6
محبوب جو ان وقت ڪمشنر آفيس ۾ ڪلارڪ هئو تنهن کي کٿ ڪيون ويٺا هئا ته ”مڄو آهي!“ مون کي ڏسنديئي يڪ آواز چيائون ته ”اِجهو جج صاحب اچي ويو ان کان ٿا فيصلو ڪرايون!“ غوث علي شاهه هڪدم سڌو سوال ڪيو ته ”توهان جو مڄو مڙس جي باري ۾ ڇا خيال آهي؟“ ڏٺم ته محبوب کيمٽيو سُسي ڪڪڙ ٿيو ويٺو هو ۽ ٻيا طنزيه مٿس کلي رهيا هئا. مون به نه ڪئي هم نه تم، چيم ”مڄو مڙس، معنيٰ نهايت شريف ماڻهو“، اتي محبوب ٽِڙي پيو ۽ فاتحانه انداز ۾ چيائين ته ”بس ججمينٽ اچي وئي!“ غوث علي شاهه اعتراض ڪندي سبب پڇيو. مون چيو، ”سائين! زال ويچاري ڇا چوندي؟ بس اهو نه، ته رات جو گهر ۾ دير سان نه اچ، جوئا نه کيڏ، شراب نه پيءُ ۽ اجايون هيڏي هوڏي گهتون نه هڻ. پوءِ مڄو مڙس، شريف چئبو ڪي نه؟“ سڀ ان ڳالهه ۾ مونسان شامل راءِ ٿيا. اها ٻي ڳالهه آهي ته محبوب بعد ۾ ڊپٽي ڪمشنر جي عهدي تائين پهتو ۽ وسڪيءَ تي لهي پيو ۽ جلد ئي گذاري ويو.
سائين غوث علي شاهه ڇوڪراٽ هجي جو مون وٽ 1950ع ۾ لاڙڪاڻي ۾ منهنجي وڪالت واري آفيس ۾ آيو ۽ پندرهن رپيا اخبار ڪڍڻ لاءِ چندو گهريائين. مون چندو ڏيڻ بجاءِ کيس هڪ ننڍو ليڪچر ڦهڪائي ڪڍيو ته ”اخبار ڪڍڻ لاءِ واپاري ذهن، حساب ڪتاب ۽ مستقل تنظيم جي ضرورت آهي جا توهان وٽ ڪانه آهي”، ۽ اڳڪٿي ڪيم ته ”اها اخبار بند ٿي ويندي ڪانه هلندي!“ شاهه صاحب جواب اصل ڪونه ڏنو ۽ گهڙي کن ويهي موڪلائي اٿيو. مون کيس منع ڪري ويهاريو ۽ چيو ته ”اڃا چانهه به ڪونه پيتي اٿو. چندو به ڪونه ورتو اٿوَ. ائين ٿا وڃو!“ چيم ”ويهو چانهه پيئو، چندو به مليوَ ٿو!“ منهنجو نوڪر حنيف چانهه ٺاهي آيو سا پيتيسون. شاهه صاحب چانهه جي تعريف ڪئي. مون چيو صرف توهان نه سڄو لاڙڪاڻو منهنجي چانهه جي تعريف ڪندو آهي.
سوال جواب ڪندي ٻڌايومانس ته هت مان ۽ منهنجو ڀيڻيوو مسٽر عبدالحق وڪو چانهه جا خفتي سڏيا ويندا آهيون، سبب پڇڻ تي چانهه ٺاهڻ جون لوازمات ٻڌايون مانس ته چانهه ٺاهڻ جي ديڳڙي توڙي ان جو ڍڪڻو ٻين ٿانوَن کان بلڪل الڳ هجن ته جيئن انهن ۾ ٻين طعامن يا بصر ٿوم وغيره جي بوءِ نه هجي. باهه به دونهين واري نه هجي. ڪوئلن جي سگري يا اليڪٽرسٽي تي پاڻي اٻارجي، پوءِ ان ٻڙڪندڙ پاڻيءَ سان ڪٽلي امائجي. تنهن کان پوءِ ڪٽلي ۾ هڪ ڪوپ تي هڪ چمچو پتيءَ جو وجهجي ۽ پوءِ مٿانئس ٽهڪندڙ پاڻي وجهي، ٽي ڪوزي سان بند ڪري ڇڏجي، ڪوپ ۽ چمچا به ٽهڪندڙ پاڻي سان آگهاري رکجن ۽ ٽوال يا ڪپڙي سان نه اگهجن، متان ٽوال ۾ ڪا بوءِ هجي. پوءِ ٽن يا پنجن منٽن کان پوءِ چانهه پيئو پر کير ٿورڙو ملايوس، نه ته چانهه جي خوشبو (ايروما) گهٽجي ويندي.
هڪڙو لطيفو به ٻڌايومانس ته لپٽن جي سائي دٻي واري ’گرين ليبل‘ چانهه استعمال ڪندا آهيون. سو دٻو ويو مهانگو ٿيندو ٽن رپين مان پنج پوءِ اٺ ۽ ڏهه رپيا ٿي ويو سو مسٽر عبدالحق وڪو سان شڪايت ڪيم ته ”سائين چانهه ته ڏهه رپيا دٻو ٿي وئي آهي ته ٻئي هٿ مٿي کڻي چيائين ته ”سائين الله ڪري پنجاهه رپئي دٻو ٿئي“. وائڙو ٿي چيم، ”ڇو؟“ چيائين ”سائين اهو ئي ته هڪڙو شوق ٿا ڪيون، ڀلي پنجاهه رپئين ٿئي!“ ڳالهه وڻيم پر ماڳهين گرين ليبل ملڻ ئي بند ٿي وئي، ڪجهه وقت دوستن معرفت انڊيا مان گهرائڻ لڳاسون، نيٺ وڃي ييلو ليبل تي پياسون، ان جي ڪوالٽي (ساخت) ۾ فرق آيو ته اصفهاني بليڪ اسپاٽ تي گذارو ٿيڻ لڳو. پوءِ ته ايتري ملاوٽ ٿيڻ لڳي جو چانهه جو مزو ئي نڪري ويو. سائين غوث علي شاهه اٿيو ته اخبار جو ساليانو چندو پندرهن رپيا ڪڍي ڏنامانس، مونکان ته اهو واقعو وسري ويو پر شاهه صاحب پاڻ ياد ڏياريو. ائين اسان چئن ڄڻن جي دوستي پختي ٿيندي ويئي.
ڳالهه پئي هلي ننڍي يا وڏي عمر جي. مان چوٽيهه پنجٽيهه سالن جو هجان. غوث علي شاهه صاحب ڇوڪراٽ هجي ۽ نئون نئون وڪيل ٿي آيو هو. سو ڳالهائيندي مون ڪنهن جو ذڪر ڪندي چيو ته ”هو اڃا ڇوڪرو آهي، اسان جيترو!“ ته شاهه صاحب کان سَٺو نه ٿيو ۽ چئي ڏنائين ته، ”سائين جي توهان ڇوڪرا آهيو ته اسان جا ته پويان ڏينهن آهن“ مان ڪجهه هٻڪي ويس ۽ پاڻ لاءِ ڇوڪري جو لفظ استعمال ڪرڻ ۾ احتياط ڪرڻ لڳس. پوءِ جڏهن شاهه صاحب ڪراچيءَ ۾ قانون جو وزير ٿي آيو ۽ سندس عمر پنجاهه کن سال هئي ته چيومانس ته ”شاهه صاحب هاڻي ڪيئن پاڻ کي جوان ٿا سمجهو يا پويان ڏينهن آهن!“ هڪدم ياد اچي ويس ۽ کلندي چيائين، ”اسان ته جوان لڳا پيا آهيون!“
هڪ دفعي شاهه صاحب سان ڪچهري ڪندي پڇيومانس ته ”شاهه صاحب وڪالت جو ڪهڙو حال آهي؟“ چيائين ”پويان ڏينهن آهن!“ اهو جملو شاهه صاحب جو جهڙوڪر تڪيو ڪلام هئو. انهيءَ تي خيال جي ڏي وٺ ڪندي چيومانس ته ”منهنجي دعوت ڪر!“ چيائين ته ”دعوت ڪجي پر پوءِ، ڇاڪاڻ ته منهنجي جاءِ غريباڻي علائقي ۾ گهٽين ۾ آهي، توهان لهي ڪونه سگهندا. ڪنهن چڱي هنڌ جاءِ وٺان ته پوءِ دعوت ڪبي!“ مون چيو ته ”هاڻي! ڇو ته سڀ گهٽيون لتاڙيون پونديون ۽ هر هڪ ايندڙ ويندڙ کان ڏس پڇبو ته چوندا ته جج صاحب غوث علي شاهه ڏي پيو وڃي!“ ڳالهه سمجهندي مشڪيو چيائين ته ”بس سڀاڻي!“ مون چيو ”هائو!“ هونئن مان گهڻو ڪري ڪنهن وڪيل وٽ نه ويندو هئس. نه دعوت کائيندو هئس. شاهه صاحب منهنجي زندگيءَ ۾ پهريون وڪيل هئو، جنهن کان دعوت گهري ورتم. پوءِ ته گهٽين مان ٿيندو، اڪيلو ئي اڪيلو پڇائون ڪندو، شاهه صاحب جي آفيس ۾ مٿي ماڙيءَ تي پهتس. بس مان ۽ شاهه صاحب، ٻوڙ ماني کائي واپس موٽيس. پٽيوالن سان به پاڻ ڳالهه ڪيم ته شاهه صاحب جي دعوت تي ويو هئس. ڳالهه مشهور ٿي وئي.
شاهه صاحب کي پهريون ڪيس جيڪو مون وٽ مليو سو هو ٿڏي تي پڪڙيل چور جو. ٿڏي تي پڪڙيل جوابدار مشڪل سان ڇٽندو آهي. شاهه صاحب وڌي ضامن جي درخواست جنهن جي مخالفت سرڪاري وڪيل سيد علي عباس ڪئي ته فرياديءَ جي وڪيل گل محمد شيخ به ڪئي جو هڪ گاگهه ۽ هوشيار وڪيل هو. مون شاهه صاحب کي چيو ته ”محنت ڪري هاءِ ڪورٽ جو رولنگ (فتوائون) ڪڍي اچي“. ٻه ڏينهن مهلت ورتائين ۽ آيو ته هڪ به رولنگ ڪانه آندائين. چيائين ته ڪا به رولنگ ڪانه ملي. مون پڇيومانس ته ڪهڙي نقطي تي قانون ڳولهيائين، چيائين چوري جي قلم 379 ۽ 380 تي. ڀري ڪورٽ ۾ چيومانس ته ”شاهه صاحب پينل ڪوڊ وڃي قلم 49 ڪرمنل پروسيجر ڪوڊ تي قانون ڳولهيو!“ وڪيل به وائڙا ٿيا ته جج صاحب ته ظاهر ظهور ڌر بڻيو ويٺو آهي. ٻئي ڏينهن شاهه صاحب کوڙ سارا ڪتاب کڻي آيو ۽ ويو رولنگون پيش ڪندو. مون صاف چيومانس ته ”ضامن منظور ٿيو پيو آهي. مون رڳو چاهيو ٿي ته توهان محنت ڪيو!“ شاهه صاحب محنتي ۽ هوشيار ته هو سو ويو چڙهندو ۽ ناميارو وڪيل ٿي ويو. جڏهن چيف منسٽر ٿيو ته پاڻ مونکي چيائين ته ”مان جو ڪجهه آهيان سو توهان جي ڪري“ اها هئي شاهه صاحب جي عظمت، منهنجو عمل ته معمولي هو صرف هڪ جونيئر وڪيل کي همٿائڻ.
هڪ ٻئي وڪيل صاحب سان به مان ائين هليس، اهو هو حيدرآباد جو آفتاب شيخ جو بعد ۾ ايم پي اي ميئر ۽ سينيٽر ٿيو پر جڏهن مان هاءِ ڪورٽ جو رجسٽرار هئس ته مونسان ڄڻ ته وڙهيو ٿي ڇاڪاڻ ته سندس ڀاءُ کي جو سب جج هو تنهن کي هاءِ ڪورٽ رشوت جي الزام هيٺ نوڪري مان ڪڍيو ٿي، حالانڪه رجسٽرار جو اهڙن معاملن ۾ عمل دخل هوندو ئي ڪونه آهي، اهو آهي پنهنجو پنهنجو ظرف!
ڌڻي بخش مستوئيءَ جي ڳالهه، عمرين جي ڳالهه ۽ وڃي وڪيل صاحبن جي ظرف تي پياسون. بابا پنجونجاهه سالن جي عمر ۾ رٽائر ڪري ڪجهه وقت ميرپور خاص ۾ گذاري، لاڙڪاڻي ادا شمس وٽ اچي رهيو. سندس مشغلو هو ڪتاب لکڻ، قرآن شريف جو تفسير لکڻ ۽ اخبارن ۾ مضمون ڏيڻ، ادا شمس ڇاڪاڻ ته عملي سياست ۾ هو ته بابا جو به اهڙن معاملن تي ڌيان مرڪوز رهيو، هڪ ڪتاب لکيائين ’اسلام ۽ اليڪشن‘ جو ڇپجي ظاهر ٿيو. ٻيو ڪتان لکيائين ’اسلام ۽ ڪميونزم‘ جو قلمي صورت ۾ ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ۽ سوڀو گيانچنداڻي وٽ پيو آهي. ايتري ۾ 1947ع ۾ پاڪستان ٺهيو ۽ هندو ملڪيتون وڪڻي لڏڻ لڳا. امان جنهن جو هندو عورتن سان گهڻو اٿڻ ويهڻ هو تنهن ڏاڍا وس ڪيا ته هندو نه لڏين پر هي ته تاريخي عمل هو سو ڪير ٿي روڪي سگهيو؟ هندن فرنيچر ۽ ٻيو گهريلو سامان ٿي وڪيو سو ته امان اصل نه ورتو، باقي گهر ته کپندو هو، جنهن گهر ۾ راءِ صاحب ٽوپڻ داس رهندو هو، جنهن جو پٽ گوبند مون سان گڏ پڙهندو هو. سو وڪائو ٿيو، شاندار، ڪشادو سول لائينس ۾ گهر، صرف ڏهن هزارن ۾! اسان وٽ ڏهه هزار به ڪونه هجن.
سنڌيءَ ۾ چوندا آهن ته ’شادي ڪيو ته رزق پاڻمرادو اچي ٿو وڃي ۽ گهر ٺهرائڻ شروع ڪيو ته پاڻئي ٺهي ٿو وڃي‘. مان انهن واقعن جو اکين ڏٺو شاهد ۽ زنده مثال آهيان، خبر ناهي ماڻهو باقي پريشان ڇاکئون ۽ ڇو ٿا ٿين؟ بس اهو سڀ ڪنهن جو پنهنجو روَيو ۽ سرشٽ آهي، نه ته حياتي ته ڏاڍي مٺي آهي، پوءِ جيڪو جيئن ڏسي! شيخ اياز صاحب چوي ٿو، ”گهڙي گهڙي گهاءَ“ مان ته چوان ٿو ته ”گهڙي گهڙي پيار، پيار جا انبار لڳا پيا آهن، رڳو چڳڻ واري جي چوڳي تي نظر پوي“ پٿر ۾ اندر ويٺل ڪيئين کي به رزق ملي ٿو. پيار به هر ڪنهن وٽ جهول ڀري اچي ٿو، باقي ڏسڻ واري جو ڏوهه آهي. نظر نظر جو فرق آهي.
مان نئون نئون وڪيل ٿي آيس، لاڙڪاڻي ۾. روزانو شآم جو رستي تي ڇڻڪار ڪري ڪرسيون ٻاهر وجهي ويهبو هو. اهو آهي گرميءَ جو ڪلچر، پوءِ ڌما ڌم ڪچهري لڳندي هئي. هرڪو آيو ويو آسائش ڪري چار ٽهڪ ڏئي اٿي ويندو هو. توهان انهيءَ کي اوطاقي ڪلچر به چئي سگهو ٿا. اتي مون وٽ هر روز هڪڙو اڻ واقف ماڻهو اچي ويهندو هو، پٽڪو ٻڌل، ڪارو نيلامي ڍلو ڪوٽ، پاڻ سنهو ۽ قدآور، مون ڪڏهن به کانئس نالو ۽ ذات نه پڇي. هئو اڻ پڙهيل پر ڪڏهن ڪڏهن ڏاڍو چڱو گفتو ڪڍندو هو. پڇندو هئومانس ته ”اهڙيون ڳالهيون ڪٿان سکيو آهين“ ته نماڻائي سان ورائي منهن ۾ ڏيندو هو ته ”توهان جهڙن اميرن وٽان!“ حالانڪه مان ماستر جو پٽ هئس ۽ نئون نئون وڪيلڙو. هڪ ڏينهن ميونسپالٽي جي گند ڪچري کڻڻ واري گاڏي (پڪ اپ) اچي لنگهي، ڌپ ٿي وئي، پر هو ماڻهو اٿي بيٺو ۽ چيائين ”ڏٺئي سائين ڏٺئي! گند ڪچري کي به سواريءَ جو موقعو ملي ٿو.“ سچ چوندا آهن ته جيڪي ڪجهه آهي، نظر ۾ آهي نظاري ۾ ڇاهي.
ڪاليج جي زماني ۾ پنهنجي پياري دوست محمد سعيد انصاريءَ سان اها ڳالهه ڪيم ته ناراض ٿي پيو، چي ”يار تون ته گهمندي ڦرندي به فلسفي جون ڳالهيون پيون ڪرين، بابا اسين ته نظارو پيا ڪريون. ڪا سهڻي صورت ڏسنداسون ته دل سٽون ڏيندي ۽ ساراهه به ڪنداسون. باقي تو وانگر نظر جي فلسفي ۾ پياسون ته مزو ئي ڪرڪرو ٿي ويندو!“ سو جڏهن کيس تفصيل سان سمجهايم ته، ذهين ته ڏاڍو هو سو هڪدم سمجهي ويو ته به چيائين ته ”هاڻي گهڻو ٿيو، اسان کي نظارو ڪرڻ ڏي، بابا اسين سنوا سڌا رواجي ماڻهو، اسان کي پيچيدگين ۾ نه منجهاءِ بس مزو وٺڻ ڏي ۽ تون به مزو وٺ!“ واقعي گهڙيءَ گهڙيءَ جو مزو وٺجي ته دنيا ۾ ئي بهشت ماڻي سگهجي ٿو. وسيلن کي وڃڻ ڏيو. اميدن ۽ آسرن جا اٺسٺا نه ٻڌو، گهڙو ڀڳو نه گهوريو، ڀڄي شال م گهڙي. اهو ڀٽائي گهوٽ آهي. پوءِ به چون ته ’گهڙين ۾ گهارجي‘ وارو فلسفو فرانس جي زان پال سارتري ۽ سندس داشته مئڊم سائمون ڊي بو وار ڏنو. مغرب کي مان آهي!؟ اها اسان جي مغرب زده غلامانه سوچ آهي.
اڪبر الهه آبادي به فرمايو ته ”چلي هين شيخ ڪعبه ڪو، هم انگلستان جائينگي، وه ديکهي گهر خدا ڪا هم خدا ڪي شان ديکهين گي“، توبه توبه، مان لنڊن توڙي آمريڪا ويس، خبر نه آهي ڇا ڏٺو آهي ماڻهن اتي، جو ويزا لاءِ قطارن جي لانڍ لڳي پئي آهي. چڱايون به آهن پر بيهودگي ۽ بي حيائي جي به انتها ئي ڪونهي. سرِبازار، سرِعام، روڊن ۽ باغيچن ۾ ظاهر ظهور اهڙا مظاهر ڏٺاسون جو اسان کي ته شرم پئي آيو. منهنجا ترقي پسند دوست ان کي ’آزادي جو بنيادي حق‘ ۽ ’جسم جي لذت حاصل ڪرڻ جو حق‘ چئي اهڙين ڳالهين جي پاسداري پيا ڪن. پر پارسيءَ ۾ چوڻي آهي ته ’گفتن و ڪردن فرق ميدارد‘. چوڻ ۽ ڪرڻ ۾ فرق آهي. پنهنجي ڌيءَ، ڀيڻ، ماءُ ۽ زال کي اهڙي حالت ۾ ڏسڻ برداشت ڪندا؟
منهنجو لنڊن ۾ مهربان ميزبان ڊاڪٽر جاويد شيخ ۽ سندس گهر واري ڊاڪٽر حسينا اتي پنجويهه سالن کان رهن ٿا ۽ کين پنهنجو نجي بنگلو آهي. سي ڏٺم ته لڏڻ جي تيارين ۾ هئا. سبب پڇيم ته پنهنجي ننڍڙي پنجن سالن جي نياڻي، جا سندن اڪيلو ٻار هئي، ڏي اشارو ڪري چيائون ته، ”هن کي ههڙي ماحول ۾ نٿا رکي سگهون!“ نوجوان چون ته بهتر مستقبل جي تلاش ۾ ٻاهرين ملڪن ۾ وڃون ٿا. مستقبل ڪنهن ڏٺو آهي يا لکي لڌو آهي. لنڊن ۾ هڪ دوست مگسي صاحب چانهه جي دعوت تي گهر گهرايو. سندس نوجوان ڌيئرون جين جي پتلون ۽ چست گنجي (ٽي شرٽ) ۾ پي آيون ويون ۽ ٽهڪڙو لڳو پيو هئن. اتي هڪ باريش و ضعدار ٻروچ جو پڳ سان فوٽو ڏٺم ۽ پڇيومانس ته ڀائو هي شاندار شخص ڪير آهي؟ چيائين ”منهنجو ابو آهي، پر جي هت اچي ويو ته موچڙا هڻندم ۽ چڱي گُڏ ڪڍندم؟“ مون سندس ڪرب (درد) محسوس ڪيو پر کوٽ کوٽان ڪانه ڪيم. چپ ٿي ويس، ڳالهه ظاهر پئي هئي. سو ڀَوِش (مستقبل) جي ڪنهن کي خبر؟
شري رامچندر جڏهن پنهنجي ڀاءُ شري لڪشمن کي رياضتون ڪندي ڏٺو ته پڇيائينس ته ”ڀائو تون ته وڏي درجي وارو درويش آهين پوءِ ڪهڙي ڳالهه ۾ اچي مُنڌو (منجهيو) آهين؟“ جواب ڏنائين ته ”ڀَوِش جي خبر نٿي پويم!“ شري رامچندر کلي چيس ته ”ڀَوِش (مستقبل) ۾ رکيو ڇاهي. ڄاڻي ڇا ڪندين؟ ائين ته پنهنجي لاءِ آزار پيدا ڪندين، ڇاڪاڻ ته جيڪي تڪليفون اچڻيون آهن سي اڳواٽ ڄاڻي پريشان ٿيندين ۽ جيڪي ٿيڻو آهي، تنهن کي ٽاري به ڪونه سگهندين، پوءِ اهڙي ڄاڻ لاءِ وهلور وڃڻ مان ڇا هڙ حاصل؟“ شري لڪشمڻ (لڇمڻ) ڳالهه سمجهي شانت ٿي ويو.
مستقبل ۽ وري روشن مستقبل! ڪراچي وارا چون ٿا اسين محرومين جو شڪار آهيون. حيرت آ، پڪا گهر جُهڙي ڦڙيءَ کان محفوظ، روڊ رستا، بجليون، اسڪول، ڪاليج، اسپتالون، نلڪي جو پاڻي باٿ روم ۾ هڪيو حاضر، سواريءَ لاءِ موٽرون، بسيون، رڪشائون، سائيڪلون وغيره پوءِ به چي ’محرومين جو شڪار آهيون‘. ڳوٺن ۾ وڃو ته ڪچا رستا، نه اسڪول، نه اسپتال، نه دوا نه دارون، نه بجلي نه فون نه پاڻي، مايون ويچاريون دلا مٿن تي کڻي وڃي کوهه تان ڀري اچن. کائڻ لاءِ رُکي ماني ۽ لسي. پوءِ به پڇون ته چوندا ته ”شڪر آهي، پنهنجن ڪکن ۾ ويٺا آهيون، پورهيو ڪيون پيا، اَن جي گندي يا پلي ڀري پئي آهي. بس شڪر آهي!“، اهو آهي رويو ۽ سوچ يا انگريزيءَ ۾ چئجي ايٽيٽيوڊ يا ايپروچ. شيڪسپيئر چواڻي ”ڪجهه به بڇڙو يا برو ناهي، رڳو سوچ ان کي اهڙو بڻائي ٿي“. اسان ته ڀوڳنا جو لطف وٺون ٿا ۽ صاحب جي صاحبي ويٺا ڏسون. اسان جا شهري ڀائر سڀ ڪجهه هوندي تر جيتري تڪليف به نه سهي سگهن ۽ وٺي ڪان ڪان ۽ واويلا ڪن.
منهنجو مرحوم دوست، علي دوست بگٽي کين سڏيندو ئي هو” ڪوَي ڪِي اولاد“ يعني ڪانءُ جو اولاد. علي دوست به عجب مست منش هو، نياڻيون ڪراچيءَ جي اسڪولن ۽ ڪاليجن ۾ پڙهايائين. اٿارڻ جو فڪر ئي ڪونه. مون تي گهڻو مهربان هو سو هڪ ڏينهن وجهه وٺي چئي ڏنومانس ته ”بگٽي تون نيٺ نياڻين جو پيءُ آهين“ ته هڪدم گنڀير ٿي ويو ۽ چيائين ته ”جمال ڀائي مونکي ڀلي جيڪو موچڙو وڻئي سو هڻي ڪڍ، باقي منهنجي نياڻين جو نالو به نه کڻ؟“ چي ”انهيءَ ۾ فڪر جي ڪهڙي ڳالهه آهي. ڪنهن ڏينهن ڪو خانداني ڇوڪرو هٿ آيو ته مٿس ٿورو (احسان) ڪري ڇڏيندس!“ مون چيو ” ڏسبو ته سهي نه، ته پڙهيل ڳڙهيل آهي يا نه ۽ روزگار سان آهي يا نه؟“ چيائين ته ”ڪو ضرور ڪونهي، پڙهيل ۽ پئسي وارا لوفر ڪونهن ڇا؟ بس رڳو خانداني ڇوڪرو هجي. خاندان هوندو ته پاڻهئي روزگار پيدا ڪري وٺندو ۽ زال جي ننگ (عزت) کي سڃاڻندو؟“ ڏسو! هيڏو سارو شادي وهانءُ جو مسئلو به اصل ۾ ڪو مسئلو ڪونهي. رڳو ڦِڏي سوچ مونجهارا پيدا ڪيا آهن نه ته اسان جي ملڪ ۾ ڇوڪرن جي پيٽ ۾ ڇوڪرين جي کوٽ آهي. ڇوڪرن کي زالون پوريون ڪونهن، ۽ هت واويلا ته ڇوڪرين لاءِ رشتو ڪونه ٿو ملي. رڳو سوچ جو فرق. ڪو به بااخلاق محنتي ڇوڪرو ڪنهن به راشي آفيسر يا سيٺ جي پٽ کان بهتر آهي پر هن پئسي جي ڪلچر ۾ ڪنهن کي سمڪ ئي نه ٿي پوي.
مونکي منهنجي هڪ مهاجر دوست، جو پاڻ به سيد آهي. ٻڌايو ته سندن پاڙي ۾ هڪ ڪسٽم کاتي جو ملازم ڇوڪرو اچي رهيو ۽ سيد سڏائيندو هو. اوڙي پاڙي جا سکر ماڻهو سندس رشتي حاصل ڪرڻ لاءِ آتا ٿي پيا. نيٺ هڪ سيد گهراڻي جي ڇوڪري سان شادي ڪيائين ۽ ٻار به ڄائس. بعد ۾ خبر پئي ته ڀنگي پاڙي ۾ هڪ جهوپڙي ۾ رهندڙ ڀنگي هئو. سيد سڳورا زهر جو ڍڪ پي چپ ٿي ويا. ۽ ٻڙڪ به ٻاهر ڪونه ڪڍيائون. ههڙا هاڃا ٿين، نياڻين سان، سو به پنهنجي پيءُ ماءُ جي ٽيڏي سوچ ڪَنان. هاڻي پاڻ ٻڌايو ته اخلاق ۽ محنت وڌيڪ يا ڊگري ۽ نوڪري؟ جي اخلاق، ڪردار ۽ محنت کي مان آهي ته پوءِ ڪو مسئلو ئي ڪونهي. پريشاني ڇاجي؟
الله سائينءَ رزق جو ذمو پاڻ کنيو آهي. مونکي 1967ع ۾ دل جي بيماري ٿي. انفارڪشن. دل جي مک ڪارونري شريان سئو سيڪڙو بند ٿي وئي. اهڙي حالت ۾ نوي سيڪڙو موت واقع ٿيندو آهي. مان بچي ويس. منهنجو وڏو ڀاءُ شمس الدين پهرين اٽيڪ ۾ 47 سالن جي جوانيءَ ۾ گذاري ويو. پهرين جون 1967ع تي مونکي اٽيڪ ٿي. ڊاڪٽر ڪريم عباسيءَ وڏي جانفشاني سان منهنجو علاج ڪيو. منهنجي گهر واري جا ان وقت ٻٽيهه سالن جي هئي تنهن ڏينهن رات هڪ ڪري منهنجي نگهداشت ڪئي. سمهندي به اسپتال ۾ هئي. ننڊ ۾ به پئي دعائون گهرندي هئي. مان سمجهان ٿو ته منهنجي چڱ ڀلائيءَ ۾ سندس دعائن جو عمل دخل ضرور آهي. جيئن شيخ اياز صاحب مڃيندو ته هر ڀيري موت جي منهن مان موٽڻ ۾ ڀاڀي زرينه جي دعائن جو وڏو دخل آهي. چڱو ڀلو ٿي نڪتس ته ڪريم عباسي چيو ته ”هاڻي پرواهه ناهي، ڏهه سال جيئرو رهندين!“ وري مشهور ڊاڪٽر صالح ميمڻ ڏيپلائي، جو منهنجو ميرپور خاص هاءِ اسڪول ۽ ڪاليج جو ساٿي ۽ بابا جو شاگرد آهي. تنهن به چيو ته ”ڏهه سال جيئرو رهندين!“ ڪراچيءَ ۾ دل جي ماهر ڊاڪٽر کمڀاٽا به چيو ته ”ڏهه سال جيئرو رهندين“. 1967ع 1977ع 1987ع ۽ هي 1995ع اچي لڳو آهي اڄ 27 - ڊسمبر منهنجي شادي جي سالگرهه آهي، اڃا ته جيان پيو. وري ٻي انفارڪشن ٿيم، جنهن ۾ سئو سيڪڙو موت واقع ٿيندو آهي. بچي ويس. دل جي وچين خاني ۾ سوراخ ٿيو جو بند ٿيندو ئي ناهي. ڪراچي جا سڀ مشهور دل جا ماهر منهنجا دوست ٿي ويا آهن. ڊاڪٽر سيد شوڪت (جهڙو فرشتو) ڊاڪٽر سيد شريف، ڊاڪٽر رضا ۽ هاڻ ڊاڪٽر اظهر فاروقي جنهن کي پوئين ڏهن سالن کان هر مهيني ڏيکاريندو اچان، ڪو به مونکان في ڪونه وٺي. گذريل مهيني ڊاڪٽر اظهر فاروقي مونکي چڪاسي حيرت مان ٻئي ڊاڪٽر کي منهنجي سڄي ميڊيڪل هسٽري ٻڌائي چيو ته، ٻيو ته ٺهيو پر سوراخ به پاڻ مرادو بند ٿي ويو آهي ۽ اهو ڪرشمو مونکي دنيا جي ميڊيڪل جرنل ۾ لکڻو پوندو. پوءِ مون ڏي منهن ڪري چيائين ته ابڙا صاحب اهو ڪهڙو راز آهي جو هن عمر ۾ جڏهن تنهنجي دل صرف چوويهه سيڪڙو ڪم ڪري ٿي ۽ ڇاهتر سيڪڙو مئل آهي، ته به تون بلڪل نارمل آهين. نه بلڊ پريشر ۽ نه دهڪو سهڪو ۽ نه ئي وري ڪا ملولائي. جڏهن ته مون وٽ پنجويهه ٽيهه ۽ پنجٽيهه سال جا نوجوان انهن مرض ۾ ورتل اچن ٿا ۽ ڪو پروگريس نٿا ڏين؟“ مون چيو ”ڊاڪٽر راز وري ڪهڙو؟ تون ٻڌاءِ ته زندگي ۽ موت جو محڪمو ۽ مڪمل اختيار الله وٽ؟“ چيائين ”هائو“. مون وري پڇيومانس ته ”عزت ۽ ذلت به الله جي وس“، چيائين ”هائو“. چيم .رزق جو ته ذمو ئي پاڻ کنيو اٿائين پوءِ باقي مان ڇو ملول ٿيان يا مٿو کپايان؟“ ته هڪدم چيائين ته ”پوءِ اهڙيون ڳالهيون اخبارن ۾ لک ته ڪا ماڻهن کي هدايت اچي!“ مون انڪار ڪندي چيو ته ”لکڻ سان ڪجهه نٿو ٿئي جيسين ڪو هدايت حاصل ڪرڻ لاءِ آتو هجي ۽ هينئين سان هنڊائي. اهو محڪمو به الله جو آهي، جنهن کي وڻيس تنهن کي هدايت ڏئي ۽ جنهن کي وڻيس تنهن کي گمراهه ڪري تباهه ڪري ڇڏي“. ڊاڪٽر صاحب لاجواب ٿي ويو رڳو ايترو چيائين ته ”تنهنجي ايمان جو داد ڏيڻو پوندو!“
1947ع ۾ لاڙڪاڻي ۾ اسان جي آمدني جو ذريعو هو بابا جي پينشن 245 رپيا مهينو ۽ ٻي ادا شمس جي ڪمائي. مان ۽ منهنجو ننڍو ڀاءُ ڪمال ڪراچي ۾ پڙهندا هئاسون ۽ بابا اسان ٻنهي کي پندرهن پندرهن رپيا يعني ڪل ٽيهه رپيا مهينو موڪليندو هو. سالياني في ۽ ڪتابن جو خرچ الڳ. باقي بابا کان، عزت وچان، ٻيو ڪو به گهر ڀاتي پئسا نه گهرندو هو. هو به دل جو مريض هو ۽ دوا درمل پاڻ وٺندو هو ۽ برادريءَ ۾ خرچ ڪندو هو. ادا شمس ٿوري ئي وقت ۾ وڪالت جي ڌنڌي تي ڇانئجي ويو هو. محنت ايتري ڪونه ڪندو هو. يار ويس ماڻهو هو، پر بلا جو ذهين هو. آڏي پڇا جو ايڏو ته ماهر هو جو ٻيا وڪيل سيڙجي اچي سندس آڏي پڇا ٻڌندا هئا. کيس سڏيندا ئي هئا ’استاد!‘ ويندي شهيد ذوالفقار علي ڀٽو جو پاڻ تمام ذهين ۽ بئريسٽر هئو اهو به کيس استاد ڪري سڏيندو هو. ٻيو ته ٺهيو پر ڏيئل مل جهڙو مشهور معروف فوجداري ڪيسن جو ماهر تنهن به لاڙڪاڻي اچڻ ذري گهٽ بند ڪري ڇڏيو ۽ ماڻهن کي صاف چوندو هو ته ”بابا شمس جهڙو وڪيل گهر ۾ ويٺو اٿوَ ته مون تي ڇو ٿا خرچ ڪيو!“ هڪڙن ماڻهن کيس چيو ته ”سائين شمس الدين خان کي ته وڪيل ڪيو اٿئون. پر تون به هل!“ نيٺ وڏي في ڏئي کيس آندائون. ڪورٽ ۾ آڏي پڇا وقت شمس، سينيئر وڪيل جي عزت خاطر، ڏيئل مل کي چيو ته ”آڏي پڇا تون شروع ڪر!“ هن چيس ته ”نه تون ڪر!“، تون تون ڪندي سيشن جج به چيو ته مسٽر ڏيئل مل آڏي پڇا ڪر. ڏيئل مل اٿي بيهي چيو ته ”يوئر آنر آڏي پڇا مسٽر شمس الدين ڪندو ۽ مان آخر ۾ هڪ ٻه سوال پڇندس!“ ادا شمس آڏي پڇا ڪري پوري ڪئي ته ڏيئل مل اٿي چيو ته ”مونکي ڪو به سوال ڪونهي ڪرڻو“. سڀني شاهدن سان ايئن ئي ٿيو.
لاڙڪاڻي ۾ هڪ مشهور ڪيس ٿيو. محترم احمد خان لانگاهه جي ننڍي ڀاءُ عنايت الله لانگاهه ڏينهن ڏٺي جو وچ شهر ۾ سنڌ ڪوآپريٽيو بئنڪ کي ڌاڙو هنيو ۽ مقابلي ۾ زخمي ٿيو، وڃي فادري پاڙي ۾ عبيدالله لاکي جي مسواڙي جاءِ ۾ لڪو. پوليس نوس نوس ڪندي کيس زخمي حالت ۾ بندوق سميت پڪڙيو. مٿان مئجسٽريٽ وٽ ڏوهه جي قبولداري به ڏٺائين. وڪيل ۽ جج ئي سمجهي سگهن ٿا ته ڪيڏو نه مضبوط ڪيس هوندو. احمد خان لانگاهه جيتوڻيڪ پاڻ مشهور وڪيل هو. پر ادا شمس کي منٿ ميڙ ڪري وڪالت نامو وجهارايائين. هر ڪو پيو چويس ته ”استاد اهو ڪيس ته هارائي ويندؤ. في به ڪانه، اجايو مفت ۾ نالو خراب ڪندا!“ شمس جو آڏي پڇا شروع ڪئي ته شاهدن جا لاهه ڪڍي ڇڏيائين. ڪي مهينا لاڳيتو اهو ڪيس هليو ۽ پنهنجا ڪيس نظرانداز ڪري ڇڏيائين. ٻيو ته ٺهيو دلاور حسين شاهه جو تجربيڪار ۽ کڙپيل ڊي ايس پي هو، ان کان ٻه ڏينهن لاڳيتو آڏي پڇا ڪيائين ۽ هو مجبور ٿي مڃي ويو ته جوابدار کان قبولداري زور زبردستي استعمال ڪري ورتي وئي. ڊي ايس پي صاحب پگهر ۾ شل ٿي ٻاهر نڪتو ۽ پاڻ تي ويساهه ئي نه پيو اچيس ته هو اهڙي ڳالهه ڪيئن مڃي ويو. وڪيل برادري جا اچي ڪورٽ ۾ گڏ ٿيندي هئي، سي خود وائڙا ٿي ويا ۽ شمس کان پڇڻ لڳا ته ”هيءَ ڪهڙي جادوگري ڪري وئين!“
بهرحال عنايت لانگاهه ڇٽي ويو ۽ ڌوم مچي وئي. ستم ظريفي ڏسو ته ڪمال ۽ ٻين ڪيترين آفيسرن کي جڏهن 1971ع ۾ مارشل لا ۾ نوڪري مان ڪڍيو ويو ته رٽائرڊ جسٽس فضل غني انهن پاران هاءِ ڪورٽ ۾ ڪيس داخل ڪيو . ڪمال به مون وٽ ڪراچيءَ ۾ آيو ته هو به ان ڪيس ۾ شامل ٿيڻ ٿو گهري. مون جسٽس فضل غني (اڄوڪي مشهور وڪيل مخدوم علي خان جي والد) سان ڳالهايو تنهن چيو ته في ته مون ٻين کان وٺي ڇڏي آهي باقي جيڪو نئون مدعي اچي ٿو ته کانئس صرف هڪ هزار رپيا وٺندس ۽ دعويٰ ساڳي ئي رهندي کيس هزار رپيا ڏناسون. مڄاڻ ته احمد خان لانگاهه وٽس ڪم ڪندو هو سو مون وٽ آيو ۽ چيائين ته ڪجهه درستيون ڪري ٺاهي جوڙي ٽائپ ڪري نئين درخواست وجهبي ۽ ان تي ڪجهه خرچ ايندو. مان حيرت ۾ ويٺو کيس ڏسان ته سندس ڀاءُ کان شمس ڪهڙي في ورتي هئي جو هي وري شمس جي ڀاءُ کان صرف ليپا پوتيءَ جا پئسا ٿو گهري. مون کيس ڪا به ورندي نه ڏني، پر لانگاهه صاحب سيڙجي ڪمال جي گهر حيدرآباد ويو ۽ کانئس في وصول ڪري آيو. واه ڙي زمانا واهه! پئسو اهڙو ته ڪو آهي جو سنڌيءَ ۾ چوندا آهن ته، نر کاريو ڇڏي. لانگاهه صاحب هونئن ته تمام چڱو ماڻهو نيڪ، بااصول پر پئسي آڏو ڪمزور. ٻيا به ڪيئي اهڙا دوست ڏٺم پر ڍڪي ڀلي.
بابا جي پينشن کان سواءِ ادا شمس مرحوم جي ڪافي آمدني هئي پر يار ويس، سخي ۽ مهمان نواز اهڙو جو وٽس هڪ پائي به ڪانه بچندي هئي. ڪورٽ مان موٽي اوطاق ۾ ڪوٽ لاهي ويهي مس ته دوست احباب وڃي ڪوٽ جي کيسن مان نوٽ ڪڍن. حضور شرم ۽ وضعدار اهڙو جو ڪنهن کي ڪونه جهلي. رڳو ايترو بار بار چوندو هو ته گهر جي خرچ لاءِ پندرهن رپيا بچائجو. اهي پندرهن رپيا روز گهر واريءَ کي ڏئي چوندو هو ”هاڻي پاڻ ئي گهر هلائجانءِ وڌيڪ ڪونه اٿئي!“ هوءَ بختاور به اهڙي صابر ۽ شاڪر جو کڻي ماٺ ڪندي هئي. اڄ به شمس جي سخا پروري ۽ صبر جا واقعا ماڻهن کي ياد آهن، جيتوڻيڪ کيس گذرئي 32 سال ٿي ويا آهن. غريب غربو، مستري مزدور، ٽانگي وارا اڃا به سندس ڳڻ ڳائيندا آهن.
چوندا آهن ته ’الله هڪ دروازو بند ٿو ڪري ته سئو دروازا کولي ٿو‘. هندو ماڻهو اها حقيقت ڄاڻندا هئا. نوڪريءَ ۾ اکيون وجهي ٽنگ ٽنگ تي چاڙهي ڪونه ويهندا هئا، نڪو هوٽلن تي ويهي چانهه جا آرڊر هڻندا هئا. هڪدم ڪرت سان لڳي ويندا هئا. ڪو گهوراڙو، ڪو ڦيري وارو، ڪو مٿي تي ٽول کڻي ته ڪو بهن جو ڪُنو کڻي روزيءَ ڪمائڻ کي لڳي ويندا هئا ۽ ڏسندي ڏسندي ترقي ڪري ويندا هئا ڌنڌا ڪو کٽا آهن؟ ڪا خاص سيڙپ جي به ضرورت ڪانهي. مٿي تي ڇٻو زيتونن جو کڻي نڪرو ته شام تائين پنجاهه سئو رپيا ڪمائي موٽبو. پر مسلمان کي ڌنڌي کان عار، اصل ٻرو پيو چڙهندن. وڏيري جي پيرن کي ويٺو زور ڏيندو، باقي پورهيو ڪونه ڪندو.
اسان جنهن دور ۾ هئاسون ان ۾ اهو نوڪريءَ جو ڀوت سوار ڪونه هوندو هو. مون انٽر سائنس پاس ڪئي ۽ اين اي ڊي انجنيئرنگ ڪاليج ۾ داخلا به مليم ۽ پنجاهه رپيا ماهوار اسڪالر شپ به، پر مان ڪو ٻي مٽيءَ جو ٺهيل هئس الائي ڇا جو هر هر اهو خيال پيو اچيم ته انگريز جي نوڪري ڪيئن ڪبي؟ ۽ انجنيئري کاتي جي رشوت ۾ ڪيئن منهن وجهبو؟ نڪو مان انقلابي هئس نڪو دولتمند ته به انگريز جي غلاميءَ ۽ رشوت کي اسان جي پيڙهي ۾ ڪڌو ڪرتوت سمجهيو ويندو هو. هڪ ڏينهن هڪ غريب ماڻهو هاسٽل ۾ آيو ۽ اچي ڳالهه ڪيائين ته ڪلارڪن کانئس رشوت وٺي ڪم ڪري ڏنو. اسان جو نه واسطو نه وجهه، تڏهن به چار پنج ڇوڪرا گڏجي سيڪريٽريٽ وياسين ۽ چيف منسٽر جي آفيس ۾ وڃي سندس سيڪريٽري ۽ پٽيوالي تي زور وڌوسين ته اسان کي چيف منسٽر سان ملايائين، چيف منسٽر هو رڄ چڱو مڙس ۽ شريف ماڻهو پير الاهي بخش سو هڪدم اندر گهارايائين. اسان ڪاوڙ ۽ غصي ۾ کيس دانهن ڏني ته هينئين رشوت پئي هلي. پڇيائين ته ”توهان کان ورتي اٿن ڇا؟“ ۽ اسان جواب نهڪار ۾ ڏنو. پوءِ به اسان کي اطمينان ڏياريائين ته اتي جو اتي بيٺي پير قدم کڻندو ۽ اسان جو شڪريو به ادا ڪيائين جو کيس اهڙو اطلاع ڏنوسين. اسان به خوش ٿي وياسو. اهو هو باهمي اعتماد، وزير صاحب کي اسان تي اعتبار ۽ اسان کي وزير صاحب ۽ حڪومت تي اعتبار. هاڻي اهو باهمي اعتماد مفقود ٿي ويو آهي تڏهن ڳالهه وڃي گارگند، جهڳڙي ۽ احتجاج تي پئي آهي. اهڙو هو ان وقت جي نوجوانن جو جذبو.
ابا پاڪستان جو ٺهيو ته ريل گاڏيءَ ۾ سفر ڪندي مون پنهنجي گنهگار ڪنن سان ڪن نوجوانن کي چوندي ٻڌو ته، ”اماں، جو رشوت نہیں لیتا وہ تو بدھو ہے“ اهو ضرور مائٽن جو سبق هوندو. بابا جو ڪراچيءَ آيو ته کيس چيم ته ”مان پڙهندس ڪونه ، ڌنڌو واپار ڪندس!“ ذرو به منهن ڪونه گهنجايائين. پاڻ همت افزائي ڪندي چيائين ته ڪيترائي سيٺ منهنجا واقف آهن. شام جو ئي وڃي ساڻن مشورو ڪري ٻڌائيندو. ٻئي ڏينهن انهن سيٺين جا نالا ٻڌائي چيائين ته چون ٿا ته هي جو بندر روڊ ۽ جهونا مارڪيٽ ۾ گاڏڙن تي مال وڪڻندا وتن، اهي سڀ نوجوان سندن ڪروڙ پتي سيٺين جا پٽ آهن. ائين ڌنڌو سکي ترقي ڪن ٿا. بابا چيو ته تون به چوين ته انهن سيٺين سان ملايانءِ ۽ پوءِ گاڏڙو وٺي شروعات ڪر. مان منجهي پيس ۽ جواب ڪونه ڏنم. منهنجي وڏي پٽ بدر به رشوت واري نوڪريءَ کان صاف انڪار ڪيو. اڄ پنهنجي سر ماشاء الله معزز ماڻهو آهي.
ڌنڌي ۾ وڏي برڪت آهي. حيدرآباد ۾ خان بهادر جلال الدين کان مسلم ليگ لاءِ چندو وٺڻ وياسون. مان، قاضي عبدالمنان ۽ عبدالشڪور منشي صدر ۾ رٽز هوٽل ڀرسان وڏو ڪشادو بنگلو هئس. قدآور، بدن ۾ ڀريل، شڪل شبيهه جو ٺاهوڪو، شيرواني ۽ ڪڙتي سان، شهپرن کي تاءُ ڏيندو آيو. پنجابي گاڏڙ سنڌي ڳالهايائين. پاڻ ٻڌايائين ته هو ريلوي اسٽيشن تي گهوراڙو هو، پوءِ ڪيبن لڳايائين ۽ بعد ۾ ريلوي ريسٽورانٽ جا ٺيڪا کنيائين ۽ هن درجي تي پهتو. کيس پنهنجي محنت مزوري تي ندامت ڪانه بلڪ فخر هو. کپري جي راءِ صاحب شيوَڪرام وٽ اڪيچار جايون، دڪان، زمينون، باغ ۽ ماڙيون هيون. پڇيومانس ته ”راءِ صاحب ايترو سڀ ڪجهه ڪيئن ٺاهيوَ؟“ چيائين ”صفا مسڪين اڻ پڙهيل هئس. پائي پيسو ڪونه هئم. سو هڪ سيٺ کان ڏهه رپيا اڌارا وٺي نڪتس. واٽ تي پرارٿنا ڪيم ته ڀڳوان هن ڏهن جي نوٽ کي رڳو هڪ ٻڙي وڌيڪ هڻي ڏينم ته تنهنجا لک ٿورا، پوءِ ته ڀڳوان الائي ڪيتريون ٻڙيون هڻندو ويو ياد به ڪونه اٿم!“ اهو آهي محنت جو ڦل. رب جو پالڻهار آهي اهو ڏئي ٿو، بي حساب ڏئي ٿو رڳو طلب ڪيو ۽ وِک وڌايو.
ڪراچيءَ ۾ امپريس مارڪيٽ ۾ هڪ ٻهراڙيءَ جو سنڌي، يارو ڪاسائي آيو، اگهه وڌيڪ وٺندو هو پر گوشت تمام سٺو رکندو هو. مٿان ڳالهائڻ جو به رُکو! جيڪڏهن ڪو گراهڪ رڳو اگهه پڇندو هئس ته چوندو هو ”هل بابا هل، گوشت ڪونهي، کپي ويو!“ تڏهن به ڪراچيءَ جا سڀ سکر ۽ وڏا ماڻهو پڇا ڪري يار محمد وٽ ويندا هئا. منهنجي مرحوم گهر واري ته رڳو چوندي هئس ته ”ادا يار محمد ڏهه سير گوشت تيار ڪري رک ته مان ٻي خريداري ڪري ٿي اچان“ ته ”حاضر!“ چئي ٻين جو ڪم ڇڏي اسان جو ڪم ڪري رکندو هو. پوءِ رڳو چئبس ته پئسا ڪيترا ته جيترو چوندو هو اوترو ڏئي ڇڏبس ته خوش ٿيندو هو ته قدردان ته اهڙا. ٻيا ڪاسائي ٽيهه رپيا سير وڪڻندا هئا ته هي ٻٽيهه يا پنجٽيهه وٺندو هو. ته به ويو چڙهندو.
ڄام صادق علي به يار محمد کان گوشت وٺندو هو. يار محمد ويو چڙهندو ۽ ڪراچي ۾ بنگلو به ٺهرايائين ۽ ڪار به رکيائين. اسان جا نوجوان ڪاسائيءَ جي ڌنڌي کي عيب ڪري سمجهندا. منهنجو هڪڙو سانگي مائٽ، پوليس ڪانسٽيبل هوندي گهر ۾ ٻيڙيون ٻڌندو هو ۽ چڱو خوشحال ٿي ويو. گهر به پنهنجو اٿس ۽ اڃا تائين رٽائر ٿيڻ کان پوءِ نانوائيءَ جي هوٽل صبح جو ڏهين وڳي کان ٽين چئين وڳي تائين هلائي ٿو ۽ انهن پنجن ڇهن ڪلاڪن ۾ سئو کن رپيا ڪمائي ٿو. ٻيو منهنجو سانگي مائٽ گاڏڙي تي ڳنڍيري وڪڻڻ لڳو. اڄ سٺو پڪو گهر اٿس ۽ سندس پٽ چڱين نوڪرين سان آهن. انهيءَ ۾ ڪو اهم ڪونهي برڪت ئي برڪت آهي.
برڪت تان ياد آيم ته هڪ برڪت پنجابي اسان سان پڙهندو هو. اسڪول مان ئي پڙهڻ ڇڏي وڃي چمڙي جو ڌنڌو ڪيائين. کلون وٺندو ۽ وڪڻندو هو.اهو به عزت وارو واپاري ٿي ويو. هي جسٽس غلام رسول شيخ ۽ سندس ڀاءُ غلام النبي شيخ ائڊووڪيٽ به اصل چمڙي جا واپاري هئا. خبر ناهي اڄڪلهه جي نوجوانن کي مٿي ۾ الائي ڪهڙو اٺ ويٺو آهي جو ٽنگ ٽنگ تي چاڙهي هوٽلن ۾ ويٺا آهن ۽ پٽيوالي، ماستري يا ڪلارڪيءَ جي نوڪري پٺيان سٽون ڏيندا وتن ۽ پاڻ کي ٻين کان مٿڀرو سمجهن، علم ته نوڙت آڻيندو آهي پر هي يار خودپسندي ۽ پوءِ خود فريبي جي ڄار ۾ وڪوڙجي نااميدي ۽ ملولائپ جو شڪار ٿيو وڃن. خود پسندي جنم ڏئي ٿي خود مطلبي ۽ انفراديت کي. نتيجتاََ سماجي ڌارا مان نڪري، ڪڙم قبيلي کان لاپرواهه ۽ لاتعلق ٿي اذيت پسند ٿيو پون. پوءِ يا ٻين کي مارين يا ڌاڙا هڻن يا خودڪشي ڪري پنهنجي ئي لاش تي ڳوڙها ڳاڙڻ جو تماشو ڏسي سڪون وٺن. اسان جا اديبڙا وري، خودڪشي تي نوحا لکي، ان کي شهادت سڏين. ڇا جي شهادت؟ ڪارو منهن آهي اهڙن بزدل ڪوئن جو جيڪي ٻڏي مئا ۽ پوئين کي مصيبت جي آڙاهه ۾ اڇلي ويا. هو زندگيءَ کان ڊڄي ويا. پهرئين نمبر جا ڀاڙي هئا. اسان جا، ابتي سوچ وارا ليکڪ وري چون ته موت کان ڪونه ڊنا. ڪوڙ، سئو سيڪڙو ڪوڙ، موت کان نه ڊڄن ها ته مري ٿين ها نه مات. پوءِ ته دلير ٿي سر جو سانگو لاهي، تڪليفن کي اکين تي چائين ها ۽ بي رحم غلط سماج سان مهاڏو اٽڪائين ها، پر هي ڀاڙيا ته پنهنجن کي سهائڻ خاطر غلط ڪاري اختيار ڪري هڪ گندي روايت کي هٿي ڏئي ويا.
مونسان گڏ ايل ايل بي ۾ عيد محمد کوکر گڏ پڙهندو هو. غريب هو سو مون صلاح هئين مانس ته منهنجي ڀاءُ شمس وٽ يا مون وٽ هليو اچي ته ٺهي ٺڪي آفيس، رهائش ۽ لئبريري ملي ويندس. ”هائو!“ چئي گم ٿي ويو. ڏاڍو خوش مزاج، قابل ۽ محنتي ماڻهو هو. ڇهن مهينن کان پوءِ اوچتو بازار ۾ ملي ويو. ڏوراپو ڏئي پنهنجي آفيس ۾ وٺي آيوسانس ۽ حال احوال پڇيومانس ته ”ڇا پيو ڪرين؟“ کلي جواب ڏنائين ته ”هَـرَ تي بي اي ايل ايل بي لکائي ڇڏيو اٿم، پيو ٿو ڪاهيانس!“ بعد ۾ ٽريزري آفيسر ٿيو ۽ مشهور قابل، محنتي ۽ ايماندار آفيسر ثابت ٿيو. غربت، ڪڏهن به منجهس احساس ڪمتري پيدا نه ڪئي. شهاڻي لا ڪاليج ڪراچيءَ ۾ منهنجو هم ڪلاسي هئو. اسان جا ٻيا مشهور مسلمان هم ڪلاسي هئا شيخ اياز صاحب، عبدالوحيد ڪٽپر، جسٽس عبدالقادر شيخ، جسٽس آغا امداد علي (جنهن جو والد صاحب جسٽس آغا حسن به هاءِ ڪورٽ جو جج هو) ۽ علي گوهر خان کهڙو، خانبهادر کهڙي جو ڀاءُ.
عيد محمد پنهنجي غربت ۾ مست خاڪي زين جي قميص ۽ سلوار ۽ ترڪي ٽوپي پائيندو هو جا ميري هوندي هئي ۽ ڪنارن تي گر لڳل هوندي هئس. ڪڏهن به سوٽ ڪونه پاتائين. لاپرواهه، کلڻو ۽ مزاحيه طبيعت جو ماڻهو هو، جنهن ڏينهن ڪاليج جي الوداعي دعوت پئي ٿي ته ان ڏينهن عيد محمد کي نئين خاڪي سلوار قميص ۽ نئين ترڪي ٽوپي پيل هئي ۽ ڦاٽل بوٽ بجاءِ نئون بوٽ پاتل هئس. مون ڏانهس ڏسي مشڪيو ته زور سان چيائين ”الله جو قسم پنهنجا اٿم!“ ۽ ٽهڪ ڏئي کلڻ لڳو. مون چيومانس ته ”ڏاڍو ٺاهوڪو ٿو لڳين“ ته هڪ پارسي ڇوڪري جا اسان سان گڏ پڙهندي هئي ان ڏانهن اشارو ڪري چيائين ته ”ڇو ڪِين، انهيءَ کان ته گهڻو چڱو آهيان!“ انهيءَ زماني ۾ اعليٰ تعليم يافته هجڻ جو مٿس ڪو منفي اثرنه هو، جيئن اڄڪلهه جا ڇوڪرا چار اکر پڙهي واندا خان بڻجي والدين تي بوجهه ٿيو پون . عيد محمد نه ڪئي هم نه تم وڃي هر ڪاهڻ لڳو.
مان جڏهن 1961ع کان وٺي 1963ع تائين سجاول ۾ جج هئس ته ان علائقي ۾ چوري ڏاڍي هئي. سجاول سب ڊويزن هڪ تعلقو نه بلڪ ڄڻ ته الڳ ضلعو آهي. جنهن ۾ چار تعلقا آهن، سجاول، ميرپور بٺورو، جاتي ۽ لاڏيون يا شاهه بندر. اتان جا وڏا ماڻهو سڀ هڪ ٻئي سان وڙهيل هئا. ڪو ڪنهن سان ٺهيل ڪونه هو. سجاول ۾ مهر علي شاهه جو ون يونٽ ۾ ڊپٽي اسپيڪر به هو ۽ علي شير شاهه، بٺوري ۾ خواجه محمد عيسيٰ جو فقير سڏائيندو هو ۽ ڪشتو کڻندو هو پر هئو وڏو استاد ۽ ٻيو جمال خان لغاري جو خانبهادر فضل محمد خان لغاريءَ جو ڀائيٽيو هو ۽ ميمبر اسيمبلي به هو، جاتيءَ ۾ مامون خان ملڪاڻي جت قوم جو سردار، لاڏيون ۾ محمد يوسف خان چانڊيو ميمبر اسيمبلي، دڙو ۾ ارباب غلام دستگير ۽ جاتي ۾ خليفو غلام قادر ٿهيم جو درگاهه مغل ڀين عرف مگرڀين جو متولي هو، سڀ صاحب هڪ ٻئي جي خلاف ۽ سڀني جو نشانو مقامي آفيسر.
مان جڏهن چارج وٺڻ ويس ته جسٽس نانا مونکي چيو ته ”ابڙا ڏاڍي ڏکي صورتحال کي منهن ڏيڻو پوندئي پر مونکي يقين آهي ته تون ڪامياب ٿيندين ۽ مثال قائم ڪندين ته آفيسر کي ڪيئن هلڻ کپي!“ ٿيو به ائين. جنرل برڪيءَ کي موڪليو ويو ته سر زمين تي انڪوائري ڪري قدم کڻي، هن هڙني آفيسرن کي بدلي ڪري ڇڏيو، سواءِ منهنجي. ماڻهن کان مسئلا پڇيائين ته هرڪنهن چوريءَ جي دانهن ڪئي. چوريءَ جا سبب پڇيائين ته ڪنهن ڇا چيو ڪنهن ڇا چيو. بٺوري وارو فقير محمد عيسيٰ خواجه ڏاڍو دلير دل گڙدي وارو مڙس هئو. سچ چوڻ کان يا ٻڌائڻ کان رهندو ڪونه هو، سو اٿي اسٽيج تي آيو ۽ ڀرئي ميڙ ۾ جنرل برڪيءَ کي چيائين ته ”جنرل صاحب! چوريءَ جو اصل سبب آهي تعليم. ڇورا مئٽرڪ پاس ڪري نڪما ۽ نالائق ٿيو پون، نه هر ڪاهن، نڪو هنر اچين. اصل اڳيون نور به چٽ. پوءِ هوٽلن تي ويٺا چانهيون پين ۽ گانا ٻڌن ۽ اتي ئي ويٺا چوريءَ جي مال جو ڀنگ تي سودو ڪن ۽ چورن سان ياريون رکن.“ ڳالهه ۾ ڪافي وزن هو ۽ جنرل صاحب چيو ته هو حڪومت کي هنري اسڪول کولڻ لاءِ آماده ڪندو.
اهو 1961ع ۾ اڄ پنجين جنوري 1996ع. منهنجي ڄاڻ موجب سجاول سب ڊويزن ۾ اڃا تائين هنري اسڪول ڪونه کليو آهي، ٿئي ڇا ٿو جو ڪا چڱي رٿابندي ٿئي ٿي ۽ پئسا منظور ٿين ٿا ته شهري آبادي وارا، جن وٽ اخباري زور، ڪامورا شاهي جو زور ۽ هنگامي بازي جو زور آهي، سي رٿائون شهرن ڏانهن منتقل ڪرايو ڇڏين ۽ ڳوٺ ۾ دور افتاده آباديون هر ترقيءَ کان وانجهيل رهجي وڃن ٿيون. ڪامورا شاهي، اخبارون ۽ اقليتي طبقا پاڻ ۾ قدرتي ڀائيوار آهن ۽ هڪ ٻئي جي زور تي هلن ٿا ۽ هڪٻئي کي هشي ڏين ٿا ۽ ڳجهي مدد ڪن ٿا. ڇاڪاڻ ته سندن جياپو انهيءَ ۾ آهي. جمهوريت ۾ کين ڪڏهن به فائدو ڪونه پهچندو تنهن ڪري فطري طرح هو جمهوريت جا توڙ جا ويري آهن. جمهوريت ايندي مس ته ڳانڍڙ سانڍڙ ٿي ان جي پٺيان پئجي ويندا ۽ ان کي هاڃو رسائي يا توڙئون اکيڙي پوءِ ساهه پٽيندا. اهي سڀ طبقا پٽين ۽ چڪين ٿا وڏيري ۽ هاري کي، جيڪي جمهوريت ۽ سياست ذريعي اڃا مس ساهه پٽين ٿا ته هاهوڙ ۽ باهوڙ مچي وڃي ٿي. وڏيري تي بداخلاقي جا الزام ۽ هاريءَ تي جاهليت جو الزام هنيو وڃي ٿو. حالانڪ قائداعظم سڄو مدار انهن تي رکي پاڪستان ٺاهيو.
قائداعظم وٽ هئو ئي ڇا سواءِ وڏيرن، نوابن، خانبهادرن، سر صاحبن ۽ جاهل ديهاتي عوام جي، شهري ۽ پڙهيل ڳڙهيل آبادي ته هئي هندن جي، جيڪي پاڪستان جا سخت مخالف هئا. انهيءَ ڪري ئي مسلم ليگ جو وفادار ڪارڪن محترم جي.ايم.سيد مسلم ڪامورا شاهي جي پٺڀرائي سان هندن کي ڌڪ هڻڻ خاطر تحريڪ هلائي ته نه هندن سان خريد و فروخت ڪيو نه ساڻن اٿو ويهو، يعني مڪمل سماجي بائيڪاٽ ڪيو ۽ باقاعده اهڙا پوسٽر ڇپايا ۽ ورهايا ويا جي ڳولهڻ سان اڃا به ملي ويندا. پوءِ به ڪم نه ٺهيو ته منزل گاهه مسجد جي آڙ ۾ هندو مسلم فساد ڪرايا ويا ۽ بيگناهه عام توڙي خاص هندو قتل ڪرايا ويا، جهڙوڪ شڪارپور جو مسٽر پمناڻي، ڀڳت ڪنور رام ۽ ٻيا. نه رڳو هندو بلڪ مسلم قوم پرست ليڊر جهڙوڪ: خان بهادر الهه بخش سومرو وغيره شهيد ڪرايا ويا ۽ سندن قاتل جو هڪ جلباڻي هو، ان کي غازي سڏيو ويو. توبهه!
چوڻ جو مقصد اهو هو ته اقليتي طبقو ڪڏهن به جمهوريت جي مرحبا نه ڪندو ۽ هميشھ پنهنجا ڳڙهه ٺاهي جمهوري حڪومت کي بليڪ ميل ۽ ڪمزور ڪندو رهندو. تنقيد اها ئي ڪندو ته عوام کان ووٽ جو حق ئي کسيو وڃي ۽ ووٽ جو حق ڪم از ڪم مئٽرڪ پاس کي ڏنو وڃي. ڄڻ ته پڙهيل ماڻهو وڏا شريف ۽ سمجهدار هوندا آهن. مشهور هاري ليڊر مولوي نذير حسين جتوئي پڙهيل ماڻهو لاءِ هڪ موٽي گار ڏئي چوندو هو ته ”ڀائو پڙهيل جهڙو حرامي ماڻهو ٻيو ڪونه ٿيندو. رشوت اهو وٺي، سمگلر اهو ٿئي، ملاوٽ اهو ڪري، چور بازاري، ذخيره اندوزي اهو ڪري يا ڪرائي، مٽن مائٽن کان نفرت ڪري ۽ صاحبن اڳيون پڇ پيو لٽڪائي ۽ ليلڙاٽ ڪري!“ مولوي صاحب جي ڳالهه ۾ سچ تلاش ڪيو ته ملي ويندؤ. رڳو ويچار ڪيو ته توڙ تائين پهچي ويندؤ. هي سڄي جُلهه جا هاري ۽ وڏيري تي پئي ٿئي. سا رڳو ان ڪري ته کين لٽجي ۽ ڦرجي ۽ کين حقن کان محروم ڪجي ۽ سندن اربين رپين جي پيداوار ڪوڏيءَ ملهه وٺي کين مستقل طور مفلس ۽ ڳيجهو بڻائجي، حالانڪ هو ئي سڄي پيداوار ۽ ملڪ جا حقيقت وارث آهن.
ٻيو مقصد اهو آهي ته شهري بدمعاشن سرمائيدارن، چورن ۽ سماج دشمنن کي ڍڪ فراهم ڪجي. اڄ جاگيردار ۽ وڏيرو ايڏو پيو ڪٽجي ۽ هوڏانهن حرامي سرمائيدار، جو ڏچي جو بنياد آهي، سو محفوظ، بزرگ، خدا ترس، سخي ۽ مومن بڻيو پيو عيش ڪري. ڀلي مهانگائي ڪري ڀلي ملاوٽ ڪري گيهه ۾ ڊيزل ملائي، ڀلي مال لڪائي، قحط آڻي، چور بازاري ڪري، ڀلي مزور جا حق ماري تالابندي ڪري، ڀلي ڪسٽم نه ڀري، انڪم ٽئڪس نه ڏئي ۽ ڪوڙو روانگي واپار ڏيکاري ڪروڙين ڊالر غيرملڪي بئنڪن ۾ رکي ۽ سڄيون ساريون بئنڪون هڙپ ڪري وڃي. بس رڳو ويٺو نمازون پڙهي ۽ حج ڪري ۽ ڪو سندس نالو نه وٺي. الائي ڪيئن اهو واءُ وريو آهي جو اسان جا سڄاڻ ليڊر به اليڪشن کٽڻ جي چڪر ۾ انهيءَ انڌاريءَ جو شڪار ٿي ويا آهن. نه ته جڏهن اسين ڪاليج ۾ پڙهندا هئاسون ته شيطان نمبر ون هوندو هو. سرمائيدار، سماج وادي پارٽيون مدد ڪنديون هيون هارين ۽ ننڍن کاتيدارن (يعني وڏيرن) جي. هاڻي وڏيري تي آهي گار جي رَئي.
ڳالهه جي تهه ۾ وڃو ته اصل لفظ آهي ’وڏو‘ اوهان مان هر ڪو گهر جو وڏو آهي ۽ ان جو حڪم گهر ۽ گهر ڀاتين تي هلي ٿو. پوءِ چار پنج يا ڏهه ويهه گهر گڏ هجن ته اها سماجي ضرورت آهي ته گهر وڏي کان مٿڀرو ڪو هڪ وڏو يا وڏيرو هجي. اها ئي لفظي معنيٰ وڏيري جي، يعني وڏن کان ڪجهه وڏيرو. اهو ضروري نه آهي ته اهو وڏيرو ڪو وڏو زميندار يا جاگيردار هجي. ڀلي رڳو مڇي ماني وارو هجي. هو هڪ ادارو آهي جو سماجي طور هڪ وڏي ضرورت آهي. کيس مک پئنچ به چئي سگهجي ٿو. هندو کيس سڏن مُکي ۽ مسلمان چون چڱو مڙس. پاڻ به تڏي تي يا واڻ جي کٽ تي دونهين دکايو ويٺو هوندو ته آيو ويو به ساڻس اتي ئي ويهندو ۽ ڏک سور سليندو.
مکي يا وڏيري جي اوطاق هڪ ئي وقت مسافر خانو يا مهمان خانو به آهي ته ڪورٽ به آهي ته بينڪ به، بنا رشوت جي بنا سفارش جي بنا لکپڙهه جي پنجاهه، سئو قرض به ملندو ته ترت ۽ سستو انصاف به. آئيءَ ويل ۾ وڏيرو ڪم ايندو. ڀلي آڌي يا هجي مانجهي، وڃي ننڊ مان اٿاريوس ته اٿي ايندو. چوري ٿي هجي، ڪو ڀاتي بيمار هجي، ڪو پوليس جو سڏ هجي، ڪو پاڻيءَ جو وارو هجي، ڪو ڦڏو فساد هجي، ڪو تپيدار يا سرويئر جو ڪم هجي، ڪو ننگاوتي معاملو هجي ته اتي جو اتي وڙول ڏبي ۽ ڪونه ڪو تدارڪ ٿيندو. تپيدار، سرويئر، پوليس وارو ماستر به وٽس ايندا. وٽس رهندا ۽ ماني ٽڪي کائيندا. اسان جا پڙهيل ڳڙهيل نوجوان ايل ايل بي پاس ڪري اليڪشن جي شوق ۾ چوندا ته ماڻهو ڀوڪ ڄٽ ۽ جاهل آهن جو کين ڇڏي، ووٽ وڏيري جي چوڻ تي ٿا ڏين ۽ جيڪڏهن کين ميمبر بڻائن ته هو سندن سٺي خدمت ڪن.