2
جهونا ڳڙهه مان موٽي ڪراچيءَ ۾ انٽر سائنس جو امتحان ڏنو سون. مان فيل ٿي پيس. پڙهبو ڪجهه به نه، ته فيل نه ٿبو ته ٻيو ڇا ٿيندو؟ ننهن کان چوٽيءَ تائين خاڪساري سوار هئي. سال 44-1943ع سڄو خاڪساريءَ کي وقف ٿي ويو. امتحان جي ڏينهن ۾ پڙهائي ڇڏي بنگال جي ڏڪر دوران خاڪسارن سان گڏجي بنگال هليو ويس ۽ اتي ڪئمپ جي زندگي گذاريسون. 1944ع جو انٽر سائنس جو امتحان ڏنم ته ان ۾ به فيل ٿي پيس. مون جهڙو هوشيار شاگرد ائين ٻه دفعا فيل ٿئي ته ڪنهن کي اعتبار ئي نه اچي. سائين چيلارام کيمچند آڏواڻي ته اصل اعتبار نه ڪري، چي ”مذاق ٿو ڪرين باقي ائين ٿي نٿو سگهي!“ ٿيندو ڇو ڪين؟ ماڻهو پڙهندو ڪو نه ۽ رڳو ڪندو سياست ۽ سماجي ڪم ته پاس ڪيئن ٿيندو؟ جي ڇوڪرا سياست ٿا ڪن تن کي سمجهي ڇڏڻ کپي ته سندن علمي ڪئريئر تباهه ٿي ويندو. جناح صاحب به صاف چوندو هو ته عملي سياست کان پاسو ڪيو. سياست ۾ چاهه وٺڻ ۽ سياسي گُر سمجهڻ ٻي ڳالهه آهي. عملي ڪارڪن ٿيڻ ٻي ڳالهه آهي. جناح صاحب ته شاگردن کي صاف صاف چيو ته do not double in politics يعني سياست ۾ وچڙي نه پئو. ناپاس ٿيڻ وڏي خواري آهي. غلطيءَ جو احساس ڪري غلطي مڃجي ۽ غلطي دهرائجي نه.
1945ع ۾ ڇا ڪيم جو ڪراچي ڇڏي ميرپورخاص بابا وٽ اچي رهيس، جو رٽائر ٿيڻ کان پوءِ غريب آباد ۾ مسواڙي جاءِ ۾ اڪيلو رهندو هو. مير تاج محمد خان ٽالپر جو اتاليق هئو ۽ سرڪاري طرح ان جي تعليم ۽ تربيت جو خيال ڪندو هو. ان لاءِ کيس سرڪاري خرچ پنج سؤ رپيا ماهوار پگهار ملندي هئي. انهيءَ ماحول جي اڪيلائي ۽ مان پنهنجي سر بنا استاد جي ڪتابن کي وچڙي ويس. بمبئي يونيورسٽي جو سائنس جو امتحان هو ڪو چرچو ڪونه هو. 28 سيڪڙو شاگرد پاس ٿيندا هئا. نه ليڪچر، نه استاد نه ليبارٽري، نه پرئڪٽيڪل. سالڊ جاميٽري، الجبرا، ٽرگناميٽري، فزڪس، ڪيمسٽري، بائيولاجي ۽ انگلش ڪمپلسري. پنهنجي سر سمجهڻ ۽ پڙهڻ ۾ مون کي ڏاڍو مزو آيو. ڏکيا ڏکيا پرابلم بنا استاد جي حل ڪري وڃڻ تي ڏاڍي خوشي محسوس ٿيندي هئم. اهڙو احساس ٿيندو هو جهڙوڪر تير ماريم. امتحان ۾ مهينو ٻه هيو ته ڪراچي اچي روپ ولاس هاسٽل ۾ رهيس، اتي خوشي اها مليم ته ريگيولر شاگرد جڏهن ڪو پرابلم نه سمجهندا هئا ته مون کان اچي پڇندا هئا ۽ مان آساني سان کين سمجهائي مسئلو حل ڪري ڏيندو هئس.
پنهنجو ذهن استعمال ڪرڻ ۾ اجهو اهو فائدو آهي. امتحان جو نتيجو نڪتو ته هائر سيڪنڊ ڊويزن ۾ پاس ٿيس. اين.اي.ڊي انجنيئرنگ ڪاليج ۾ داخلا به مليم ۽ اسڪالرشپ به .سياسي جيوڙو ته هئم سو جڏهن آزاديءَ جي هلچل ۾ نيوي (بحريه) جا فساد ٿيا ۽ ڪراچي مٿان بم گولا ڪريا ته فيصلو ڪري ورتم ته مان انگريز سرڪار جي نوڪري ڪونه ڪندس. انجنيئري ڪاليج ڇڏي شهاڻي لا ڪاليج ۾ داخلا ورتم. ائين ڄاڻي واڻي ٻن معاملن کان جند ڇڏايم. هڪ نوڪري ٻيو رشوت! الله ٿو بچائي ۽ اسباب پيدا ڪري. انهيءَ ۾ منهنجي ٻڏڻ پائي ڪانهي. نڪي اخلاقي جرئت. بس امر ربي هئو، ٿي ويو، ’لکيو منجهه نراڙ قلم ڪياڙيءَ نه وهي‘، شڪر الحمد الله.
1945ع ۾ لڙائي ختم ٿي ۽ انگريز توڙي آمريڪي فوجين ايل ڊبليو هاسٽل، جا پوءِ جناح ڪورٽس سڏجڻ ۾ آئي، خالي ڪئي. شاگردن کي هاسٽل واپس ملي. مونکي سيڪنڊ فلور تي روم نمبر ـ1 ملي ۽ مون سان گڏ ڪمري ۾ مولا بخش سانگي هئو. جيڪو شاعر ۽ تمام سٺي سڀاءَ وارو ماڻهو هئو. هوشيار ۽ ايماندار به هو. نيٺ ٻهراڙيءَ جو ماڻهو ۽ ان حساب سان مزاحيه طبيعت وارو هئو. مون وٽ خاڪسارن جي آمد جهجهي هئي پر ڪڏهن ڪؤڙو نه ٿيو، نڪي اعتراض ڪيائين، البت منهنجي خاڪساري ۽ نمازن تي مزاحيه ٽوڪ ڪندو هو. اهڙي تنقيد به ضروري آهي جا ماڻهوءَ کي حدن اندر رکي ٿي ۽ حدون ٽپڻ (extremist) ٿيڻ کان بچائي ٿي. ائين آرام سان 1946ع ۾ بمبئي يونيورسٽي مان فرسٽ ايل ايل بي جو امتحان پاس ڪيم، لا ڪاليج ۾ مان ننڍي ۾ ننڍو شاگرد هئس جو داخلا وقت عمر هئم اڻويهه سال.
هڪ سال کانپوءِ 1947ع ۾ پاڪستان ٺهيو. ڏاڍيون هيٺاهيون مٿاهيون آيون. لڏپلاڻ، افراتفري، مهاجرن جي ڀرمار، اسين خاڪسار وري خدمت خلق ۾ لڳي وياسون. لڏڻ وارن هندن جي مدد الڳ ته ايندڙ پناهگيرن کي اسٽيشن تان وٺي اچڻ، گهر هٿ ڪري ڏيڻ ۽ ماني ٽڪيءَ جو بلو ڪرڻ، ڪراچي ۾ فساد، وڏي ڳالهه ته ڪراچيءَ کي سنڌ کان الڳ ڪرڻ جي مهم تمام زور پڪڙي وئي. سنڌي شاگرد روڊن رستن تي نڪري پيا. پاڪستان ۾ عوام طرفان هيءَ پهرين عوامي تحريڪ هئي. شاگردن جناح صاحب جا فوٽا گڏ ڪري ڍير ٺاهي باهه ڏئي ساڙيا. هر هڪ سنڌي وزير ۽ گورنر سر غلام حسين هدايت الله وٽ به ويا ۽ ساڻن تکو مٺو ڳالهايائون.
هڪ خانبهادر کهڙي کان سواءِ ٻئي ڪنهن اسان جي همت افزائي نه ڪئي. هڪ ڏينهن ٽولو ٺاهي، گورنر جنرل هائوس، جتي جناح صاحب رهندو هو؛ ڏانهن وياسون پئي ته هڪ ڪار اچي اسان وٽ بيٺي. هڪ وزير صاحب لٿو ۽ چيائين ته توهان کي جناح صاحب ملاقات لاءِ گهرايو آهي. ائين اسانجو جوش گهٽ ٿيو ۽ خاموشيءَ سان جناح هائوس وياسون. جتي اسان جو استقبال آغا هلالي ڪيو جو گورنر جنرل جو سيڪريٽري هو. هلالي صاحب بدن جو ڀريل، قد پورو پنو، فل سوٽ پاتل ۽ مٿي تي ڪراڪولي پاتل، اسان کي وٺي وڃي استقباليه روم ۾ ويهاريائين. اسان کي ٿڌو ڪرڻ لاءِ چيائين ته جناح صاحب توهانجو ليڊر آهي، گورنر جنرل آهي، ساڻس ادب سان ملجو، ادب سان پيش اچجو ۽ ادب سان ڳالهائجو، رڳو پنج ڄڻا هلن. انهن ۾ مون کي به شامل ڪيائون. مون کي ڪوٽ پاتل ڪو نه هو سو اعتراض ڪيائين ته بنا ڪوٽ جي هلڻ مناسب ناهي. هڪ شاگرد محمد صديق ميمڻ، هالن واري پنهنجو ڪوٽ لاهي مونکي ڏنو. شابس هجيس، ائين پنهنجي چانس وڃائي مونکي چانس ڏنائين.
شفيع انصاري جو شاگرد ائسوسيئيشن جو سيڪريٽري هو تنهن جو به خيال هو ته مان ضرور هلان. جيتوڻيڪ مان خاڪسار ۽ هو سڀ مسلم ليگي هئا پر منهنجو هلڻ ضروري سمجهيائون. ڇاڪاڻ ته مان بيباڪ ۽ ڳالهائڻ جو، چالاڪ نه ته چئجي، هوشيار هئس. آغا هلالي نڪري ويو ۽ چيائين ته قائداعظم توهان سان هتي ئي ملندو. ڪجهه وقت کان پوءِ ٻاهران ڪنهنجي پيرن هلڻ جو آواز آيو. سڀ خاموش! صفا چپ ته ائين ڪندي آغا هلالي آيو. اسين سڀ با ادب اُٿي بيٺاسين، ڏٺوسين ته آغا هلالي خوش ٿيو. شايد اسان جي آداب جو امتحان ورتائين، پوءِ چيائين ”هلو مٿي، قائداعظم توهان سان درٻار هال ۾ ملندو!“ قطار ڪري مٿي وياسون ته جناح صاحب اڳواٽ ئي اٿيو بيٺو هو. سنهڙو، ڊگهو قدآور، فل سوٽ پاتل. هڪ هڪ سان هٿ ملايائين پوءِ ويهڻ لاءِ چيائين. سندس ڀر واري صوفا تي مان ويٺس جو شفيع انصاري ڳالهائڻ لاءِ مون کي اڳيان ڪيو هو. مان، شفيع انصاري، ڪرنل بچل سومرو، سليم خواجو ۽ پنجون نالو دل تي نٿو چڙهيم.
شاگرد جناح صاحب سان روبرو ملڻ ۽ گڏ ويهڻ تي ڪافي جذباتي (excited) ٿي ڏٺا. مون تي اهڙو ڪو اثر ڪو نه هئو. جو مان اڳ ۾ جناح صاحب سان ٻه دفعا ملي چڪو هئس. ان ڏينهن جناح صاحب اسان سان لاڳيتو ڏيڍ ڪلاڪ ڳالهيون ڪيون. ٻئي ڏينهن ”ڊان“ اخبار جي پهرئين صفحي تي ليڊ اسٽوري هئي ته، ”قائداعظم جون سنڌي شاگردن سان نوي 90 منٽ ڳالهيون.“ اها وڏي ڳالهه هئي جو مسٽر جناح، وزيرن کي به مشڪل سان ڏهه پندرهن منٽ ڏيندو هو.
جناح صاحب گفتگو جو نهايت چالاڪ ۽ هوشيار هئو. اٿندي ئي اسان کي ڏوهي ٺهرائي چيائين ته ”ڪلاس روم ۾ ويٺي ڪنهن توهان جي دماغ ۾ وڌو ته ڪراچي توهان کان کسي پئي وڃي؟“ ائين چئي ڏسڻي آڱر پنهنجي لوندڙيءَ تي رکي ڦيرائڻ لڳو. مطلب هئس ته اسين ڪنهنجي چرچ تي خواهه مخواهه گمراه ٿيا هئاسون؟ ڪير ڪو نه ڪڇيو، مون چيو ته ”قائداعظم اها اسان جي ايمانداري ۽ تاريخي سوچ سان مخول آهي. ڳُوڙها وزندار مسئلا آهن ۽ اسان عقل جا انڌا نه آهيون!“ اهڙو کرو جواب ٻڌي ان ڳالهه تان هٿ ئي کڻي ويو. هڪدم ٻيو موضوع ڇيڙيائين. مون ڏٺو سندس طريقو ئي اهو هو ته جا ڪمزور ڳالهه (point) هجي تنهن کي ماڳهين ڇڏي ڏجي.
پوءِ اسان جي جذبات سان کيڏيو ته گورنر جنرل هائوس ۾ پولو گرائونڊ کان هڪڙو ماڻهو اندر ٽپي کيس قتل ڪرڻ آيو، پر پڪڙجي پيو. اسان رڳو ”اوهه!“ چئي وڌيڪ ردعمل ظاهر نه ڪيو. وري ٻي ڳالهه کنيائين ته سندس ملبار هائوس بمبئي وارو هن گهر کان گهڻو سٺو هو. وري معمولي پراڻي فرنيچر ڏي اشارو ڪري چيائين ته ”توهان پنهنجي قائد کي ڇا ڏنو آهي؟“ مون چيو ”اهي ڪي ايڏا وڏا مسئلا ته نه آهن“ اهو ٻڌي وري ڳالهه ڦيرائي ويو ته ”پاڪستان وٽ پئسو اصل ڪونه آهي. هڪ مرحلي تي ماڻهن کي پگهارون ڏيڻ جيترا پئسا به ڪو نه هئا، پر صرف هڪ ماڻهو ايڏي مدد ڪئي جو مسئلو دٻجي حل ٿي ويو.“ مون چيو ”اسين به اهڙو اهم مسئلو کڻي آيا آهيون!“ پنهنجا وار خالي ويندو ڏسي ڪجهه ڪاوڙ جو اظهار ڪندي چيائين ”توهان جي پنهنجي ليڊرن کهڙو ۽ ٻين اسان کي دعوت ڏئي آندو ۽ ڪراچيءَ کي گاديءَ جو هنڌ ڪري اسان کي ڏنائون!“ ڳالهه ڏکي هئي، پر مون کي به جواب سُجهي آيو، چيم ته، ”ڪير ٿيندو آهي کهڙو يا ٻيو ڪو جو ڪراچيءَ متعلق سوديبازي ڪندا وتن، نه انهن ان مسئلي تي ووٽ ورتو هو ته کيس اهڙو حق راءِ (mandate) هئو.“ جناح صاحب قانوني ۽ آئيني ماهر ۽ جمهوري ماڻهو به سو صفا ماٺ ٿي ويو. يعني لاجواب ٿي ويو. ۽ تمام وڏو قابل ۽ تجربيڪار سياستدان سو ڳالهه کي ڦيرائي روزمره جي انتظامي مسئلن ۽ ٻين حڪومتي ادارن جي تضاد ۽ اٽڪاءُ تي ڪافي دليلن سان جواب ڏنائين. هاڻي وري اسان کي لاجواب ڪري ڇڏيائين، پر اسين به ڊسڙ ۾ پير هڻي ”نه! نه!“ ڪرڻ لڳاسين، پوءِ وري پاڪستان جي مفاد جي ڳالهه ڪيائين ۽ نيٺ پاڻ به چيائين ته، ”کهڙو يا ٻيا دعوت ڏين ها يا نه، ته به پاڪستان جي مفاد ۾ اسين پاڻمرادو به ڪراچي اچون ها!“
پوءِ ڳالهين جو رخ موجوده حالات ۽ هندستان ۽ پاڪستان جي مسئلن طرف ڪيائين، اتي مون چيومانس ته ”قائداعظم! هندستان ۾ جو مسلمانن جو قتل عام پيو ٿئي ۽ ويل وهائيا پيا وڃن ان لاءِ ڇا ڪرڻ گهرجي؟“ مون کان ڇرڪ نڪري ويو، جڏهن زوردار آواز ۽ زوردار نموني سان چيائين: “Forget them!” يعني هندستاني مسلمانن کي وساري ڇڏيو، هو هندستاني آهن ۽ اهو هندستان جو مسئلو آهي. هي تمام وڏي ڳالهه ڪيائين ۽ ظاهر آهي ته جيڪڏهن جناح صاحب ڪجهه وقت وڌيڪ جيئرو رهي ها ته پاڪستان جي تاريخ ئي مختلف هجي ها! نه هجن ها مهاجر، نه مهاجرن جو مسئلو، ائين ته لياقت علي خان به نهروءَ سان لکت ۾ ٺاهه ڪري آيو هو ته هندوستاني مسلمان هندستاني رهندا ۽ پاڪستاني هندو پاڪستاني، کين قوميت مٽائڻ جو حق نه هوندو، پر لياقت علي خان جي دوغلي پاليسي هئي ۽ هو اندران ئي اندران ٻٽي پاليسي تي هليو.
جناح صاحب جي چوڌاري ڪتاب رکيا هئا. صوفا تي ڪتاب، ٽپائي تي ڪتاب، پٽ تي ڪتاب. مون به پڇي ورتومانس ته، ”قائداعظم پاڪستان جو آئين ڪهڙو ٿيندو؟“ ڪتابن ڏي اشارو ڪري چيائين ته، ”ڏينهن رات ان ڪم ۾ لڳو پيو آهيان. سڄي دنيا جا آئين ويٺو ٿو پڙهان، پر اهو ڪونه ٻڌائيندس ته پاڪستان جو آئين ڪهڙو هوندو!“ مان به ماٺ ڪري شڪست کائڻ وارو ڪو نه هئس، پڇيم:
سوال: Will it be federal?
جواب ۾ ٻئي ٻانهون ڊگهيون ڪري هٿ کولي چيائين:
What else can it be?
جواب ملي ويو ۽ اسان کيس ٿئنڪ يو (مهرباني) چيو. چيائين بس هاڻي معاملو ختم. شفيع انصاري اٿڻ جي موڊ ۾ هو ۽ مون کي خاموش رهڻ جو اشارو به ڪيائين، پر مون جناح صاحب کي چيو ته، ”قائداعظم اڃا ڪراچي جو پينڊورا باڪس ته کليو ئي ڪونهي!“ ته هڪدم چيائين ته ”فڪر نه ڪيو، ڪراچيءَ کي سنڌ جي نظامِ حڪومت تي نمائندگي ڏينداسون!“
مون چيو ”هي ته الٽي ڳالهه ٿي، الٽو ڪراچي نظامت تي سنڌ کي نمائندگي ڏني وڃي!“ مون کي چتائي ڏٺائين ۽ چيائين:
My dear boy, you are very clear let it be so, finished?
مون چيو: ”نو سر. ڪراچي ۾ هزارين مسئلا اٿندا.“ چيائين ”ڪهڙا؟“ مون چيو: ”آدمشماري جو بي حساب وڌڻ“ (explosion) ، روڊ رستا، پاڻيءَ جي کوٽ، اليڪٽرڪ جي کوٽ، گهرن جي کوٽ، اسپتالن جي کوٽ، اسڪولن ڪاليجن جي کوٽ، روزگار جي کوٽ وغيره.)
تريءَ هڪ هنيائين، چي ”هي specialisation جو دؤر آهي. هر قسم جا ماهر ملندا ۽ اهو ماهرن جو ڪم آهي ته مسئلا نبيريندا وڃن. توهان ٻارن کي ڳڻتي ڪرڻ جو ضرور ناهي.“ مون چيو ته، ”سائين ماهرن کي ڇڏيو، مسئلو ئي اسان ٻارن جو آهي!“ نه سمجهندي پڇيائين: What now? مون چيو ”اسان سڀ ڪجهه ڪراچيءَ ۾ خرچ ڪيو آهي. انجنيئري ڪاليج هتي، ڊاڪٽري ڪاليج هتي، سائنس ڪاليج هتي، جناح ڪورٽس، ميٺارام هاسٽل، شيوا ڪنج ۽ ٻيا ڪيئي ادارا نج اسانجا آهن ۽ اسان جو مٿن بهتر حق آهي“. جناح صاحب چيو:
”آءِ گارنٽي يوئر پروفيشنل رائيٽس آن ديم!“
اٿي موڪلائي جڏهن نڪتاسون تڏهن به مون مڙي جناح صاحب کي چيو ته ”پوءِ به اسين مطمئن نه آهيون!“ شفيع انصاريءَ منهنجي هٿ کي زور ڏئي مون کي وڌيڪ ڳالهائڻ کان منع ڪئي. اڄ ڏسون ٿا ته ڪاڏي ويا حق ڪاڏي وئي گارنٽي، بهرحال ٻئي ڏينهن ”ڊان“ اخبار پهرئين صفحي تي اها مکيه خبر ڪري ڇاپي ته:
”قائداعظم جون سنڌي شاگردن سان 90 منٽ ڳالهيون.“
شاگرد ايتري ۾ خوش.
اهو شايد فيبروري جو مهينو هئو، جلسا جلوس پوءِ به جاري رهيا . مٿان اچي مارچ پيو. امتحان اچي ويا. منهنجيون اکيون به خراب ٿي پيون. امتحان ۾ شايد ويٺس ئي ڪونه. هڪ ٻيو ڌڪ کاڌم. ڏاڍو پاڻ کي ڦٽ لعنت ڪيم. اها منهنجي عادت يا طبيعت هوندي هئي ته ڏوهه هميشھ پنهنجو سمجهندو هئس. پاڻ کي پاڻ چماٽون هڻندو هئس ۽ چوندو هئس ته ”سُڌري وڃ!“ هونئن ته بلڪل سُڌريل هئس. ڪو ڦڏ يا ڏنگ طبيعت ۾ ڪو نه هئم، پر هئس سچو ڪارڪن سو هر ڪم ۾ جنبي ويندو هئس. مٿان خاڪساري به. تاج صحرائي به شايد هليو ويو. سو هڪ وقت اهڙو آيو جو ’سالار شهر ڪراچي‘ به منهنجي سر تي پيئي. خاڪسار غريب ڪلاس جا مزدور ماڻهو انهن جا مسئلا ۽ سندن سڄو ڏينهن آمد وري شام جا اجلاس سو کٿو نٿي پڳس. نيٺ بان ڪري، ڪتاب ۽ ٽپڙ ويڙهي اچي ڳوٺ لاڙڪاڻي نڪتس. ادا شمس جي وڪالت واري آفيس سڄو ڏينهن خالي پئي هوندي هئي. ان جي مٿئين طبقي ۾ هڪ ڪمرو هوندو هو. جتي کٽ ٽپائي ۽ ڪرسي پيل هيون. ان کي مسڪن بڻايم ۽ پڙهڻ کي لڳي ويس. صبح جو سويل ناشتو ڪري آفيس ۾ اچي ويندو هئس.
هڪ ڦوهه جواني ايڪيهه ـ ٻاويهه سال عمر، ٻيو اڪيلائي، سو خيال يڪجاءِ بيهن ئي نه! پر حسينه عالم جي تصور ۾ ته رڳي هئي عزت ۽ عبادت سو راهه تان ٿڙڪڻ ٿيو ئي ڪو نه! ڪو برو خيال اچڻ جو سوال ئي پيدا نٿي ٿيو، پر جسماني تقاضا ته وس ۾ ڪانه هئي. هڪ ڏينهن آفيس جي پٺئين گهٽيءَ ۾ بيٺو هئس ته هڪ نو ورني ڇوڪري عمر پندرهن ـ سورهن سال اچي لنگهي، ڏاڍي سهڻي هئي. پاڙي واري هندواڻي عورت سان ڳالهايائين ۽ اڳتي هلي وئي. ٻئي ڏينهن مان زور ڪري ساڳئي وقت پٺئين در وٽ بيٺس ۽ هوءَ لنگهي ويئي. اها حرڪت چار پنج ڏينهن مون ڪئي پوءِ پاڻ کي ڦٽ لعنت ڪري اها ئي لُچائي ڇڏيم، ۽ مٿي پنهنجي ڪمري ۾ قابو ٿي ويس. هفتو کن ائين ٻاڙائي ۾ گذريو ته هڪ ڏينهن اوچتو ڏهين. ٻارهين بجي ڇوڪري مٿي چڙهي آئي ۽ کٽ تي اَهلي پئي. مان صفا ستو جتو سو وائڙو ٿي کانئس پڇيم ته، خير ته آهي؟ جواب ڪو نه ڏنائين. سندس مٿن کان بيهي سندس پيشانيءَ تي هٿ رکي پڇيم ته، بخار آهي ڇا؟ سندس منهن ٽامڻي هڻي ويو. ڪاوڙ مان اُٿي چمپل پائي واپس ڏاڪڻ مان لٿي، ۽ چوندي وئي، ”هل ڙي! تون وري مان کي ڇا ڪندين؟“
سندس انهن لفظن تي مون کي هوش آيو ته هوءَ ڪهڙي نيت يا اُميد آسري تي آئي هئي. سندس نالو شانتا هو يا شانتي. مون شڪر ڪيو ته مان بچي ويس. انهن ۾ منهنجي ڪا پارسائي يا سورهيائي ڪانه هئي، پر الله ٿو بچائي. جنهن کي رب رکي، تنهن کي ڪير چکي. محمد عيسيٰ نظاماڻي، ريڊيو پاڪستان وارو ته گاريون ڏيندم ته ڀاڙيو پهرئين نمبر جو، ڳالهائي ٿو پارسائي ۽ سورهيائي جو! پر مان ته چوان ٿو ته الله ٿو بچائي. مون کي ڦڪائي ته ڏاڍي ٿي، پر الله جو شڪر مڃيم.
اهڙا ڪيئي واقعا منهنجي زندگيءَ ۾ آيا جي هينئر لکندو ويندس. مرزا قليچ بيگ سان هڪڙو اهڙو واقعو پيش آيو ته پاڻ به لکيائين ۽ لک شاباسون هجنس. وڏي ڳالهه آهي، کيس به الله بچايو. ائين به چئي سگهجي ٿو ته سندس جنم ۾ گناهه ڪرڻ جو تصور ئي ڪونه هئو. تڏهن پاڻ بچائي ويو. مون پنهنجي پهرئين ڪتابن ۾ لکيو آهي ته ”بابا چوندو هو ته، دعا گهرو ته يا الله! نيڪ خيال ڏي، نيڪ ارادا ڏي، نيڪ عمل ڏي!“
خيال ۽ اِرادا نيڪ هوندا ته بڇڙائي ڪٿان ايندي؟
ٻه ٻيا به اهڙا واقعا ڦوهه جواني ۾ ٿيا، پر پاڻ بچائي ويس. لکڻ مناسب نٿو سمجهان. هڪ دفعو ته مرحوم سڪندر علي خان ڀٽي جي بنگلي تي ٿيو. مان، شمس ۽ سڪندر علي خان ڀٽو مرحوم هئاسين. وهسڪيءَ جو دور هليو، هڪڙي ڇوڪري گهرايائون. منهنجي حوالي ڪري پاڻ اُٿي ويا ٻئي ڪمري ۾. مان به ڇوڪري ڇڏي سندن ڪمري ۾ اچي ويٺس. سندن زور ڀرڻ باوجود انڪار ڪيم.
منهنجي شادي ستاويهه سالن جي عمر ۾ ٿي. شاديءَ کان ٽي ڏينهن اڳ شمس، ڪٽپر ۽ منهنجي ڀيڻيوئي عبدالحق سٽل ٺاهيو ته ڄٽ کي ته خبر ئي ناهي ته شادي ڇا ٿيندي آهي؟ سو اڄ سکي وٺي. ڪٽپر جي اوطاق تي مون کي هڪ ڪمري ۾ ويهاري هڪڙي ڇوڪري موڪلي ٻاهران ڪڙو ڏئي ڇڏيائون. ڇوڪري به اچڻ سان رئو لاهي پري ڦٽو ڪيو ۽ مون سان گڏ اچي صوفا تي ويٺي.مان سري وڃي ڪنڊ ۾ ويٺس. هوءَ سري مون سان گوڏو گوڏي ۾ ملائي ويٺي. مان اُٿي وڃي سندس رئو کنيو ۽ کيس اوڍايم ته وٺي رڙيون ڪيائين ته ”هي ته مون کي پوتي پارائي ويو.“ اٿي زور سان دروازو کڙڪايائين. کيس دروازو کولي احوال پڇيائون ته چيائين”توبهه هن ته مون کي پوتي پارائي ڇڏي!“ هتي به الله بچايو.
شاديءَ رات نڪاح جي پرواني سان هٿياربند ٿي مون اهو ڪجهه ڪيو جنهن کي بلڪل صاف زوري زنا چئجي ته صحيح ٿيندو. ائين مان ستو جتو پنهنجي نڪاح ٻڌي ءَ جي حوالي ٿيس. اڄ تائين ٻئي ڪنهن جي اوگهڙ ڪانه ڏٺي اٿم.
شاديءَ کان اڳ ته چئجي ته ڄٽ اڻڄاڻ هئس. پر پوءِ ته راهه رستي جو واقف ٿي ويس ته به بار بار الله بچايم. هڪ هنڌ جج ٿي ويس. ٻه ڀينر مون تي مهربان ٿي پيون. نالا ڪو نه لکندس وٽن سؤ ايڪڙ زمين ۽ لک روپيا روڪ به بئنڪ ۾ هئا. اڪيلو رهندو هئس. وجهه وٺي سج لٿي کان پوءِ مون وٽ آيون. مون ريهي ريبي کين واپس ڪري ڇڏيو. ٻئي سهڻيون ۽ ڦوهه جوانيءَ ۾ ويهن سالن کان گهٽ عمر جون هيون. بعد ۾ مون کي خط ۽ نياپا موڪلڻ شروع ڪيائون. مان اچي منجهانئن ڦاٿس ۽ پريشان ٿيس، ڳالهه پٽيوالن تائين پهچي وئي. ٻيهر به آيون پر مون کين انڪار ڪيو. امان اچي نڪتي انهيءَ کي جو انهي ماجرا جي خبر پئي سو ڇوڪرين کي گهرائي ڏٺائين. کيس وڻيون، سو مون کي سڏائي چيائين ته، ”سهڻيون آهن، ملڪيت واريون آهن. ڇاهيس، ٻه شاديون نه ڪبيون آهن ڇا؟“ مون هٿ ٻڌي معافي ورتي. انهن جي پوءِ چڱن گهرن ۾ شادي ٿي وئي.
هڪ دفعي شيخ عبدالستار وڪيل ميرپور خاص واري چيو ته، وٽس گاڏي آهي ’هل ته ڇنڇر آچر تي حيدرآباد گهمي اچون!‘ مون چيو، ’واهه واهه!‘ ڇنڇر ڏينهن روانا ٿياسين. انهيءَ ڏينهن حيدرآباد پهتاسين. پڪي قلعي پٺيان هڪ هوٽل هوندي هئي ”فردوس هوٽل“ ان جي به پٺيان گهٽيءَ ۾هڪ سيمينٽ جي پڪي جاءِ هئي. ان جو در کڙڪايائين. انهيءَ در مان نه، ٻئي پاسي کان هڪ ماڻهو آيو جو شيخ صاحب کان آڏي پڇا ڪري هليو ويو. ڪجهه دير کان پوءِ دروازو کليو ۽ اسان کي اندر سڏيو ويو.
صاف سٺي ٽائيلن واري جڳهه ۽ ٻه ڪمرا الڳ اوطاق نموني هئا. جهٽ ٻه ننڍيون نيٽيون ڇوڪريون ٽهڪڙا ڏينديون آيون. هڪڙي ته اچڻ سان شيخ صاحب سان ٻکجي وئي ۽ چٽ چم شروع ٿي وئي. مون کي اهڙو ناگوار لڳو جو بئگڙي کڻي اٿي کڙو ٿيس. چيم ته ”شيخ صاحب مان هلانوَ ٿو فردوس هوٽل ۾ تون اٿي اچجانءِ!“ سڀئي وائڙا ٿي ويا. شيخ صاحب ۽ سندس ڇوڪري چيو ته ”هي الڳ ڪمرو توهان جو آهي ۽ هيءَ ڇوڪري به. توهين وڃي آرامي ٿيو!“ مان چپڙي ڪري ٻاهر نڪري فردوس هوٽل ۾ ڪمرو وٺي ويهي رهيس. سڄو ڏينهن رات ويهي بيزار ٿيس. دل ئي دل ۾شيخ صاحب کي گاريون ڏيندو رهيس. هر ڪنهن جو گهمڻ ۽ مزو ڪرڻ جو معيار الڳ الڳ ٿو ٿئي. اسان جو گهمڻ هوندو هو گدوءَ ۾ ٻيڙيءَ تي چڙهي سير ڪرڻ ۽ ٻيڙيءَ ۾ ئي پلو پچارائڻ يا ڄام شورو المنظر تي وڃڻ. هي واٽ مون لاءِ بلڪل الڳ هئي.
ٻئي ڏينهن صبح سان وڃي شيخ صاحب جو دروازو کڙڪايم ۽ کيس ناراضگيءَ مان گهٽ وڌ چيم ۽ چيومانس ته سيگهه سان هلڻ جي تياري ڪري. ڪلاڪ ڏيڍ کانپوءِ آيو ۽ مونکي ميارون ڏنائين. ”مفت جو گُلر ـ مفت جي ماني، رنگين ماحول الڳ، تون ته ڪو صفا ڄٽ آهين. اجايو اسان جو مزو به خراب ڪري ڇڏيئه!“ چي ”چڱائي ويئي، اُلٽو مون تي ٿو ڪاوڙجين!“ هو به سچو. پر مان پنهنجي طبيعت کان مجبور، جيئن ڪا عورت مڙس سان وفادار هجي شايد اهڙو ئي جذبو زال سان وفادار ٿيڻ جو ٿئي ٿو الائي ڇا.
حيدرآباد ۾ جج هئس ته گلاب وڪيل جي جاءِ به اهڙو اڏو هئي. اتان به جان ڇڏايم. گلاب سان هڪ سيدياڻي ڇوڪري زال وانگر رهندي هئي. هڪ ڏينهن مونکي دانهن ڏنائين ته، گلاب کي سمجهاءِ شادي ٿو ڪري، ”ديکو ڀائي اب اسڪي ڪيا ضرورت هي؟“ کيس دلداري ڏنم. حقيقت ۾ باهه ٻاريل ئي منهنجي هئي جو گلاب کي چيو هيم ته ”شادي ڪري شرافت واري زندگي گذار!“، نه ته گلاب جا يار ته اهڙا هئا جو چوندا هئا ته ”ميان ريزڪيءَ مان ڪم پيو هلي ته اجايو ڳئون ڇو بيهارجي!“ نيٺ گلاب به ٻارن ٻچن وارو ٿي ويو، پر پهريائين هن سيدياڻي جي پنهنجي خرچ تي ڪاڄ ڪري شادي ڪرايائين.
وئڪيشن ۾ گلاب سان گڏ سندس ڪار ۾ ڪراچي گهمڻ آياسين. سڌو آيو جمال الدين جماڻي وٽ جو ڪئنٽ اسٽيشن جي پٺيان هڪ بنگلي ۾ رهندو هو. جماڻي صاحب لاڙڪاڻي جي لاهوري محلي جو ڪلارڪيءَ مان ايس ڊي ايم لاڙڪاڻي ۾، پوءِ ايس ڊي ايم ڪراچي ٿيو. وڏو هلندي پڄندي وارو ۽ يار ويس ماڻهو هئو. ڀٽو صاحب مٿس گهڻو مهربان هئو ۽ هو به ڀٽي صاحب سان ياريءَ جي هام هڻندو هو. آچر جو ڏينهن هئو ۽ جماڻي صاحب به واندو هو. ائين ڪندي آرڊر تي ٽي فيشن ائبل ڇوڪريون اچي پرگهٽ ٿيون. اڃا منجهند به ڪا نه ٿي هئي. هڪ ڇوڪري جماڻي صاحب وٺي ويو هڪڙي گلاب. وڃي ڪمرن ۾ بند ٿيا. ٽين ڇوڪري ويٺي رهي ۽ مان اخبار کڻي پڙهڻ لڳس. هن ڇوڪريءَ کي برو لڳو ۽ چيائين ته ”هم بهي کڙي هين راهون مين!“ مون اخبار رکي ساڻس حالي احوالي ٿيڻ لاءِ ڳالهايو. بيزار ٿيندي مون کي چيائين ته ”ٽي سوراخ آهن، مرضي تنهنجي آهي!“ اتي مون کي ڪجهه ڳالهه مٿي ۾ ويٺي ته مار! هي ته ڪو ٻيو معاملو آهي. مون واقعي ڪجهه حيران ٿيندي کيس چيو ته ٻه سوراخ ته مان سمجهي ٿو سگهان. اهو ٽيون سوراخ ڇا هي؟ ته چپن سان وات جو گولڙو ٺاهي آڱر سان اشارو ڪيائين ته ”هيءُ!“ مون کي اهڙي بڇان آئي جو وڃي گلاب جو دروازو کڙڪايم. هن اندران جواب ڏنو ته، ”جمال صاحب ڪجهه ته مهلت ڏيو آرام سان ويهو!“
وري اچي ڊرائنگ روم ۾ ڇوڪريءَ سان ويٺس ۽ هيڏانهن هوڏانهن جون ڳالهيون ڪرڻ لڳس. ڇوڪريءَ جو موڊ خراب ٿي ويو. سندس ڏهاڙيءَ جو به سوال هئو. چيائين ته، ”حال نه هجي ته اجايو پرايو وقت ڇو خراب ڪجي!“ مون کي اهو ويڻ خراب ڪونه لڳو. ڊِٺ هڻي چپ ڪري ويهي رهيس، جيسين ٻيا فارغ ٿي نڪتا. جماڻي صاحب کين روانو ڪري (ضرور في ڀري هوندائين) هڪ سٺي هوٽل تان ماني گهرائي جا گڏجي کاڌيسون. گلا ب منهنجو رويو ڏسي هڪ هوٽل تي ڪمرو وٺي رهيو، پر مون کي ڪباب ۾ هڏي سمجهي ساڳئي ڏينهن شام جو موٽي حيدرآباد آياسون.