇا لکي ڇا لکجي، منهنجي نظر ۾ هو تمام وڏو شاعر ۽ عظيم انسان هو. فقير منش، تعصب کان ڏور، رضا تي راضي، ڏکن ڏاکڙن ۾ به شگفته، ڇا چئي ڇا چئجي! ڪنهن سان نه الجهندو. معاف ڪرڻ وارو پاڻ کي برو سمجهڻ وارو. منهنجي خيال ۾ ته سچو صوفي هو. جيتوڻيڪ رياضت جي منزلن ۾ ڪونه اڙيو، پر قدرت هن کي عملي طور رياضت جي سڀني منزلن مان گذاريو، پاڻ خبر اٿوَ ته غالب جو ديوان منهنجي سيرانديءَ کان پيو هوندو آهي. سندس هر شعر عجيب آهي.
بازيچهِ اطفال هئه دنيا ميري آگي،
هوتا هئه شب و روز تماشا ميري آگي.
ڏسو ته سهي هن ماڻهوءَ جي عظمت! سولن سادن لفظن ۾ ڪيڏي نه وڏي ڳالهه ڪري ڇڏيائين. سندس هر هڪ بيت لاجواب آهي. فرمائي ٿو:
غالب بُرا نه مان، جو واعظ برا ڪهي،
ايسا ڀي ڪوئي هئه، سب اڇا ڪهين جسي؟
ٻئي هنڌ چوي ٿو:
جـب توقـع هـي، اٺ گـئـي غالــب،
ڪيون ڪسي ڪا، گلا ڪري ڪوئي.
هي ڳالهيون غيب مان ڪنهن تي القا ٿيون ٿين. ڪنهن ڪانڊيري ڪرڙ جي مجال ناهي. منهنجو ايمان آهي ته عظيم شاعر يا اديب اهو ٿيندو جو اول الهه لوڪ هوندو. اهو ئي اهڙين بلندين کي پهچي سگهندو. هڪڙا ڀٽائي گهوٽ جهڙا الهه لوڪ ۽ ٻيا اهي جن تي ڪي گهڙيون اها مخصوص ڪيفيت طاري ٿي وڃي ٿي. خلوص اخلاق، هڏ ڏوکي ٿيڻ، اونو ڪرڻ، ظلم ۽ ظالم کي نندڻ بلڪ مخالفت ڪرڻ، مخالفت منفي جذبو نه آهي. حضور سائين ﷺ فرمايو آهي ته، مظلوم ۽ ظالم جي مدد ڪيو. ظالم کي ظلم کان روڪڻ حقيقت ۾ ظالم توڙي معاشري جي مدد ڪرڻ آهي. غالب چيو، ”روڪ لو گر غلط چلي ڪوئي!“ ڀٽائي گهوٽ چيو، ”ڪريو بري تي بڇ!“، پر رحمة اللعالمين سهڻي ۾ سهڻا الفاظ چيا، ”ظالم جي مدد ڪريو!“ هي آهن الاهيت جا جلوا. ڪيڏو به جبل جيڏو جالوت هجي، ان جي اڳيان اڏول ٿي بيهڻ ۽ چوڻ ته ”آڏو ٽڪر ٽر!“ ڏيک ويک ۽ شهرت کان ڏور ڀڄڻ. اهي سڀ بنياد آهن چڱي ماڻهو ٿيڻ ۽ چڱي ليکڪ ٿيڻ لاءِ . موضوع ٽيڪنيڪ ۽ اسلوب جي ڄار ۾ ڦاسڻ جو ضرور ئي ڪونهي. شاهه لطيف جا ٻه ٽي لفظ کڻو ته انهن ۾ سڀئي فني خوبيون پاڻمرادو اچي ٿيون وڃن. ’اديون آئون اڻڄاڻ‘، ’الا ڏاهي مَ ٿيان‘، ’آڏو ٽڪر ٽر‘، ’ڇپون ڇپر کٽ‘؛ ’ڪِنين سانگو سر جو، ڪي گهوريس ڪيو گهڙن‘، ’هائيءَ هڻان هار‘، ’ڇا جي ڏنگو ڏينهن؟‘ ’ڏينهن، تتي ٿڌي ڪاهه‘، ’ڏمرجي ته به ڏئي!‘، ڏسو ته ڪيڏيون نه اثرائتيون آهون ۽ دانهون ۽ پُڪارون آهن، زمين آسمان کي هيٺ مٿي ڪرڻ واريون، لفظ صرف ٻه ٽي.
ڪٿان جو ڪٿي وڃي نڪتس، پر ڇا ڪجي چوڻو ته آهي. علامه آءِ آءِ قاضي هر هفتي، سولجر بازار ڪراچي ۾ پنهنجي گهر ۾ ليڪچر ڏيندو هو. ڪراچي جا اڪثر پڙهيل ڳڙهيل ماڻهو، هندو مسلمان پارسي ڪرستان سڀ ايندا هئا. مون پروفيسر ڊيو آرٽ به اتي ڏٺو. اسين ڪجهه شاگرد دوست ايل.ڊبليو هاسٽل کان پيرين پنڌ ويندا هئاسين ۽ پيرين پنڌ موٽندا هئاسين. هالا نوان جو مرحوم ڊاڪٽر محمد اشرف ميمڻ هميشه کلندو رهندو هو، ڏاڍو ملڻسار، محبتي ۽ داناءُ ماڻهو هو. سوال پڇيائينس ته ”علامه صاحب! سُڪن سان گڏ ساوا ڇو ٿا سڙن. ساون ڪهڙو گناهه ڪيو؟“ علامه صاحب چيو، ”ابا! انهن به ته گهوڙا گهوڙا ڪانه ڪئي!“ ننڍڙو سوال ننڍڙو جواب پر معنيٰ بي انت. سو گهوڙا گهوڙا ته ڪرڻي آهي. ماٺ ميٺ ۾ ظلم سهڻ وارو خود ظالم ليکبو، حضور محمد مصطفيٰ ﷺ کان پڇيو ويو ته، ”يا رسول الله ﷺ ! ايمان ڇا آهي؟“ ڪنهن ملان مولوي وارو جواب ڪونه ڏنائون. فرمايائون ته، ”ايمان اهو آهي ته جتي به غلط ڪم ٿيندي ڏسو ته ان کي بزورِ بازو روڪيو.“ ماڻهن سوال ڪيو ته ”يا رسول الله ﷺ ٻانهن جي زور سان روڪڻ جي طاقت نه هجي ته پوءِ؟“ پاڻ فرمايائون ته، ”ٻئي درجي جو ايمان اهو آهي ته پوءِ ان ٿيندڙ ظلم کي زبان سان روڪيو.“ حضرت بيبي زينب سڳوري عليھ سلمها ائين ڪيو ۽ اموي خلافت جي قلعي جون مضبوط ديوارون ڌوڏي ڇڏيائين. سنڌ جي وڏي ۾ وڏي انقلابي، مارئي به ائين ڪيو ۽ مظلوم ماروئڙن کي جاڳائي جهنجهوڙي عمر جي بادشاهي ڪوٽ کي ڪيرائي ڇڏيائين.
ادا مسڪين کي، وهوا وڻي سانگيءَ سندي مصرع،
نمـاڻي نار آهـيان پـر وڏن جـا وڻ وڄائيـندس.
هي جو دهشتگردي، گولي، مار ڌاڙ، جلائو گهيرائو جو ڌاريو ڪلچر آيو آهي، اهو اسان جو ناهي. اهو اسان وٽ هندستان جي سرحد پريان نادر، غزنوي ۽ غوريءَ جي اولاد ۽ ڇاڙتن امپورٽ ڪري آندو آهي. ڪتن، ڪميڻن ۽ ڪانئرن جو ڪلچر آهي. ڀلا هڪڙي بي هٿيار بيگناهه پٺيان پنجاهه ڄڻن جي لوڌ ڇريون ڪاتيون ۽ پستول کڻي پئي ته اهي ڪائنر، ڪتا ۽ ڪميڻا نه چئبا ته ٻيو ڇا چئبو؟ مهرباني ڪري پاڻ کي اهڙي ڪائنر ڪلچر کان بچائجو. ها، تياري ضروري آهي، خود بچاءُ، ننگ جو بچاءُ عين انسانيت آهي. مورچابندي ڪرڻ، مناسب دفاعي هٿيار رکڻ، سڏ ۾ سڏ ڏيڻ، پناهه گاهن ۾ ويهي حملي آور کي حڪمت عملي سان هٽائي ڇڏڻ. اهڙي سکيا ۽ رٿابندي چپ چاپ ۾ ڪرڻ، ضروري بلڪ تمام ضروري ۽ وقت جي اهم ضرورت ۽ هر ڪنهن جو بنيادي حق آهي. باقي سنڌو ديش سنڌو ديش جي بي وقتي راڳڻي يا هنبوڇي هڻڻ آهي پنهنجي پير تي پاڻ ڪهاڙو هڻڻ ۽ دشمن کي اجايو موقعو ڏيڻ.
قوم اها ٿي زنده رهي جنهن جو ڪلچر ٿو زنده رهي. اسان جو وجود اسان جي ڪلچر سان جڙيل آهي ۽ اسان جي ڪلچر جون پاڙون پختيون آهن. انهيءَ ڪري دل شڪستي ٿيڻ جي ڪا ڳالهه نه آهي. هي جو هر ڪو پريشان آهي ته سنڌ ۽ سنڌيت جو الائي ڇا ٿيندو، انهن لاءِ منهنجو پيغام آهي ته پنهنجي انهيءَ ڪلچر کي چنبڙيا رهو، جنهن اسان کي هزارن سالن تائين قائم ۽ دائم رکيو آهي. غزنوي آيا، غوري آيا، قنڌاري، خراساني ۽ ايراني آيا، ويندي يوناني ۽ سٿين قوم جا ماڻهو آيا، جي سنڌي ٿي ويا. پٺاڻ ۽ بلوچ ته اسان کان وڌيڪ جوشيلا سنڌي ٿي ويا آهن. سٿين قوم ذات مٽائي سٺيا ٿي ويا. بني تميم، ٿهيم ٿي ويا، وقاصي وڪا ٿي ويا. اهو اسان جو ميٺ محبت، عزت، آڌرڀاءُ ۽ مهل ڪمهل ڪم اچڻ، وڏو هٿيار آهي، جنهن سان اسان هر ڌاريءَ قوم کي، سندس وطن وسارائي، سنڌي بلڪ ٺيٺ سنڌي بڻائي ڇڏيو آهي. افسوس صد افسوس جو اسان مهاجرن جي هڪ ننڍڙي گروهه کي اڃا پنهنجو نه ڪري سگهيا آهيون. ’مفتي منجهه ويهار‘ ته ڪَلَ پَوَئي ته تو کان ڪهڙي ويِڪ ٿي وئي آهي. ڊيل ڪارنيجي جو وڏو حقيقت پسند هو، سو لکي ٿو ته، جڏهن تنهنجي ۽ ٻئي ڪنهن جي وچ ۾ ڪو به اختلاف ٿي پوي ته پاڻ کان پڇ ته مون ۾ ڪهڙي خرابي يا وڏِ آهي. ان ويڪ کي درست ڪريو ته مهاجر اسان کان وڌيڪ پڪا ۽ جوشيلا سنڌي ٿي ويندا. گهڻا ته ٿي چڪا آهن باقي به ٿي ويندا.
لکڻ ويٺس وصيت ۽ لکي ويس نصيحتون ۽ پارتون. اڳيان ماڻهو به ائين ڪندا هئا، جيئن مٿي چئي چڪو آهيان ته حضور اڪرم ﷺ فرمايو ته، بهترين ورثو جو توهان اولاد کي ڏئي سگهو ٿا اُهو آهي خُلق ۽ حسن سلوڪ ۽ ٻئي هنڌ فرمايو اٿائون ته، الله تعاليٰ سان محبت ڪيو ٿا ته پهرين انسانن سان محبت ڪيو. هاڻي توهين، ڌيئر ۽ پٽ پاڻ جج ٿيو ته مون اهو ورثو توهان کي ڪيتري قدر ڏنو آهي. جي فيل ويو آهيان ته معاف ڪجو، جي ڪامياب ويو آهيان ته دعائون ڪجو.
زندگيءَ جي ڪا حقيقت ناهي. بس موت ئي هڪ حقيقت آهي، جنهن کي قبول ڪرڻو ئي آهي ۽ کيڪارڻو آهي. مان ته عرصي کان پاڻ کي ان لاءِ تيار رکيو اچان. انشاءَالله کلي موڪلائينداسون. ٻي مزيدار ڳالهه ٻڌايانوَ، موت به نج حقيقت نه آهي. شاهه سائين فرمايو ته ”مرڻا اڳي جي مئا، سي مري ٿيا نه مات“، جو ترجمو آهي ”موتو قبل الموتو“ جا، قرآني حقيقت آهي. پر قرآن الحڪيم کي بار بار پڙهڻ سان مون جيڪي ڪجهه پرايو يا سمجهيو آهي تنهن سان عالم سڳورا شامل راءِ ٿين الائي نه، پر ڳالهه ته صاف پئي آهي. قرآن الحڪيم ۾ صاف صاف فرمايو ويو آهي ته، ”اوهين مئل هئا پوءِ توهان کي جياريوسين. پوءِ توهان کي وري مارينداسين ۽ وري جيارينداسين!“ اها ڳالهه ته چٽي پئي آهي. مئل هئا، پوءِ توهان کي جياريوسين. معنيٰ جيئڻ (ڄمڻ) کان اڳ به توهان هئا ۽ مرڻ کان پوءِ به هوندا. باقي جيئڻ مرڻ جو بکيڙو ڇا جو؟ اسين هميشه هئاسون ۽ هميشه هونداسون،. هن ڌرتيءَ تي رڳو عارضي ظهور ٿيو جو بس اک پٽڻ ۽ اک ٻوٽڻ جو ڊرامو هو. صوفي فقيرن اجايو ڪونه چيو ته ’اسين آدم ڪنون اڳي هئاسين‘، سو مان مرڻ کانپوءِ به هوندس ۽ الله گهريو ته توهان کي ڏسندو ۽ جاچيندو رهندس. مونکي توهان جي دعائن جي ۽ نمازن جي ضرورت هوندي، جا دل کولي ڏجو. حضرت علي عليه السلام فرمايو ته، ”ماڻهو ننڊ ۾ آهن، مرندا ته جاڳي پوندا!“ .... ”مان به نيٺ جاڳي پوندس جڏهن سنڌ آزاد ٿيندي!“ اهو منهنجي قبر جو ڪتبو آهي.
وصيت ڪبي آهي مال ملڪيت لاءِ، سا ته مون وٽ ڪانهي. منهنجو سرمايو توهان آهيو ۽ مون سڄي سيڙپ توهان ۾ ڪئي. ان ڪري گهري ٿو وٺان ته ڀائر ڀينر مٺ محبت سان رهجو ۽ ڏکئي وقت ۾ هڪ ٻئي جي ڪم اچجو. بدر توهان ۾ سڀني کان وڏو آهي ۽ هونئن به تمام وڏو ماڻهو ۽ خوبين جي کاڻ آهي. هڪ دوست ويٺي بدر جون خوبيون ڳڻايون، مون کيس اڌ ۾ روڪي چيو ته اهڙي ڪا خوبي ٻڌاءِ جا بدر ۾ نه آهي.
ماٺ ٿي مَ مَ ڪرڻ لڳو. سو اهو منهنجو چوڻ اٿوَ ته بدر توڙي شاهده، جا خدمت خلق ۾ سڀ کان اڳري آهي ۽ وڏي ڀيڻ آهي انهن کي مون جهڙي عزت ڏجو. ڪو به مسئلو کڙو ٿئي ته انهن جي راءِ وٺجو ۽ ڪوشش ڪري مڃجو. اولاد جي معاملي ۾ الله سائين مون تي تمام مهربان رهيو آهي. شل اها مهرباني ۽ احسان قائم ۽ دائم رهي، ڇا اظهر، ڇا اطهر، ڇا ساجد، ڇا رابيل ۽ ڇا ته شبني آهي. الله واري ۽ روحاني فيض واري. ان لڙهيءَ ۾ پويل رهندؤ ته ڏک نه ڏسندؤ.
مون تي موت جون ڪي تاريخي القا ٿيون آهن، پر اهو ڳجهه جو مسئلو آهي. الله بهتر ڄاڻي ٿو. ايترو چئي ٿو ڇڏيان ته وفات ڪهڙي تاريخ به ٿئي، منهنجي ورسي 26 ـ مارچ تي ملهائجو، پنهنجي ماءُ سان گڏ ۽ ٿي سگهي ته سندس ڀر ۾ دفن ڪجو. اجايو خرچ ڪرڻ جو ضرور نه آهي. ڪفن منهنجي پراڻي احرام جو ڏجوم. جيئرن کي نئين ڪپڙي جي وڌيڪ ضرورت آهي. ڪفن، دفن، قبر ۽ ماني ٽڪي تي خرچ منهنجي پينشن جي پئسن مان ڪجو. زندگيءَ تي اعتبار ڪونهي، انهيءَ ڪري مان خالي چيڪ تي صحي ڪري ڇڏيندو آهيان ساجد کي خبر اٿوَ ۽ هو پئسا ڪڍائي وٺندو ڪو گهڻا ڪونهن پندرنهه ويهه هزار هوندا.
ڀينرون اڪثر چونديون آهن ته اسان ڀائرن کان حصو ڪونه وٺنديونسين. اهو قطعي غلط آهي. حق ڇڏڻ آهي، هڪ خراب رسم کي جنم ڏيڻ ۽ هٿي ڏيڻ ۽ پڻ جاهلن کي هُشي ڏيڻ جو سماج ۽ معاشري کي بگاڙڻ جو موجب بڻجي ٿو ۽ هزارين گگدامن جا حق لوڙهجي وڃن ٿا. مڙدن ۾ به مڙس اهو جو پنهنجو حق نه رڳو گهري وٺي پر وڙهي به وٺي، نه ته اشرافن توڙي ڪمزورن ۽ هيڻن سان نسورو ناحق ٿيندو.
ٻيو اهو ته منهنجي لاش کي پاڻ قبر ۾ لاهجو. ٻئي کي هٿ لائڻ نه ڏجو. انهيءَ تجربي مان گذرڻ ضروري آهي. ڪا مهل نه ڪنهن جهڙي. الله پناهه ۾ رکي. هي جو قربانيءَ جي ٻڪر تي پاڻ سِير وجهڻي آهي انهيءَ جو مطلب ۽ فلسفو به اهو آهي. تجربي مان عملي طرح پاڻ کي گذارڻو آهي. آڳڙيو ٿيڻ آسان نه آهي.
اڄڪلهه اخبارن ۾ آخري ديدار طور لاش جو فوٽو ڏين ٿا جو مونکي پسند نه آهي. فوٽو ڏجي ته سٺو هشاش بشاش چهري وارو، باقي بيجان بي روح منهن ۾ ڇا رکيو آهي. شرعاًَ جائز هجي ته مان هوند مئل جو ميڪ اپ ڪرايان، جو هونئن ته غير ضروري آهي. باقي غسل کانپوءِ ڏاڙهي جا وار ڀڄي لڙڪي ٿا پون انهن کي ڦڻيءَ سان نه ته به آڱرين سان مٿي ڪري ڇڏجي.
توهان ڪو ڏک غم، گريه زاري نه ڪجو، ڪلمي توحيد ۽ درود شريف جو ورد ڪجو. مان موت سان ڪافي مانوس ٿي ويو آهيان، ڪا ڳالهه نه آهي. بس اهو سمجهو ته دنيوي موت، وري جيارڻ جو وسيلو آهي. مال ۽ موت جي مامري ۾ وچڙي اصل ڳالهه ته وٿين مان وهي وئي. مون چوڻ ائين پئي چاهيو ته هيٺاهين وٺو ۽ لاهن چاڙهن کان مٿاهان ٿي سالم دماغ ۽ سوچ قائم رکو. مِٺ محبت سان رهو. پنهنجن پراون، پاڙي وارن توڙي مخالفن سان به مٺو هلو. ڪنهن جي به دل نه رنجائجي. آٿت ڏجي، آئي ويل ڪم اچجي، هڙئون وڙئون ڏجي، مالڪ مٺو ته اهو آهي جو ڏمرجي ته به ڏئي. مال ميڙڻ جي محبت، مانَ مريادا کي کائي کوکلو ڪري ٿي ڇڏي. لالچ ۽ لوڀ جو پيٽ ڀرجڻو ئي ڪونهي. مان اينٽي ڪرپشن جو چيئرمين رهيو آهيان. اعليٰ سطحي ميٽنگن ۾ چيو ويندو هو ته، پگهارون وڌائجن ته رشوت ختم ٿي ويندي. ميٽنگن ۾ ويٺل صاحب لکن ڪروڙن جا مالڪ هئا ته به ڄرڪن وانگر وات ڦاڙيو ويٺا هوندا هئا. جيڪي آيو سو هڙپ. اميرالمؤمنين حضرت علي عليه السلام جن فرمايو ته دنيا جي وقعت مون وٽ ائين آهي جيئن ٻڪريءَ جي نڪ جي غلاظت (خطبه شقشقه). ادبي لحاظ کان ڏسو ته ڪيڏي نه تُز تشبيهه آهي ٻڪري حلال جانور آهي ان ڪري حرام يا نجس نه آهي. ته به ٻڪري جي نڪ جي غلاظت اهڙي ڪريهه آهي جو هٿ لائڻ ته ڇا رڳو ڏسڻ سان به بڇان ايندي ۽ حضرت اميرالمؤمنين دنيا کي ان کان به گهٽ وقعت وارو ڪوٺيو. جڏهن ذهنن ۾ اهڙي تبديلي ايندي ته رشوت ازخود ختم ٿي ويندي، حضور ﷺ جن جي حديث مطابق ته رشوت ڏيندڙ ۽ وٺندڙ ٻئي لعنتي آهن. رشوتي ڪاموري کي ڀري ڪچهريءَ ۾ رڳو زبان جا ڪهاڙا وهائجن ته پاڻهئي ڇرڪندو ۽ بڇڙو ٿيندو ۽ حتر ڪندو. عزتِ نفس به ماڻهو نيٺ ڪيتري داؤ تي لڳائيندو. هزار، پنج هزار، لک، ڏهه لک پر جيڪڏهن ڪو حرامي ڪامورو چوي ته زال يا ڌيءَ آڻي ڏي ته ڀري ڪچهريءَ ۾ لاهي موچڙا ڪونه وٺبس. تنهنڪري عزت نفس جي اصول تي قائم رهي هڪ ڪارو پئسو به ڏيڻ کان انڪار ڪجي. نه رڳو رشوت پر هر اصول تي، حق تي ماڻهو اڏول ٿي بيهي رهي ته سڄو سماج ئي سڌري پوي ۽ سڀ غلط ڪاريون ختم ٿي وڃن. رڳو پيار، محبت، ضمير جي سچائي ۽ خير خواهي کپي. مون زندگي ۾ هڪ ئي نعرو سوچيو ۽ ڏنو آهي ۽ اهو آهي ’خير خواهي!‘ هندو، مسلمان، ڪرستان، پارسي، پنجابي، مهاجر سڀ جو خير ۽ سڀ جي خير خواهي ڪيو، سوچيو ۽ وڏي واڪ چئو. اُهو اٿوَ منهنجو آخري پيغام ’خير خواهي!‘
آخر ۾ هڪ ننڍڙي گهرو ڳالهه،! توهان اها ڳالهه ضرور محسوس ڪئي هوندي ته مان پٽن کان وڌيڪ نياڻين سان مانوس آهيان. هونءَ عورت جي عزت ڪرڻ، ڪو آدجڳاد، کان مون ۾ ۽ منهنجن وڏن جي رت ۾ ڀرپور انداز سان ڀريل آهي. آغا احد جان مرحوم جو علم جوتش جو تمام سٺو ڄاڻو هو ان ڪُنڊلي ٺاهي حساب لڳائي مونکي چيو هو ته تنهنجي طبيعت ۾ عورت ذات جي عزت ۽ خير خواهي نهايت عجيب ۽ حيرت انگيز طور ڀريل آهي. حضور سائين ﷺ جن به پنهنجي نياڻين، ٿڃ شريڪ ڀينرن ڀائرن ۽ ٿڃ پياريندڙ ماءُ سان نهايت عزت احترام ۽ پيار سان پيش ايندا هئا. مختصر ڳالهه اها ته ڀينرن سان نهايت عزت احترام سان پيش اچجو. جيئن ماءُ کان وڌ ڪو به اولاد جو وڌيڪ سڄڻ نه آهي، تيئن ڀيڻ کان وڌ ڀاءُ جو ڪو سڄڻ ناهي. ڀلي پنهنجي زالن کان پڇي پڪ ڪيو ته ايئن آهي ڪي نه؟ ڀينرن ۾ به توهان جي وڏي ڀيڻ شاهده هڪ شاهڪار آهي. منهنجي خيال ۾ منهنجيون ۽ توهان جي مرحوم ماءُ جون سڀ خوبيون خاميون ڀرپور طرح منجهس موجود آهن. سندس عزت ڪندا، چوڻ وٺندا ۽ مشورو ڪندا ته لاڀ پرائيندا. اهو به ياد رکندا ته توهان ٽنهي ڀينرن ۾ روحاني قوتون آهن. سندن خوشين ۽ رنج ۾ شامل حال رهندا ته توهان جو فائدو آهي. سندن رنج کڻندا ته نقصان ڏسندا. وڏو ڀاءُ پيءُ برابر ۽ وڏي ڀيڻ ماءُ برابر، اها ڳالهه نه وسارجو!
چوندا آهن ته ’ٻه ڀائر ٽيون ليکو‘. ائين به چوندا آهن ته ’ڀائرن سان ڪهڙا ليکا!‘. ٻئي چوڻيون سچيون آهن منجهن تضاد نه آهي. بس هر ڳالهه کي جدا بيهاري ڇنڊڇاڻ ڪري ليکو ڪبو ته اهو موزون ۽ صحيح هوندو ۽ غلط فهمي پيدا ئي نه ٿيندي. ان کانپوءِ جيڪڏهن ڪو ڪَس کائي عفو يا احسان ڪري ته اهو افضل آهي. وٺڻ واري هٿ کان ڏيڻ وارو هٿ بهتر آهي. پر احسان ڪندڙ وساري ڇڏي ۽ جَتائي نه، ۽ جنهن تي احسان ٿئي ان وٽ مڃوتي به هجي ۽ جتائيندو به رهي ته پوءِ محبت ۽ عزت وڌندي رهي ٿي.
منهنجي روزمره جي استعمال جون شيون ڀلي توهان جون ڀينرون کڻن. توهان وٽ رُلي وينديون. منهنجا وڳا توهان پائيندا ته مونکي خوشي ٿيندي، نه ته خيرات ڪري ڇڏيندا. ڪتاب، ڪاغذ ۽ خط بدر جي امانت آهي.
مون ڪو اهڙو عمل ڪونه ڪيو آهي، جنهن لاءِ شرمسار هجان (ڪچايون ڦڪايون الله معاف ڪندو). سڀ سان چڱو، سڀ سان ڀلائي ڪئي اٿم، ڪڏهن سمجهوتو يا سوديبازي ڪونه ڪئي اٿم. ضمير کي مرڻ ڪونه ڏنو اٿم. سڄي عمر ڏکيو سکيو گذاري، جهيڙيندو رهيو آهيان. ارڏو به رهيو آهيان ته اوڏل به. الله عيب ڍڪيندم. پوئتي ڪڏهن ڪونه هٽيو آهيان.
اڳي پوءِ مران، مر مران مارڳ ۾.
(شاهه)
جڳ جهان ڏي خير. سنڌ ڏي خير. سنڌ واسين ڏي خير.
جمال ابڙو
25 ـ سيپٽمبر 1994ع
ڏينهن آچر
ڪراچي.