8
اهي تمام چڱا رواج آهن، اڄڪلهه جا چار اکر پڙهيل نوجوان، پُوئي ۽ پَهت تي به تنقيدون ڪن، منهنجي خيال ۾ اهي تمام چڱيون رسمون آهن. ڪنهن تي زور ناهي. رضا خوشيءَ سان ڪو ڏئي نه ڏئي. جيترو به ڏئي، ڀلي هڪ روپيو، پنج يا ڏهه، ڦڙيءَ ڦڙيءَ تلاءُ. وڏي مدد ٿي پوي، شاديءَ ۾ يا مماتي ۾ اچن ٿا ۽ ٻيا خرچ پکا به ٿين ٿا. غريب جي يا وچولي طبقي واري جي وڏي مدد ۽ مشڪل ڪشائي ٿي پوي ٿي، ڀلي ڪو وٺڻ جو رواج بند ڪري پر ڏيڻ ۾ ته عذر ڪونهي. مون ته ڪن وڏ گهراڻن ۾ به ڏٺو آهي ته هو ڄاڻي واڻي تقريبون (طهر ۽ شادي) گڏي ڪندا آهن جيئن هڪ ئي ڪاڄ ۾ ٽي ٽي مبارڪون وٺي چار پئسا بچائي ٻيون ضرورتون پوريون ڪجن، يا قرض لاهي وجهي، انهيءَ ۾ ڪهڙي برائي آهي. پاڻ هڪ چڱو سماجڪ وسيلو آهي قرض لاهڻ جو به ۽ گڏوگڏ ميل جول جو به.
هڪ دفعي مير علي احمد خان ٽالپر جي ٽنڊي مير محمود واري بنگلي تي فرشي نشست ۾ ويٺو هئس، مير برادري جون سماجي ڳالهيون وغيره پي هليون. مير صاحب منهنجي موجودگيءَ ۾ ڪو عار محسوس ڪو نه ڪندا هئا. ڳالهه نڪتي ته مبارڪون پنج پنج سؤ بلڪ هزار هزار به ڏجن ٿيون. اهو رواج بند ڪرڻ کپي. سرڪار مير علي احمد خان نهايت سنجيدگيءَ سان ويٺي ٻڌو ۽ نيٺ فرمايائين ته ”ٺيڪ سرڪار! اسان اڄ کانپوءِ وٺڻ بند ڪيو!“ نهايت خبرداري وارو جملو هو پر مير عباس علي خان غصي ۾ اٿي بيهي رهيو. اڳيئي رنگ جو ڳاڙهو (هز هائنس جي اولاد مان هو) وڌيڪ سرخ ٿي ويو. سندس ڪو ٽي ڪاڄ رهيل هئا سو چوڻ لڳو، ”واهه جو انصاف آهي. جڏهن اسانجو وارو آيو آهي ته هاڻي ٿو رواج بند ٿئي. ائين ڪو نه ٿيندو. اسان پاڻ ڏنو آهي، هاڻي ڇڪي وٺنداسون!“ مير صاحب کي لکين رپيا مبارڪيءَ ۾ ملڻ جي اميد هئي سو صبر ڪري نه سگهيو.
مير علي احمد خان تمام ڌيرج سان فرمايو ته، ”سرڪار توهان پورو نه سمجهيو. اسان وٺڻ بند ڪرڻ جي ڳالهه ڪئي، باقي ڏيڻ کان ڪير ٿو ڪنهن کي روڪي سگهي. ڏيڻ کان ڪو انڪاري ناهي. ڏبو، پر وٺبو ڪونه.“ مير عباس علي خان مطمئن ٿي ويهي رهيو. مير علي احمد خان جو فيصلو نهايت دانشمنداڻو هئو. جيڪي وٺڻ بند ڪندا سي آهستي آهستي ڏيڻ به بند ڪندا ۽ مٿن ميار به ڪا نه ايندي. اهو رواج اڃا پيو هلي ۽ چڱو آهي. ڏيڻ مهل ته پنج سؤ ٿا ڏجن، جڏهن موٽي ملن ٿا ته لک کن کي وڃي ٿو ڌڪ لڳي. هي ته هڪ قسم جي سماجڪ بئنڪ ٿي جنهن ۾ نڪو حساب ڪتاب، نڪو وياج، نڪو زور زبردستي.
ڪو گذاري ويندو هو ته اهل مماتي واري جي گهر جو پاڻي به نه پيئبو هو. بلڪه ٽيئي وقت ماني، ٺهيل ٺڪيل، اوڙي پاڙي مان يا مٽن مائٽن وٽان ايندي هئي. وري عذر خواهيءَ ۾ رهيو رپيو، ٻه، پنج ڪري ٻه ٽي هزار جمع ٿي ويندا هئا جنهن مان ڏکويل ڪٽنب وارا آسانيءَ سان ٽيجهو يا جماڻو ڪندا هئا.
منهنجي بيماريءَ ۾ سڀ مائٽ قرب وچان مهينو ڏيڍ سيڙائي، مون وٽ ٽڪي پيا. منهنجي ڀاءُ ڪمال ته لڏو پٽي، مستقل حيدرآباد ۾ رهائش اختيار ڪئي، سندس گهر واري مهرباني ڪري روزانو ڪڪڙ جو سوپ ۽ کير گاڏڙ انب جو جوس(milkshake) موڪليندي هئي.
سپاهي محمد جمن اسپتال جي ورانڊي ۾ ڏينهن رات ويٺو هوندو هو. سرڪار مير علي مدد خان ۽ غلام النبي سومرو به پيا ڀيرو ڀريندا هئا. اهڙي قرب ۽ پيار ڀري فلم اکين اڳيان پيئي ڦرندي اٿم.
اڄڪلهه، خاص ڪري شهرن ۾ اهو ڪلچر ختم ٿيندو وڃي. پاڙي ۾ ڀر واري گهر يا فليٽ ۾ رهندڙن جو نالو ئي ڪو نه اچي. پوءِ باقي پير ڪهڙو ڀربو. لاڙڪاڻو خاصو وڏو شهر آهي پر سوسائٽي ايڏي جڙيل آهي جو ڪنهنکي مٿي ۾ سور پوندو ته به شام جو اوطاقن ۾ خبر پئجي ويندي. سرهين جو پڌر جيتوڻيڪ لاڙڪاڻي جي ٻئي ڇيڙي، جيلس بزار جي آخر ۾ آهي ته به ڪرمان باغ ۽ نوان تڪ ۾ خبر پئجي ويندي ته اڄ سيٺ خدا داد سرهيو بيمار هو ۽ اسپتال داخل ڪيو ويو. ٻهراڙيءَ ۾ ته ڪو بنا تند تار جي اهڙو وسيلو آهي جو ڪوئي گهر کان نڪري ته ٽڪوهيءَ تي خبر پهچي وڃي ته فلاڻو پڳ ٻڌي فلاڻي پاسي ويو. اهڙي اون ۽ خبر گيري وڻي ٿي.
منهنجي گهر واري ڳورهاري هئي سو پٽ تي سمهڻ ۽ اٿڻ ويهڻ ڏکيو ٿي لڳس. مونکي منٿ ڪيائين ته هڪڙو ديوان (کٽ جهڙو ننڍن پاون سان صوفا) خريد ڪرڻ جي اجازت ڏيان، مون چيو اجازت ڊاڪٽر ڏيندو. ڊاڪٽر ڪريم عباسي آيو ته ان سان ڳالهه ڪيم. چيائين ته ”اسان دل جي مريض وٽ سندس زال کي رهڻ ئي ڪو نه ڏيندا آهيون.“ معنيٰ خيز مرڪ مرڪي چيائين ته ”اهو خطرناڪ آهي!“ جڏهن کيس يقين ڏياريم ته ائين ڪو نه ٿيندو تڏهن اجازت ڏنائين. جاچ ڪرائيسون ته ديوان ملي پيو ستر رپين ۾ سو ٻئي ماٺ ڪري وياسون ته پئسا ايندا ڪٿان؟ منهنجي گهرواريءَ دانهن ڏني منهنجي لاڙڪاڻي واري ڀيڻ کي. اها آهي زور سياڻي ۽ گفتگوءَ جي هوشيار سو مونکي موزون لفظن ۾ سمجهايائين ته ”ادا تون عورت جي تڪليف نه سمجهندين ۽ مان گهرايان ٿي اهو ديوان، پئسا پاڻهئي لهي ويندا.“ اڌ ڪلاڪ ۾ جمن سپاهي، ديوان کڻائي اچي اسپتال جي ڪمري ۾ رکايو.
ڊاڪٽر پيو ڊڄي منهنجي من مستيءَ کان. منهنجو حال اهڙو جو چري به نه پيو سگهان. گلاس هٿ ۾ جهلي پاڻي يا کير وغيره به نه پيو پي سگهان. چمچن سان يا تيلي واري نليءَ سان پاڻيٺ کاڌو کائيندو هئس. دل ۾ چوندو هئس ته ”الا! الائي ڪڏهن اهڙو ڏينهن ٿيندو جو کٽ تي ويهي گلاس هٿ ۾ جهلي پاڻي پيئندس.“ سامهون دريءَ مان، هيرآباد جي هڪ دوڪان جو بورڊ اڌ پڙهي سگهندو هئس. سڄو ڏيڍ مهينو اها هورا کورا رهي ته الائي ڇا لکيل آهي، اٿان ته پڙهي ڏسان. انهن سڀني نعمتن جو قدر تڏهن ٿو پوي جڏهن اهي ميسر نٿيون ٿين. جڏهن ڊاڪٽر کي منٿ ڪيم ۽ ”مونکي ٿورو ڪنڌ مٿي کڻي ڪٻو ٿي ويهڻ جي اجازت ڏي!“ ته ڇا ڪيائين جو پنهنجي ڳچيءَ ۾ پيل چڪاسڻي (اسٽئٿس اسڪوپ) ڪڍي کڻي منهنجي مٿان رکيائين. چيائين ته ”اها تون ڪنن ۾ وجهه پوءِ جيڪي وڻئي سو ڪر!“ مطلب هئس ته ڊاڪٽر هو هئو، ته مان، ايڏي سختيءَ سان هيسجي ويس. پنجن هفتن کان پوءِ جڏهن ويهڻ جي اجازت ڏنائين ته ويهي نه سگهيس. مٿي کي چڪر اچي ويم، ڏيڍ مهيني کان پوءِ ڪرسيءَ تي ويهڻ جي اجازت مليم ته تمام ٿورو وقت ويهي سگهيس. پر هو اڻپورو بورڊ پڙهي ورتم ۽ ڏاڍي خوش محسوس ڪيم. ستن هفتن کان پوءِ گهر وڃڻ جي اجازت مليم. ڪمال ڪار موڪلي. کڻي اچي ڪار ۾ ويهاريائون. جايون، روڊ، رستا ۽ بلڊنگون پيو ڏسان ته واڇون ٽڙي ويم. هر هر گهرواريءَ کي پيو چوان ته ”سائين ماڻهو ته ڏسو ڪيترا گڏ ٿي ويا آهن. الائي ڪو گوڙ ٿيو آهي ڇا؟“ هن چيو ”روز ائين هوندو آهي. توهان کي نئين مان ائين ٿو لڳي، باقي آهي ته ڪجهه ڪونه.“
چيني ليکڪ لن يو تانگ ڪتاب لکيو آهي، ’جيئڻ جو هنر‘ لکي ٿو ته ”ماڻهو ڪهڙا ڀورڙا آهن جو وتن خوشيءَ کي ڳوليندا، حالانڪ خوشيون ته قدم قدم تي پکڙِيون پيون آهن ۽ توهانجو استقبال پيون ڪن، ننڊ مان اٿي، آرس ڀڃي پٽ تي پير رکي اٿي بيهو ته ڪيڏي نه نعمت ۽ مزو آهي. گهر جي در کان ٻاهر نڪرو ۽ ٿڌڙي هير اچي اوهانجي منهن کي لڳي ته ڪيڏي نه فرحت آهي. رستي تي نڪرو ته وڻراهه، پکين جي چرڙ چرڙ ۽ ٻارڙن جون ٽوليون اسڪول ويندي ڏسو ته ڪهڙو نه ڀلو نظارو آهي. گرمي ۽ اس ۾ هلندي هلندي ٿڌو پاڻي پيئڻ لاءِ ملي وڃي ته ڪيڏي نه فرحت آهي. شام جو ٿڪجي ٽٽي گهر اچو ته ننڍڙو ٻارڙو هونگرون ڏيندو ڊوڙي اچي توهانجي ڳچيءَ ۾ ٻانهون وجهي ته بهشت جيان من کي ٺار اچي ۽ ٿڪ ئي لهي وڃي.“
اهڙيون ڪيئي ڳالهيون آهن جن جو اسان کي احساس ئي ڪونهي. احساس تڏهن ٿو ٿئي جڏهن اهي کسجي ٿيون وڃن. اياز مونکي هڪ ڏهاڙي چيو ته ”جمال منهنجي هن فليٽ ۽ اڊيالا جيل جي ڪوٺڙيءَ ۾ ڪو فرق ئي ڪونهي، سو پنهنجي پاڙي ڊفينس ۾ ڪو ننڍو گهرڙو وٺي ڏينم ته اڱڻ ۾ بيهي آسمان ۽ تارا ته ڏسي سگهان،!“ مون چيس ته اڄڪلهه اهڙن گهرن جي قيمت پنجاهه سٺ لک ٿي وئي آهي ته بيوسيءَ مان ماٺ ٿي ويو. پنهنجي گهر جي اڱڻ ۾ بيهي آسمان، ڪڪر ۽ تارا ڏسڻ به وڏو عيش آهي پر اسان کي ان جو انڀؤ ئي ڪونهي.
1967ع جا پؤڻا ٻه مهينا، جون جولاءَ جا، هڪ ئي بستري تي پٺيءَ پر ليٽئي گذارڻ سان، مونکي زندگيءَ جي اڻ ڳڻت نعمتن جو ايترو شديد احساس ٿيو جو پهريون دفعو گلاس هٿ ۾ جهلي پاڻي پيتم ته واڇون ئي ٽڙي پيم. گهر ۾ اچي رهڻ ته ڄڻ جنت ۾ اچڻ جي برابر هو ۽ آهي. پنهنجي هٿ سان مانيءَ جو گرهه ڀڃي وات ۾ وجهڻ ڪا گهٽ نعمت آهي ڇا. کاڌو ڪهڙو به، ڪريءَ وارو، بي لذت هجي ته به وڏو مزو آهي.
ماڻهو فطرتاََ بي شڪرو آهي، سو رڳو وتي شڪايتون ڪندو، جيڪي ڪجهه کيس ميسر آهي انهيءَ کي ليکي ئي نٿو. گهر مان هڪڙو ڏينهن، پنج ڏينهن، ڏهه ڏينهن نڪري ڀلي لنڊن وڃو، نيويارڪ وڃو، ڪوهه مري ۽ سوات جي بهترين هوٽلن ۾ قيام ڪيو، گهر جو سک ۽ گهر جي تانگهه لڳي پئي هوندي. موٽي پنهنجي غريباڻي سريباڻي گهر ۾ اچو ته عجيب سڪون ۽ ڪيف اچي ويندو. بي اختيار چئي ويهندا ته ”الحمد الله ! خير سان اچي گهر ڀيڙا ٿياسون.“ انگريزيءَ ۾ چوڻي آهي ته، ”ڀلي اوڀر وڃو اولهه وڃو، پر گهر سڀ کان چڱو!“ منهنجي گهر واري ته ڪراچي جو ڪراچي ۾ گهر مان ٻاهر نڪرڻ کان لهرائيندي هئي. ڪلفٽن ۽ سمنڊ جي ڪناري تي به ڪانه هلندي هئي. سيٺ احمد ڊاليا هاڪس بي تي پنهنجي نجي بنگلي جهڙي هٽ تي انتظام ڪندو هو. سٺا طعام، ڪوڪا ڪولا جا ڪريٽ وغيره. موٽرڪار به اسان جي پنهنجي هئي، ته به، ٻارڙن جي زور ڀرڻ باوجود، صفا پڙ ڪڍي بيهندي هئي ته مان ڪو نه هلندس، توهين وڃو ته ڀلي. ٻار منهن ڀيلو ڪري ويهي رهندا هئا ته انهن کي مٺا پڪوڙا تري کارائي خوش ڪري ڇڏيندي هئي. باقي جي مان بيمار ٿيس ته منڍ کان آخر تائين چوويهه ڪلاڪ اسپتال ۾ بينچ تي ويٺي يا ليٽي پئي هوندي هئي. پوءِ نه هوندو هئس، گهر جو فڪر نه ٻارن جو نه دنيا جهان جو.
ماڻهو آهي ئي گهريتڙو جانور. سڄي عمر ڳهي، پيريءَ تائين اهو خيال هوندس ته سادو سودو گهر ٺاهي ٿانئيڪو ٿي ويهان. انهيءَ ڪري ئي ته هزارين تعميراتي ڪمپنيون ٺهي پيون آهن ۽ ڪروڙن جي ڏيتي ليتي پئي هلي.
بيماريءَ مان اٿي گهر آيس ته ڊاڪٽر صالح ميمڻ ڏيپلائي جيڪو تمام سٺو ڊاڪٽر آهي ۽ ان سان گڏ منهنجو اسڪولي واقفڪار ۽ ميرپورخاص ۾ بابا جو پسنديده شاگرد، تنهن چيو ته ”جمال صاحب، ملڪ ۾ رڳو هڪ ڊاڪٽر، ڪريم عباسي آهي ڇا؟ اسين به ويٺا آهيون، ڏسون ته هارٽ اٽيڪ آهي به يا نه؟ يا مورڳو ڊرامو رچايو ويو آهي.“ مونکي سندس تيز ۽ تند جملن ۾ پيشه ورانه حسد جي جهلڪ نظر آئي. ته به چيم ته ”ڊاڪٽر صاحب وڏي مهرباني جڏهن چئو حاضر ٿيان!“ چيائين ”اڄ ئي شام جو پنجين وڳي!“ مان وڃي وٽس حاضر ٿيس. چڱيءَ طرح چڪاسي گنڀيرتا سان چيائين ته ”واقعي زبردست هارٽ اٽيڪ ٿيل آهي. فڪر نه ڪر، ڏهه سال جيئرو رهندين!“ في به ڪا نه ورتائين، سندس مهرباني.
وري ڪراچي ڊاڪٽر کمڀاٽا، ماهر قلب کي ڏيکاريم، ان به ائين ئي چيو اهو به چيائين ته ”تمام سٺي ڊاڪٽر تنهنجو صحيح علاج ڪري توکي بچائي ورتو آهي. هاڻي ڏهه سال جيئرو رهندين!“ ڊاڪٽر کمڀاٽا چيو ته ”توکي ڪي مذهبي ٻنڌڻ نه هجن، ته هڪ ڳالهه چوان!“ مون چيو ته ”ڊاڪٽر صاحب! اسانجو مذهب نهايت لبرل، ڪشاده ذهن آهي ۽ علاج خاطر ڪا به بندش ڪانه آهي.“ چيائين ”ته پوءِ منهنجي صلاح اها اٿئي ته جيڪڏهن پاڻ تي ضابطو، سيلف ڪنٽرول، اٿئي ته پوءِ روزانو سمهڻ کان اڳ هڪ صرف هڪ پيگ وهسڪيءَ جو پيئندو ڪر سو به رڳو اسڪاچ وسڪي ٻي ڪا به نه!“ مان ماٺ ۾ اچي ويس ته ڊاڪٽر پڇيو، ”ڇو، ڇا ٿيو؟“ مون چيو ”ڊاڪٽر اهو مهانگو علاج آهي ۽ مونکي ايتري وسعت ڪا نه آهي!“ کلي چيائين ته ”اهو تنهنجو پرابلم آهي، منهنجو نه!“ موڪلائيندي چيائين ته ”گهڻن ڊاڪٽرن وٽ وڃڻ جو ڪو ضرور ڪونهي، معاملو صاف آهي، هر ڪو ائين ئي چوندو، پرواهه نه ڪر ڏهه سال جيئرو رهندين بشرطيڪ ٻي هارٽ اٽيڪ نه ٿئي. ان لاءِ کاڌي جي پرهيز، آرام، اٿڻ ويهڻ گهمڻ ۾ تڙ تڪڙ نه. وڏي ڳالهه ته جذباتي نه ٿجي، غصو نه ڪجي ۽ صبر ۽ ماٺار سان رهجي!“ مون چيو، ڊاڪٽر صاحب، ”توهان ائين ڪري سگهندا؟“ چيائين ته ”سچ ته مان ائين ڪو نه ڪري سگهندس.“
منهنجي گهر واري جا منهنجي بيماري ۾ ڀڄي ڀورا ڀورا ٿي پئي هئي سا منهنجي گهر اچڻ ۽ مٿي پاڻي وجهڻ تي ايڏو خوش ۽ باغ و بهار ٿي جو مينديءَ جو فنڪشن ڪيائين جنهن ۾ کيس نئين سر ميندي لاتي وڃي ۽ سڄي رات ڳيچ ڳاتا ويا ۽ کيس مبارڪون ڏنيون ويون. هئي به اڃان ٻٽيهه سالن جي جوان جماڻ ۽ ڇهن ٻارن جي ماءُ. پر مونکي ڏاڍو ڪنٽرول ۾ رکيائين. کائڻ پيئڻ، اٿڻ ويهڻ، سمهڻ، گهمڻ ڦرڻ، سڀ قاعدن قانونن موجب ٿيندو هو ۽ دوائون وقت تي کائبيون هيون. بهترين نرس ٿي پئي. وهنجاريندي به کٽ تي هئي سمهئي سمهئي. باٿ روم ۾ ويندو هئس ته اندران ڪڙو بند ڪرڻ جي منع هئي. باٿ روم جي ٻاهران ڪرسي وجهي ويهندي هئي ۽ دلجاءِ ڏيندي هئي ته اندر ڪوئي ڪو نه ايندو. وڏي ڳالهه ته ڀريا ٽي مهينا مونکي هٿ لائڻ به ڪو نه ڏنائين جو ڊاڪٽر منع ڪئي هئس. بهرحال ان کان پوءِ اسان کي ٽي ٻار ٻيا به ٿيا.
اهڙي فوجي ڊسيپلين، ضابطن هيٺ ماڻهو هوند جسماني توڙي ذهني طور مفلوج ٿي وڃي، پر مون ۾ نئين قوت پئدا ٿي وئي ته ڏهن سالن جي مهلت ۾ رٿابندي ڪري وٺجي، سو بدر ٻارهن تيرهن سالن جو ٻارڙو تنهنکي رڪشا هلائڻ سيکاريم. حيدرآباد جهڙو ننڍو شهر، چوپچؤ ٿي ته ”جج صاحب جو پٽ رڪشا ٿو هلائي!“ حلال جي روزيءَ ۾ ڪهڙو شرم، شاهده کي مٿي ۾ وڌم ته کيس ايم اي اڪانامڪس، اقتصاديات، ڪري بئنڪ ۾ نوڪري ڪرڻي پوندي. اهڙو ماحول ڏسي ٻيا ٻارڙا به اليڪٽريفاءِ يعني جذبي سان ڀرپور ٿي ويا. اطهر جو اڃا پتڪڙو هو تنهن ماءُ کي چيو ته ”ڪوهَر رڌي ڏي ته رستي تي ويهي وڪڻان!“ ماڻس کي اها ڳالهه نه وڻي پر منهنجي همٿائڻ تي ائين ڪيائين. اسڪول کان موٽي ڇولن جو ٿالهه گهر ٻاهران ويهي وڪڻندو هو ۽ اٺ آنا، ٻارهن آنا ڪمائي ايندو هو. ڏسو حلال روزيءَ جي تلاش سان ڪيڏا مثبت جذبا جنم وٺن ٿا ۽ ڪوڙ ۽ وڏائيءَ جا ڪافر ڪوٽ هڪ ڌڪ سان ڌڙام ڪري ٽٽي پون ٿا.
الحمد الله! هن وقت منهنجا چارئي پٽ معزز پيشي سان آهن پر رشوت ۽ تگڙم بازيءَ کان ڏور آهن. اهو هڪ ڪندي، منهنجي مهلڪ بيماريءَ ۾ قدرت جو رکيل هڪ وڏو انعام ۽ اسرار ئي چئبو. چوندا آهن، ”انهيءَ ۾ به ڪا ڀلائي.“ سو سورهن آنا سچ آهي، رڳو ماڻهنءَ جي اندرين اک کلي، شاهده مائي به ايم اي پاس ڪري بئنڪ ۾ امتحان ڏنو ۽ چونڊجي وئي پر ننڍي ئي سندس شادي ڪرائي وئي. منهنجي ڀينرن جي دَٻڙ دُس تي، ادي حميده جي پٽ لالا سڪندر سان جو اڄ ماشا الله ڪراچيءَ ۾ عزتدار بزنس مين آهي، سو نوڪري ڪا نه ڪيائين. ڪري ها ته اڄ وڏي بئنڪ آفيسر هجي ها ۽ اهڙو افسوس اڄ به ڪندي آهي؛ پر خوش آهي. الله کيس صالح اولاد، سمجهدار مڙس ۽ سٺي سوسائٽي ڏني آهي. لائنس ڪلب جي متحرڪ ميمبر آهي ۽ سندس اخلاق ۽ ڪردار جي ڪري هوءَ مقبول ۽ معزز آهي.
منهنجي گهر واري هئي ته تمام همت واري خاتون ۽ پهاڙ جيان مضبوط ٿي مقابلو ڪرڻ واري پر ٻٽيهه سالن جي ننڍي عمر ۾ ايڏو حادثو ۽ منهنجي اوچتي موت جي خوف جي لٽڪندڙ تلوار جو بوجهه سهي نه سگهي. ڏک ڪانه ڏنائين نڪو شڪايت ڪيائين. پگهار جا پئسا کٽي ويندا هئا ته چپ چاپ ۾ بنا ٻڌائڻ جي هڪ سوني چوڙي ٻانهن مان لاهي وڪڻي ايندي هئي ۽ ڪنهن کي سمڪ ئي ڪا نه پوندي هئي ته گهر جو خرچ ڪيئن پيو هلي. جي ڪنهن ٻار کي خبر پئجي وئي ته کيس سختيءَ سان منع ڪندي هئي ته ”متان پيءُ کي ٻڌايو اٿوَ، اجايو پريشان ٿيندو!“ نيٺ دل جي تڪليف انجائنا ۽ ذيابيطس ۾ وٺجي وئي پر سالن جا سال ڪو نه سليائين، صبر سان برداشت ڪندي رهي ته متان مونکي ڪا پريشاني نه ٿئي. هونئن صحت ۽ هاٺي به سٺي هئس سو سڀڪو کيس خوش و خرم ۽ ٺيڪ ٺاڪ ۽ ننڍي نيٽي سمجهندو هو. هڪ دفعي ڪراچيءَ ۾، مان کيس ۽ شاهده کي ڊاڪٽر وٽ وٺي ويس ته ڊاڪٽر شاهده ڏانهن اشارو ڪندي کانئس پڇيو ته هي تنهنجي ڀيڻ آهي ته کلي چيائين ته، ”ڌيءُ!“ اسڪول جون ڇوڪريون به شاهده کي چونديون هيون ته ”تنهنجي ماءُ ڪيڏي نه سمارٽ ۽ خوبصورت آهي!“
هڪ ڏاڍو مزيدار واقعو ٿيو. 1971ع ۾ مان ڪراچيءَ ۾ جج هئس ۽ ناظم آباد نمبر چار ۾ رهندا هئاسون. هڪ ڏينهن ڪورٽ مان سوير ڀرو واندو ٿي ٽئڪسيءَ ۾ چڙهي مکيه روڊ تي لٿس. ٽئڪسي هڪ رپيو في ماڻهو، پنج ماڻهو کڻي، ناظم آباد جي وڏي روڊ تي لاهيندي هئي. کڻي جو ڏسان ته هڪ ڇوڪري ڪاري برقعي ۾، برقعي جو پلئه مٿي ٿيل هئس، پي وئي. هڪ نظر سندس چهري تي وڌم ۽ عادت موجب نظرون ڦيرائي ڇڏيم. دل ۾ چيم ”مار، مائي ڪيڏي نه سهڻي ۽ خوبرو آهي. الله خوش رکيس!“ ڏٺم ته منهنجا ٻارڙا بدر ۽ ٻيا ساڻس گڏ پيا وڃن. چيم هيءَ مائي منهنجا ٻار الائي ڪيڏانهن وٺيون پئي وڃي، سو وڃي کين روڪيم ته ڇو ۽ ڪيڏانهن پيا وڃو؟ اتي مائيءَ به منهن ورائي چيو ته، ”سائين توهان اچي ويا ڇا؟ پوءِ ٺهيو گهر ٿا هلون!“ ڏٺم ته هوءَ منهنجي گهر واري هئي. چيومانس ”ڀلي وڃي ٿي اچو!“ چيائين ”نڪتا هئاسون اڌ سير کن گوشت وٺڻ ٻوڙ لاءِ سو هاڻي بس. جيڪي گهر ۾ آهي ٺاهي ٿي وٺان!“ سگهڙ ته هئي جهٽ کوڙ شيون ٺاهي ورتائين ۽ مزي سان ماني کاڌيسون. پوءِ کيس ٻڌايم ته مون کيس ڌاري عورت سمجهيو هو ته ڏاڍو کلي. ڪيترا ڏينهن ان واقعي تي ورجائي کلياسون. مان ڪيڏو ستو جتو هئس ان جو ته کيس يقين هو ته به ههڙي سادگيءَ جو کيس وهم گمان ڪو نه هئو. مون بيماريءَ کي ۽ موت جي تلوار کي پاڻ تي سوار ٿيڻ نه ڏنو. ڀلا جنهن جا مهربان هجن سرڪار مير علي مدد خان ٽالپر جهڙا مدبر، صابر ۽ شاڪر ۽ غلام النبي سومري جهڙا حقيقت پسند داناءَ، سو ڪيئن ٿو مايوسيءَ جي ڍنڍ ۾ ٻڏي سگهي. مٿان وري دوست مليم عبدالله ميمڻ، عبدالقادر ابڙي، غلام حيدر عباسي ۽ رسول بخش عباسي جهڙا زنده دل، شريف، صاف گو ۽ مزاحيه طبيعت ماڻهو، سو مون ته ڀرپور زندگي گذاري ۽ جيئڻ جو ڀرپور مزو ورتم، يارن سان ٺاشا ماشا ۾، وقت ڪٽيو عمر لٽي، بقول شيخ اياز، سڀ سانگ سجايو آ پيارا، هو ته شاعر آهي سو ڏاڍن پيارن لفظن ۾ چيائين ته:
ڪنهن ڪاري چڳ تي رات کٽي، ڪنهن ڳاڙهي ڳل تي باک ڦٽي
ائيـن وقـت ڪـٽيـو ائين عمر لٽي، سڀ سانگ سجايـو آ پيارا
ڪير پڄي اهڙي تصوير ۽ منظرڪشي سان، يار دوست اڪثر فرمائش ڪري مونکان شيخ اياز جا اهڙا شعر ٻڌندا هئا ۽ مان کين ٻڌائيندو هئس:
جي تون آئين رات، الا او رات، ته منهنجي رات امر ٿي ويندي.
واهه واهه پئجي ويندي هئي ۽ مونکي غالب جو اهو مقولو ياد پوندو هو ته جو ڪلام گهٽين ۾ ڪوٺن تي ۽ محفلن ۾ ڳايو وڃي سو ڪو نه مرندو. اياز جيئري ئي اهي رنگ ويٺو ڏسي. پر راڳ اهو جو شاعر جي روح جي راڙ کي پهچي. کيس مئڊم زرينا بلوچ جي ترتيب ڏنل موسيقي پسند ايندي آهي. مٺو ماڻهو آهي، شڪايت ڪو نه ڪندو آهي. ڏک ۽ ناراضپو به کلندي اظهار ڪندو آهي. هڪ ڏينهن مشڪندي چيائين جمال هي ته ڏس مون ڪهڙي صورتحال جو ذڪر ڪيو آهي، ۽ سرمد سنڌي (رحمان مغل) اهڙي ڌن ۾ پيو ڳائي جو ماڻهو پيا نچن ۽ تاڙيون وڄائن.
ڪنڊيءَ نه سڱري، ٻٻر نه پلڙا،
ڇانگون نه ڇيلڙا، مارو اڪيلڙا.
هي ته روئڻ جو مقام آهي. انهيءَ ۾ تاڙيون وڄائڻ ۽ نچڻ جي ڪهڙي تڪ آهي. مون سندس ئي محاورو استعمال ڪيو ته اهي لابيءَ جا فنڪار آهن، پاڻ وڻائڻ به وڏو مرض آهي ۽ ان ۾ سڀ جو سڀ سڄي دنيا جا ماڻهو ورتل آهن. چيائين ”تون ته ڪو نه آهين!“ چيم ”ڇو ڪين، هر ڪو پاڻ کي تسينگ ۽ تيسمار خان ٿو سمجهي!“ کليو. چيم ”تنهنجا ويجهي ۾ ويجها ساٿي دوست پاڻ کي توکان وڏو شاعر ٿا سمجهن ۽ چون ٿا (اظهار ڪن ٿا). کيس سڀ خبر هئي پر چپ رهيو ۽ هٿ سان نه! نه! ڪيائين.
هڪ صاحب عالم، اديب، دانشور، صحافي، آفيسر، تقرير باز سڀ ڪجهه آهي، هفتي ۾ هڪ ٻه دفعا سکر ۾ اياز وٽ محفل ڪرڻ ويندو هو. وهسڪي پي ماني کائي، ڊاڙ ٺڪاءَ هڻي ايندو هو. اياز جي شاعري جي عظمت جو انڪاري ته ٿي نٿي سگهيو. هڪ رات مان وٽس مهمان ٿي رهيس. واندڪائي ۽ نويڪلائيءَ ۾ ويٺا هئاسون ته تمام گنڀيرتا سان مونکي چيائين ته ”اياز کي ڏسي ڀانيان ٿو ته شاهه لطيف به وڏو فراڊ هوندو!“ هڪڙن ماڻهن جي عادت هوندي آهي هروڀرو ٽنگ هڻڻ. زهر سان ڀريل هوندو ته ضرور اوڪارو ايندو ۽ اوڳاڇيون به. مون اياز سان ڳالهه ڪانه ڪئي. هو پاڻ ئي تيز فهم، سمجهو ۽ ماٺار وارو آهي. هڪ ڏينهن پاڻ ئي ان ماڻهوءَ جو نالو وٺي چيائين ته ”فلاڻي کي گلا ڪرڻ کانسواءِ ننڊ نه ٿي اچي کاڌو هضم ٿو ٿئي.“ معنيٰ ته سندس فطرت ۾ اهو زهر ڀريل آهي. چيومانس ته ”تو وٽ ته ايندو ڪندو آهي!“ چيائين، ”ها، مان وٽ ايندو آهي، چانهه ٻانهه پي ويندو آهي!“ ايندو آهي ۽ چانهه ٻانهن پي ويندو آهي، معنيٰ سڀ ڪجهه معاف اٿس!
ٻئي به هڪ شاعر ۽ طارق اشرف جو ڏک ڪڍيائين پر گڏوگڏ اهو به چيائين ته ”مان وٽ نياڻين سان ايندا آهن ۽ ماني ٽڪي کائي ويندا آهن!“ معنيٰ ڀلا ماڻهو آهن ۽ مون تي مهربان آهن. اهڙو پيارو ماڻهو جو ڏک ڏيندڙن کي به پنهنجو سمجهي، ويٺو ساڻن قرب ونڊي.
اياز جڏهن وائس چانسلر هو ته حيدرآباد جا ٻه سنڌي ڊپٽي ڪمشنر ساڻس اصل نه ٺهيا بلڪ هر محفل ۾ سندس شڪايت، ٽوڪ ۽ طنز ڪندا هئا. چي ”غريب وڪيلڙو هئو، گهر ۾ مُوڙن تي ويهندا هئا، هاڻ جو بنگلا، گاڏيون، قالين ۽ نوڪر چاڪر ڏٺا اٿن سو ڦونڊ ۾ ڀرجي ويا آهن.“ حقيقت اها هئي ته تن ڏينهين ڊپٽي ڪمشنر پاڻ کي بي تاج بادشاهه سمجهندا هئا ۽ هر ڪنهن کي پنهنجو ڳيجهو ۽ ماتحت. مونسان هڪ ڊي سي صاحب پاڻ شڪايت ڪئي ته گورنر جي آمد تي سرڪاري طرح پروگرام ٺهندو آهي پر شيخ صاحب هروڀرو ٽنگ اڙائي، گورنر سان سڌو ڳالهائي مداخلت ڪري، ڦير گهير ڪرائي پاڻ موکيندو هو. مان يونيورسٽي سنڊيڪيٽ جو ميمبر هئس. رجسٽرار ۽ ٻين واسطيدار ماڻهن کان معلومات ورتم. پتو پيو ته ڊي سي صاحبان پنهنجي پذيرائي خاطر گورنر صاحب کي حيدرآباد ڪئمپس جي وزٽ (پڙتال) تي پاڻ سان گڏ وٺي وڃڻ جو پروگرام ٺاهي پيا ڇڏين. اياز کي پروفيسر وغيره اهڙو اطلاع پيا ڏين ته ظاهر آهي ته هو ناراض ٿي پيو وڃي. گورنر آهي چانسلر، سو ضرور وائس چانسلر سان مشورو ڪري پوءِ پروگرام ٺاهڻ کپي. اياز گورنر سان ڳالهائي، ڪلاڪ کن جو وقفو ڪرائي، انتظامات درست ڪرائي، گورنر کي ڀليڪار ڪرڻ لاءِ پاڻ پهچي پيو وڃي ۽ ڊي سي صاحبان کي پوئتي ڌڪي پيو وڃي ۽ هر وقت گورنر سان گڏ پيو هلي ۽ ويهي ۽ معاملا سمجهائي. اها ڳالهه ڊي سي صاحبن کي اصل نٿي وڻي ته هو ٽئين نمبر پوزيشن ۾ اچي وڃين.
اهو ڀٽي صاحب جو دؤر هو ۽ هو صاحب بيوروڪريسي يعني ڪامورا شاهي جي حق ۾ هو ۽ ان کي طاقتور رکيائين، ايتري قدر جو عبدالقادر ابڙو جو ان وقت، جيڪب آباد جو ڊي سي هو تنهن مون سان پاڻ ڳالهه ڪئي ته بيگم نصرت ڀٽو صاحبه، خاتون اول، جيڪب آباد آئي ته جيڪب آباد ضلعي جون معزز خواتين اچي وٽس ڳاهٽ ٿيون، بيگم صاحبه شهر جو، رائونڊ لڳائي حالتون بذات خود، نظر مان ڪڍڻ جو خيال ظاهر ڪيو ته ڪيتريون معزز خواتين اڳرائي ڪري ساڻس گڏ گاڏيءَ ۾ ويهي رهيون. بيگم صاحبه سڀني خواتين کي لهي وڃڻ جو چيو ۽ اظهار ڪيائين ته هوءَ صرف ڊي سي صاحب جي بيگم کي پاڻ سان گڏ ويهاريندي، اهڙو اطلاع ڊي سي صاحب کي ڏٺو ويو ۽ سندس بيگم تڙ تڪڙ ۾ تيار ٿي بيگم صاحبه وٽ پهتي ۽ بيگم صاحبه کيس پاڻ سان گڏ هڪ سيٽ تي ويهاري شهر جا مختلف هنڌ ڏٺا، ٻيون معزز خواتين پنهنجين پنهنجين گاڏين ۾ قافلي جي صورت۾ سندن گاڏيءَ پٺيان هليون. اهو هئو شانائتو طريقو ڊي سي صاحب ۽ سندس بيگم کي عزت ڏيڻ جو.
هر ڪنهن کي معلوم آهي ته ڊي سي صاحب ضلعي جي هر محڪمي، آفيسر ۽ هر معزز ماڻهوءَ کي پنهنجو ماتحت ۽ رعيت ڪري سمجهندا هئا، اهو هڪ نظام هو. ڊي سي صاحب هر کاتي تي نظر رکندو هو. پوءِ ڀلي انجنيئري کاتو هجي، صحت کاتو، تعليم کاتو يا پوليس کاتو. ائين هو هر ضلعي جو محتسب هئو. پوءِ صوبائي محتسب اعليٰ جي ضرورت ئي ڪا نه هئي جو ماڻهو وتن ڪراچيءَ جا ڌڪا کائيندا، لوڪل بورڊ ۽ ميونسپالٽيءَ جو نگران به ڊي سي صاحب هئو. اهڙي طرح در تي گهر ويٺي داد فرياد ٿئي ته باقي ڇا کپي! ڏاڍو چڱو نظام پئي هليو. اڄ جو گهڻن صوبن ٺاهڻ جي ڳالهه پيا ڪن سا غير ضروري، بيڪار اٽي تي چٽي آهي. منهنجي ته اها صلاح آهي ته ڪمشنر جو عهدو به ختم ڪيو وڃي ۽ هر ڊي سيءَ کي ڊپٽي گورنر بڻائي مڪمل انتظامي اختيار ڏنا وڃن. پوءِ ڏسو ته ڪهڙو ۽ ڪيڏو سماجي ۽ انتظامي ڦيرو اچي ٿو وڃي. اسيمبلي ميمبر صاحبن کي حڪومتي معاملن کان پري رکيو وڃي ۽ کين مداخلت ڪرڻ نه ڏجي. ڀلي مهيني ۾ هڪڙو دفعو ڊپٽي گورنر صاحب کين سڏائي ميٽنگ ۾ ويهاري صلاح مصلحت ڪري بس. هو جوابده رڳو گورنر ۽ چيف سيڪريٽري ڏانهن هجي. مٿس نگران رڳو عدليه هوندي، ٻيو ڪو به نه.
عوامي حڪومت جو اهو قطعي مطلب ناهي ته هر عوامي نمائندو، چور هجي يا دهشتگرد يا ڀوڪ بصر، حڪومتي ۽ انتظامي معاملن ۾ ٽنگ اڙائي، ائين انتظاميه، عدليه ۽ پارليامينٽ پنهنجي پنهنجي دائري جي اندر رهي، سچائي، خلوص ۽ ايمانداريءَ سان پنهنجا پنهنجا فرض نباهن ته هي ملڪ هوند سرڳ ٿي پوي ۽ جمهوريت جون به پاڙون پختيون ٿين. ٻي صورت ۾ خبر ناهي، الائي ڪڏهن ۽ الائي ڪهڙو ڌماڪو ٿئي جو سڄو ٽڪساٽ، پتن جي ماڙيءَ جيان اچي ڌڙام ڪري. پوءِ اي اکين وارا غيرت وٺو. شال مال، جانيون ۽ عزتون سلامت رهن، جي ڪجهه نه ڪجهه، ڪوڏي ڪسيرو ئي سهي هر غريب غربي وٽ موجود آهن. انهن نعمتن کان الله رب العالمين ڪنهن کي به وانجهيو نه رکيو آهي، هر ماڻهو رڳو پنهنجي عزت، جان ۽ مال (ٻني ۽ وني به ان ۾ اچي وڃي ٿي) جي صحيح حفاظت ڪرڻ سکي ۽ ڪري ته هوند هي معاشرو سڌري، سکيو ستابو ٿي پوي. باقي جيڪڏهن صبوح کان شام تائين هوٽلن تي چانهيون پيئبيون يا مڪانن تي چرس جا دڳاڙا هڻبا يا ڀنگ جا ڪونڊا خالي ڪبا ته پوءِ پٺيان ڀينگ نه ٿيندي ته ٻيو ڇا ٿيندو؟
ڳالهه پي ڪيم شيخ اياز صاحب جي عزت النفس جي ۽ سندس تيز فهميءَ جي جيڪا سنڌي ڊي سي صاحب کي نٿي آئڙي، باقي جڏهن ضياءَ جو مارشل لا لڳو ۽ ملڪ فوج جي حوالي ٿي ويو تڏهن عبدالله ميمڻ صاحب جو ان وقت ڪمشنر هئو تنهن شڪايت ڪئي ته اياز صاحب يونيورسٽيءَ جي معاملن تي فوجي آفيسرن توڙي پوليس عملدارن جي مخالفت نه ڪندو هو ۽ سندن ها ۾ ها ملائيندو هو. عبدالله مميڻ صاحب اهڙو ماڻهو آهي جو سندس ڳالهه ۾ ضرور وزن هوندو. مون اياز سان ڳالهه ڪئي، هن مڃيو ته عبدالله صاحب صحيح ٿو چوي، پر کلندي کلندي چيائين ته عبدالله صاحب ڪمشنر آهي کيس جيل ۾ ته ڪو نه وجهن ها، ايوب جو جيل به مون ڪاٽيو وري ضياءَ جو جيل به مان ڪاٽيان؟ نوڪريءَ کي به انهي ڪري چنبڙي پيو آهيان ته متان ٻاهر نڪرڻ سان بي دريافتو جيل ۾ نه هڻي ڇڏين. هو ڪيتري قدر صحيح هو. اهو فيصلو مون ته ڪري ڇڏيو ۽ کيس ٻڌايم به ۽ صلاح ڏني مانس ته هاءِ ڪورٽ جي جج جي نوڪري مليس ته وٺي ڇڏي. جنرل ضياءَ صاحب نهايت چتر ۽ چالاڪ هو. کيس هائو! هائو! ڪندو آيو پر جج ڪو نه ڪيائينس. موٽي وڃي شان سان سکر ۾ وڪالت ڪيائين ۽ ٻڏي جا ٻيڻا ٿي پيس.
مون ڳالهه پي ڪئي 1965ع واري لڙائيءَ جي ،جڏهن شيخ صاحب پنهنجو مشهور نظم ”آهه متو سنگرام، سامهون آ نارائڻ شيام“ لکيو ۽ مون کيس صلاح ڏني ته سنگرام بجاءِ ڪهرام لکي ۽ نارائڻ شيام بجاءِ لتا منگيشڪر يا ٻيو ڪو فنڪار لکي ته شيخ صاحب وراڻيو ته ”ڇا مان به انقلابي بجاءِ لابيءَ جو شاعر ٿي وڃان؟“ اهو هو ارڏو شيخ اياز جو اڄ به اهڙو ئي ارڏو پهاڙ ٿيو ويٺو آهي ۽ مٿس تنقيد جي بوڇاڙ پئي پوي پر هو لهوارو نٿو وهي ۽ اڪيلو پيو وهي اوڀار. اهڙو ٻيو ارڏو ليکڪ مونکي مئڊم نورالهديٰ شاهه ۾ نظر اچي ٿو يا مئڊم خيرالنساءِ جعفري ۾ جن کي ٿڦيڙن جي يا ڪنهن ٻي طاقت جي ڪا پرواهه ناهي. باقي ٻيا ته ماڻهن کي خوش ڪرڻ ۾ ۽ داد وٺڻ جا مجنون آهن. اياز انهن مان آهي. جيڪي اول اول سر اڏيءَ تي رکڻ لاءِ ڪڏي اڳتي وڌن ٿا. جيڪو ماڻهو اهڙي بيباڪ نموني سان ڀالا کڻي رڻ ۾ لهي پيو، ان کي اڄ سندس مداح ڳالهائڻ جي آزادي ڏيڻ لاءِ تيار ناهن، هو جيڪي سچ سمجهندو سو چوندو ۽ کيس ڪو به ۽ ڪا به ڳالهه روڪي نه سگهندي، ڇاڪاڻ ته هو خود موڙ ڏيڻ وارو ماڻهو آهي، مڙڻ وارو ناهي. سندس نيتن تي شڪ ڪرڻ وارا خود بدنيت آهن.
هو هن وقت حيرت جي مٿاهين مقام تي آهي ۽ هن سچ جي ڪجهه جهلڪ، روحانيت، اسراريت ۽ الوهيت ۾ ڏسي ورتي آهي. هاڻِ ڪُهي وجهوس، هو ڪو نه مڙندو، منصور ثاني ٿي ڏيکاريندو. بدطِينت ۽ بدنيت ماڻهو (اڄوڪا دانشور) چون ته اياز جو انهيءَ ۾ به ڪو مطلب ۽ مقصد هوندو. شايد جماعت اسلامي يا طالبان يا ايران مان ڪجهه دنيوي دڳل حاصل ڪرڻ ٿو گهري. مون اڳ به عرض ڪيو آهي ته هر ماڻهو پنهنجي دل وٽان ڳالهه ڪندو آهي. ڇاڪاڻ ته پاڻ خوشامدي ۽ جي حضوري ۾ گذاريو اٿن، تنهن ڪري اياز سان به اها ئي ڳالهه منسوب ڪن ٿا. محترمه بينظير صاحبه وزيراعظم ٿي ته هن شيخ صاحب کي ملاقات لاءِ گهرايو. مونکي گهرائي ها ته مان به وڃان ها. هر ڪو وڃي ها. پر شيخ صاحب ويو ته سندس سڄڻن باهوڙ لائي ڏني ته ڪو عهدو وٺڻ ويو آهي. ٻيو طبقو جيڪو خوشامدي يا جي حضوري نه به هجي، پر خوشامد پرست، داد پرست ۽ شهرت پرست ضرور آهي، اهڙا ماڻهو مسهو هوندا آهن.