10
بابا جي حڪم موجب سندس جماڻا ۽ ٻارها ڪونه ڪياسون نڪو ورسيون ملهايونسين. باقي ٽيجهو ۽ چاليهو ڪيوسين. سندس چوڻ هو ته اسان جو ڪو به عمل کيس ڪونه پهچندو، هر ڪنهن کي پنهنجا عمل ڇڏائيندا. ماڻهو جيڪي سڄي عمر چڱو يا برو عمل ڪيو، ان جي جزا ۽ سزا پاڻ ئي ڀوڳيندو. اهو ته برابر آهي ۽ عين قرآن مطابق آهي، پر منهنجا خيال هاڻ بدليا آهن. الله رحيم ۽ رحمان آهي. غفور ۽ مغفرت ڪرڻ وارو آهي ۽ مالڪ مختيار آهي. عجب نه آهي جو هڪ جو عرض اگهائي ٻئي کي معاف ڪري يا مغفرت ڪري ڇڏي! کهڙن جي مخدوم نيڪ محمد صاحب جي چوڻي مطابق ته ”موت جو معين وقت به ٽري سگهي ٿو ڇاڪاڻ ته الله سائين مجيب الدعوات آهي!“ حج بدل به ته آهي نه؟ پوءَ چه عجب ته هڪ جا چڱا عمل، مالڪ الملڪ ٻئي جي کاتي ۾ لکي ڇڏي. ڇا به هجي، شخصي عمل ۽ حسن سلوڪه، عدل ۽ احسان، پنهنجي جاءِ تي اهم ۽ بنياد آهن، نجات لاءِ.
ادا شمس، مان ۽ ڪمال ٽيئي ڏيک ويک ۽ ديکا ديکيي کان پري، خاموش طبيعت ۽ هيـٺائين ڊگر جا ماڻهو آهيون (اهو ڊگر اکر، انگريزيءَ جي ڊگري اکر سان يعني سطح سان ڪيڏو نه ملي ٿو.) انهيءَ محجوبيءَ ۾ بابا جي نالي تي ڪو به يادگار ادارو، مڪتب يا لئبريري وغيره قائم ڪونه ڪري سگهياسون. ٻيو نه ته جيتري اسان جي هلندي پڄندي هئي ۽ جيترو علي خان ابڙي جي عزت ۽ شان مان هو، ان آهر ڪم از ڪم لاڙڪاڻي جي ڪنهن روڊ يا گهٽيءَ کي ميونسپالٽي معرفت سندس نالي ڪرائي سگهياسون ٿي. علي خان ابڙي جو نانءُ رڳو ماڻهن جي دلين تي نقش رهيو. پر اهي ماڻهو به آهستي آهستي الله کي پيارا ٿيندا وڃن. تازو 1995ع ۾ ڪراچيءَ ۾ مونسان هڪ ماستر محمد بشير جوکيو، ويٺل ڪاٺوڙ نزد ڪراچي، وڏي اُڪير سان ملڻ آيو ۽ اچي بابا جون ڳالهيون عزت ۽ عقيدت سان ڪندو رهيو. وٽس بابا جا ڪتاب ۽ ڪجهه مخطوطا به هئا. عبدالله ميمڻ صاحب، سابق هوم سيڪٽري ۽ ڪمشنر، هاڻ ڪجهه مهينا ٿيا ته ڪن سي ايس پي آفيسر دوستن سان گڏجي منڇر ۽ نئين گاج جي سير تي ويو، ٻڌايائين ته هڪ صاحب جو ٿرپارڪر جو هو سو ڳالهين ڪندي اچي جو علي خان ابڙي جي وصفن بيان ڪرڻ ۾ پيو ته ماٺ ئي نه ڪري،. مڄاڻ ته هو بابا جي ميرپورخاص ۾ قيام دوران، اتي ئي پليو ۽ وڏو ٿيو هو ۽ هڪ محض لاتعلق شهري ۽ مداح هو. ٻيا به اهڙا ڪئي قصا.
اڄ تاريخ 10 مارچ 1996ع شام جو چيف جسٽس سيد سجاد شاهه جي نياڻيءَ جي شادي جي دعوت ۾ ويس. وڏا وڏا ماڻهو، آفيسر، جج صاحبان، خود پريزيڊنٽ فاروق احمد لغاري صاحب ۽ چيئرمين سينيٽ وسيم سجاد صاحب به آيل هئا. مونکان پرين ٽيبل تي ويٺل ڪجهه صاحبن بابا متعلق ڳالهائڻ شروع ڪيو ۽ سندس وصفون بيان ڪرڻ شروع ڪيون. مان اُٿي وڃي ساڻن مليس. مان کين سڃاڻان ئي نه پيو. هڪ صاحب ته مهاجر هو ۽ سنڌي وڏي روانيءَ سان ڳالهايائين ٿي. مڄاڻ ڪو ميرپور خاص جا هئا. مون تعارف ڪرايو ته سڀ ڏاڍي اُڪير سان مليا. ماڻهو هليا وڃن ٿا پٺيان رڳو نيڪيون ڇڏي وڃن ٿا جي پيون ڳائجن.
مان جڏهن پٿر تان موٽي کپري آيس ته دوست احباب ۽ آفيسر همدردي خاطر اچي مون وٽ گڏ ٿيا. ذڪر خير هلندي ماستر محمد حسين پهوڙ به آيو جو بابا جو وڏو مداح ۽ دوست هو. ان کي ڏسي منهنجي دل ڀرجي آئي ۽ ڪچهري مان اٿي اندر هليو آيس ۽ کٽ تي ويهي ڳوڙها اگهندو رهيس. جڏهن پندرهن ويهه منٽ ائين گذري ويا ته منهنجو حجائتو دوست سانوڻ خان بلوچ اندر هليو آيو ۽ مون کي ٻانهن کان جهلي ٻاهر وٺي آيو. موت جا ڦٽ ڀلا ڪٿي ٿا ڇٽن. اڻ مندائتي مينهن وانگر اوچتو چڪي ٿا پون.
بابا جي ڏاڍي گهڻ پاسائين شخصيت هئي. رٽائر ٿيڻ کانپوءِ به وٽس آفيسر، عالم، مولوي صاحبان، شاگرد، ڳائڻا پيا ايندا هئا. مون استاد مٺو خان ڪلهوڙو اڪثر وٽس ايندي ڏٺو جو سندس چوڻ تي راڳ ۽ راڳڻيون کيس جهونگاري ٻڌائيندو هو. مٺو خان جو ”اڏر وڃ طوطل“ مون ائين روبرو ٻڌو جو نيم ڪلاسيڪل انداز ۾ ڳائيندو هو، پر ”گگ مم پد“ بدران هو اکرن جو ورجاءُ ڪندو هو جيئن طوطل بجاءِ ”طوطل طوطل“ ڪري ڪلاسيڪل انداز ۾ ورجائيندو هو. ٻيو ته ٺهيو بابا وٽ هندو ڀڳت به گهڻو ايندا هئا. هڪ قد جو ننڍڙو سنهڙو پتڪڙو ڀڳت جنهن جو نالو دل تي نٿو اچيم شايد پوهو ڀڳت اهو وٽس گهڻو ايندو ويندو هو، ان جي ڀڳت روبرو ڏسڻ ۽ ٻڌڻ به ويندا هئاسون.
ڀڳت ڪنور رام جي ڀڳت به هڪ رات اسان جي پاڙي ڪرمان باغ ۾ مون پاڻ ڏٺي ۽ ٻڌي. ڀڳت صاحب ۾ ڏاڍي نماڻائي ۽ نهٺائي هئي. گهير وارو پهراڻ پائي، پڳڙي ٻڌي. ڇير ڇمڪائي، ٻه ڀڳت هڪ ٻئي جي آمهون سامهون بيهي اوراڻا ڏيندا هئا ۽ پوءِ ڦيرڙي پائي، ڇير ڇمڪائيندي هڪڙو هڪڙي پاسي ٻيو ٻئي پاسي هليا ويندا هئا، وري وري اوراڻا ڏئي ائين ڪندا هئا. بابا کي راڳ جي به ڪجهه ڄاڻ هئي. منهنجي زور ڀرڻ تي هڪ دفعو سر سارنگ ۽ سر سورٺ جهونگاري ٻڌايائين ۽ اهو مون کي ذهن نشين ٿي ويو. سر سورٺ جي ڪافي جي هڪ سٽ ته مون کي اڃا ياد آهي ته ”هڪ درد اڳيئي دل ۾ گهڻو، ٻيو سڄر سور سمايو آ.“
بابا جي طبيعت ۾ صبر، ڌيرج ۽ شانتي ايترو ته ڀرپور انداز ۾ موجود هئا جو ماڻ ماپ کان مٿڀرو هئا. اونهاري جي سخت گرمين ۽ اٺ تي سفر ڪري، آفيس جو ڪم اُڪلائي، ٽاڪ منجهند جو نماز پڙهي ماني کائي سمهندو هو. تڏهن بجلي جا پکا، ايئر ڪنڊيشنر (ٿڌڪارا) يا ريفريجريٽر (برفارا) ڪين هئا. سرڪار طرفان جهلي ڇڪيندڙ مقرر هئا، جي جهلي هلائيندا هئا ته دروازا بند ڪري اوندهه ڪري سمهبو هو. منجهند جي ننڊ ڪهڙي نه مٺي ٿئي ٿي. ڦڪا عرف خدا آباد جي بنگلي ۾، ڀان بنگلي ۾ توڙي لڪي تيرٿ بنگلي ۾ بابا سمهي ۽ مان پنجن سالن جو ٻار! نه ننڊ اچيم نه سک سان ويهان. نيٺ ورچجي ڇا ڪيان جو اڱرين سان بابا جون اکيون ڇڪي پٽيان ته جيئن جاڳي! حيرت آهي جو بابا کي ڪڏهن ڪاوڙ نه آئي. پيشانيءَ ۾ رڳو گهنج به نه پيس. کلي چوندو هو ”بابا اٿارڻو آهي ته سڏ ڪر يا ٻانهن کان وٺي لوڏ. ائين اکيون نه پٽ! پر منهنجي اها ساڳي ٻاراڻي حرڪت ۽ ٻي ڳالهه سجهيم ئي ڪونه، پر ’ڪڏهن ڪوسا نه ٿيا ڏوراپو ڏئي‘. رڳو کلي کڻي ماٺ ڪندا. بس ايترو چوندا ’بابا ڏاڍو زورآور آهين!‘ اهڙي شفيق پيءُ جون اهڙيون شفقتون وسرئي نه ٿيون وسرن جو اڄ به اڇي ڏاڙهي سان اٿئي ويٺي ابا! امان! پئي پوي. خوش نصيب آهن. اهي جن جو ابو امان حيات آهن ۽ اڃا کين خدمت جو موقعو ميسر آهي.
بابا جي دوستي تمام محدود هئي. هڪڙو ته مٽياريءَ وارو الهه بخش انصاري صاحب جنهن پوءِ حيدرآباد ۾ مستقل رهائش اختيار ڪئي ۽ الهندي ڪچي ۾ اسان جو پاڙيسري هو. ڪراچيءَ ۾ ٽي چار ماڻهو سجهن جن وٽ بابا اسان ٻارن کي به وٺي ويندو هو ڇاڪاڻ ته انهن سان گهرو رشتو هو. هڪڙو خانبهادر غلام النبي قاضي پاٽ وارو جو سولجر بازار نشترپارڪ وٽ هڪ بنگلي ۾ رهندو هو. سندس ٻه پٽ تمام مشهور ٿيا هڪ اي جي اين قاضي جو اسٽيٽ بئنڪ جو گورنر ۽ پاڪستان حڪومت جو سيڪريٽري جنرل به ٿيو، ٻيو جسٽس بشير قاضي. خانبهادر صاحب وجيهه شڪيل ۽ تمام شاندار شخصيت جو مالڪ هو. جيتوڻيڪ بابا جو بالا عملدار هئو ته به کيس گهڻي عزت ڏيندو هو ۽ ڀائپيءَ جو رستو رکندو هو. امان ۽ اسين ٻار سندس گهر اڪثر ايندا هئاسون.
ڪراچيءَ جو ڪلچر ايڏو مختلف هو جو 1935ع ۾ خانبهادر صاحب جي گهر واري هڪ انگريز ليڊي جيان لڳندي هئي. ويس به اهڙو يعني صرف فراڪ پائيندي هئي ۽ وار ڪٽيل هوندا هئس ۽ اسين انهن ڳالهين تي حيران ٿيندا هئاسين. خانبهادر صاحب ڳالهائڻ جو ڏاڍو فهميدو ۽ مهذب هوندو هو. مونکي ياد آهي ته هڪ هڪ لفظ جدا ڪري ڌيرج سان ڳالهائيندو هو. مثلاََ چوندو هو ته، ”خان صاحب توهانجي تجويز نهايت مناسب آهي، انهيءَ تي ويچار ڪرڻ کپي!“ اهو سندس انداز ڏاڍو پيارو لڳندو هو. هڪ لڱا وڃون ته پنهنجي پٽ جي اين قاضي سان ڊرافٽ راند ويـٺو کيڏي ۽ نهايت محو هجي. بعد ۾ پڇڻ تي بابا کي ٻڌايائين ته سندس مذڪوره پٽ جو ڌيان هڪ جڳهه نٿو کپي ۽ ان ڪري پڙهڻ ۾ به خيال ڇڙوڇڙ ٿي ٿا وڃنس ۽ علم جي حصول ۾ پوئتي پوندو وڃي سو ڊاڪٽر صلاح ڏني آهي ته ساڻس شطرنج يا ڊرافٽس راند کيڏو ته سندس ڌيان هڪ جاءِ کپندو ۽ پڙهڻ ۾ به هوشيار ٿي ويندو. ٿيو به ايئن جو قاضي صاحب نهايت محنتي ۽ ڄاڻو آفيسر ٿيو ۽ آءِ سي ايس جو امتحان به پاس ڪيائين ڏسو شطرنج جا رنگ.
اتي ئي سولجر بازار وٽ وڏا بنگلا هئا جتي معزز مسلمان آفيسر ۽ ٻيا وڏا ماڻهو رهندا هئا. سائين جي ايم سيد جو بنگلو حيدر منزل به اتي ئي آهي. علامه آءِ آءِ قاضي به اتي ڀرسان ئي رهندو هو. ٻيو بنگلو مسٽر علي بخش چنا جو جيڪو ان وقت ڪراچيءَ جو سٽي مئجسٽريٽ هو جو تمام اهم ۽ بااثر عهدو هئو. جسٽس ضياءَالحق چنا سندس فرزند آهي. انهن تي به اهڙو ڪراچي ڪلچر جو اثر هئو جو انگريزي پتلون ڏينهن رات پئي هوندي هئن. اسين سلوار قميص وارا، سو اها ڳالهه پسند ته ڪونه ڪندا هئا پر مورڳو سلوار قميص واري سان ڳالهائڻ ۾ به گهٽتائي سمجهندا هئا. علي بخش چنا صاحب جي بابا سان گهاٽي ياري هئي. ايتري قدر جو اسان ٻارن جي ڪنن تي اهي ڳالهيون به پيون ته ڪا سڱا بندي ٿيڻ واري آهي. اها ڳالهه ڪانه ڪبي.
خدا جي ڪرڻي اهڙي ٿي جو مان ستن اٺن سالن جو هئس ته مون کي پيٽ ۾ سخت سور پيو جو لهي ئي نه! تن ڏينهن ايڪسري وغيره ته هئا ڪونه پر ڊاڪٽر پوهومل سمجهي ويو ۽ بابا کي سمجهايائين ته ”هي اپينڊڪس جو سور آهي، ان لاءِ آپريشن ضروري آهي جا لاڙڪاڻي ۾ ڪانه ٿيندي، دير نه ڪر ڪراچي وڃو!“ بابا اهڙو ڪو تاثر نه ڏنو ته متان گهر وارن کي هراس ٿئي. سو رڳو ايترو چيائين ته ”ڪراچي علاج لاءِ وڃڻو پوندو!“ امان هراسجي ته وئي پر هڪدم تياري شروع ٿي وئي. تن ڏينهن تياري ڪا اڄ جيان ڪانه ٿيندي هئي جو بئگ ۾ ٻه وڳا وڌا ۽ ماڻهو روانو ٿي ويندو. ڪڻڪ پيسائي اٽي جون ڳوڻيون تيار ڪيون ويون. چانورن جون ڳوڻيون، سچي گيهه جا وڏا دٻا، مرچ مسالا، نوان سليٽا (بيڊ، ڪور) گهرايا ويا جن ۾ بسترا بند ڪيا ويا. ڪپڙن جون لوهي ٽرنڪون ڪلفن سان تيار ڪيون ويون. مامو جمعو ته هئو ئي پر ٻيو به هڪ نوڪر ۽ مائٽ موسيٰ سانگي ساڻ کنيوسين ۽ پاڙي جي هڪ مائي اسماعيل ماءِ، نوڪرياڻي طور شامل ٿي.
بابا پنهنجي ڄاڻ سڃاڻ سان حسن علي آفندي مرحوم وارن کان هڪ فليٽ، خورشيد لاج بلڊنگ آرام باغ روڊ تي ورتي، جا هنن مهربانن بنا مسواڙ جي ڏني. اها خورشيد لاج اڄڪلهه ڊهي وئي آهي جا پروفيسر اياز قادري واري ڌني رام بلڊنگ لڳ هئي. چار ڀائر، ٻه ڀينر ، امان بابا، ٻه نوڪر ۽ نوڪرياڻي اچي ڪراچي رهياسين. ڪراچي عجيب پئي لڳي، پڪا روڊ، وڏيون وڏيون بلڊنگون، ٿڌيون هوائون ۽ جهڙالو ڄڻ ته ملڪ ئي ڪو ٻيو هو، پر انهن اوچين بلڊنگن ۾ اسماعيل ماءِ اهڙو اچي منجهي جو ڀنڊڻ لائي ڏنائين ته ”منهنجو ساهه ٿو گهٽجي، مون کي واپس موڪليو!“ نيٺ روئي، رئو لاهي امان جي پيرن تي رکيائين. امان کيس ڪجهه خرچي ڏئي، ٽڪيٽ وٺي ريل ۾ چاڙهائي ڇڏيو ۽ هوءَ هلي وئي.
ڪراچي جو دستور اهڙو جو رڳو پيا ڊبل روٽي کائين جا ڦيڦي ۽ بنا ذائقي جي هئي. اسان کي کل تڏهن آئي جڏهن هڪڙو ماڻهو گاڏڙي تي مِٽي کڻي وڪڻڻ جا هوڪا پيو ڏئي. چيوسين مار ڪراچيءَ ۾ مٽيءَ جو به مانُ آهي جو ٽڪن تي ٿي ملي. ڪراچيءَ ۾ هوائون تن ڏينهن ۾ اهڙيون تيز گهلنديون هيون يا جايون اهڙو هوا جي رخ تي ٺهيل هيون جو وڇايل هنڌن تان چادرون اڏامي وينديون هيون. اهو انجنيئرن ۽ معمارن جو ڪمال هو جو سنڌ سيڪريٽريٽ جهڙي بلڊنگ ۾ پکا به لڳل ڪونه هئا پر آمهون سامهون وارا در کول ته ميز تان ڪاغذ به اڏامي ويندا. پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ پڙهيل اڻ پڙهيل ڪوڙيون ڊگريون کڻي هر محڪمي ۾ گهسي ويا ۽ اهڙيون دٻهڙ جايون ٺاهيائون ۽ اهڙي شهري رٿا بندي ڪيائون جو هوا مورڳو ڪيڏانهن منهن ڪري ڀڃي وئي. گهر جهڙا ڪبوترن جا دڙٻا. گٽر پيا اٿلن. مينهن پوي ته تلاءُ ۽ دٻا ٺهيو پون. گهٽ ۽ ڪمسرو اهڙو جو ساهه پيو نڪري. مٿان ڌنئونس وري اها ته ڪراچيءَ جي موسم، معشوق جي مزاج جيان تبديل ٿي وئي آهي.
اهو معشوق به ظاهر آهي ته ڪوئي هڪ درجن رقيب رکڻ وارو سندن ئي ڪڙم قبيلي جو هوندو. اسان تي ٽوڪ اها ته سنڌي سڀ اڻ پڙهيل ۽ گڏهه گاڏي ۽ اٺ گاڏي هڪلڻ وارا تن کي شاندار رهائش وارو شعور ئي ڪونهي. نڪي مرچ مسالي ۽ طعام مان ڄاڻن تنهنڪري احسان ڪري، اسان کي ڪلچر سيکارڻ ۽ حڪومتي گُر سمجهائڻ آيا آهن. پاڪستان تي به ٿورو، اسان تي به ٿورو. مون ته ڪو به اهڙو هڪ به اديب، دانشور، آفيسر، نواب، نوابزادو نه ڏٺو جنهن وٽ ”امان ڀانچوت، سالا ۽ چوتيا“ جو ڪلچر نه هو. سڌريل وري اهڙا هئا جو حيدرآباد ۾ هندن جي محل نما مڪانن ۾ جو سنگ مرمر جا چلهن وارا ڪاڪوس ڏٺائون ته انهن کي بورچيخانا سمجهي اتي رڌ پچاءُ شروع ڪيائون. اها سزا حقيقت ۾ اسان کي ملي آهي. پنهنجو ڪيتو پيا لوڙيون جو پنهنجا هڏ ڏوکي، هم زبان ۽ هموطن نرم مزاج ۽ نياز نوڙت وارا پاڙيسري ڪڍي، ياجوج ماجوج آڻي وهارياسون جن اسان کان اسان جي ڪلچر کان ۽ اسان جي ٻوليءَ کان نفرت ڪئي ۽ اسان کي ماري ڪٽي، ڪُهي پنهنجي ابن ڏاڏن جي گهرن ۽ شهرن مان لوڌي ڪڍيائون.
حد کان وڌيڪ شريف ٿيڻ به ڏاڍو خطرناڪ عمل آهي. پنهنجي ورثي جي پاڻ حفاظت نه ڪبي ته ٻيو ست ڌاريو ڪئين ڪندو؟ اسان رڳو مذهب جي ڀُتي رسي کي چنبڙي پياسون. اها ڀُتي رسي ڀلا ڪيئن ٿي بچاءَ ڪري. اڳي ئي هنڌان هنڌان ٽٽي پئي هئي. مذهب ۾ ئي سئو فرقا ٿي پيا آهن ۽ هڪٻئي جي رت جا پياسي آهن. مذهب ته رڳو ڍڪوسلو آهي باقي اصل ۾ ته هر ڪو پنجابي، پٺاڻ، سنڌي، بنگالي ۽ اڙدستاني آهي. اها ڳالهه مولانا ابوالڪلام ’آزاد‘ اڳ ۾ ئي صاف سڌي طرح چئي ڇڏي هئي. بلڪ اڳڪٿي ڪري ڇڏي هئي. پر اسان به مولانا جي ٻڌي نه علامه المشرقيءَ جي. هيءَ ياجوج ماجوج جي قوم ته اصل کان نرلڄي، نڪ پڪي ۽ پُستيون هڻڻ واري هئي. مولانا آزاد جهڙي نفيس، شريف، عالم ۽ ديندار شخص تي عليڳڙهه ريلوي اسٽيشن تي گاڏي اندر گهڙي حملو ڪري هاٿا پائي ڪري سندس بيعزتي ڪيائون، پوءِ به سڄي هندستان مان ڪنهن هڪ مسلمان به ان بي شرميءَ جي عمل جي نندا نه ڪئي. الٽو هنبوڇيون هڻڻ ۽ خوش ٿيڻ لڳا ڄڻ ڪو وڏو تير ماريو هجين. مٿان جناح صاحب به مولانا کي ’شو بواءِ آف ڪانگريس‘ يعني ”ڪانگريس جو گڏو“ چئي، جهڙوڪر شرپسندن جي پٺي ٺپري ڇڏي. ڪهڙا اندر جا ڦٽ کولي هڪڙا کولجن. ڪاغذ ڪارا ڪبا ته اهو دفتر کٽندو ئي ڪونه! اکين ڏٺا شاهد آهيون ۽ اندر ۾ اهڙا ۽ ايترا ڦٽ آهن جو کولبا ته جدا دفتر ٿي ويندا. اسان وٽ چوڻيون به اهڙيون آهن جو الٽو ڳچيءَ ۾ پئجي ٿيون وڃن. چي ’مِٺي به ماٺ، مُٺي به ماٺ!‘ ائين هوندو، پر معروضي حالتن هيٺ، هينئر ۽ ههڙي دور ۾ ماٺ مِٺي ڪيئن چئبي؟ ها صبر ۽ دفاعي تياري لاءِ چئجي ته پوءِ ٺيڪ آهي. نه ته هاڻي ته ماٺ، مُٺي آهي، جٺ آهي، تعدي آهي.
سو ڳالهه پي ڪيم بابا جي دوستن جي، علامه عمر بن محمد دائودپوٽي سان تمام گهڻيون روح رهاڻيون هئس. هڪ دفعي سڄي فئملي کي ٻگهوڙي بگيءَ ۾ چاڙهي علامه صاحب جي گهر وٺي ويو. اهو گهر، خدا نٿو ڀلائي ته عامل ڪالونيءَ ۾، اڄ جي ڊاڪٽر قمر صديقي جي نئشنل هاسپيٽل جي پٺيان هئو. ڊاڪٽر صاحب ۽ بابا ته ٻاهر ٿلهي تي ڪچهريءَ ۾ ويهي رهيا. اسين ٻار، اديون ۽ امان اندر گهر هليا وياسون. مونکي جيترو ياد پوي ٿو ته ڊاڪٽر صاحب کي رڳو نياڻين جو اولاد هئو. ٻه نياڻيون ته ذري گهٽ جوان يعني تيرهن چوڏهن سالن جون هيون ۽ اسان ٻارن سان نهايت شفقت سان پيش آيون. انهن مان هڪ نياڻيءَ جي شادي حيدآباد جي مشهور وڪيل ۽ رڄ چڱي مڙس الهه بچايو آخوند سان ٿي، جنهن جو فرزند عبدالحميد آخوند نهايت قابل ۽ صاف ذهن وارو وڏو آفيسر آهي. ٻي نياڻيءَ کي ڪنهن بدمعاش چور، زيل پاڪ جي بنگلي ۾ قتل ڪري ڇڏيو. ڊاڪٽر صاحب ٻي شادي بعد ۾، حيدرآباد جي مشهور شخصيت ضياءُالدين شيخ جي ڀيڻ سان ڪئي. علامه صاحب کي بابا لاءِ ۽ بابا کي علامه صاحب لاءِ ڏاڍي عزت ۽ محبت هئي. ڊاڪٽر اياز حسين قادري ڳالهه ٿو ڪري ته جڏهن علامه صاحب کي بابا جي موت جو ٻڌايو ويو ته آبديده ٿي ويو ۽ وفات جي تاريخ ڊائري ۾ نوٽ ڪري ڇڏيائين.
بابا جو حجائتو ۽ گهاٽو يار هو مسٽر علي بخش چنا، سٽي مئجسٽريٽ ڪراچيءَ جو. ان ڏينهن، 1932ع ۾ وڏو اهم عهدو هو. چنا صاحب قابليت ۽ چڱي طبيعت ڪري وڏو اثر رسوخ وارو هئو. مون کي سول اسپتال ڪراچيءَ ۾ داخل ڪيو ويو. ڪرنل سمپسن سرجن هو ۽ سندس بنگلو به اتي ئي هو. اها اسپتال اڄ واري نه هئي جو رڳي ڌپ ۽ گندگيءَ جو ڍير لڳي پئي آهي. بس اهو سامهون وارو پٿر جو ٺهيل بلاڪ هو. صفائي اهڙي جو مک پئي ترڪي. صبح شام ٽائيلس وارو فرش فنائيل جي پاڻي سان ڌوپبو ۽ اگهبو هو. نرسون گهڻو ڪري اينگلو انڊين هيون. سهڻيون اهڙيون جهڙيون پريون! ڀانءِ ته ويٺو ڏسجين. مان هئس ٻار سو مون سان ڏاڍو پيار ڪنديون هيون. ٽوال سان لڱ اگهي، ڪپڙا مٽائي، سينڌ ڪڍي، ڦڻي ڏئي منهنجا ڳٽا پٽينديون هيون. ذري پرزي جو خيال ڪنديون هيون ۽ ڏاڍو ڌيان ڏينديون هيون. اڄڪلهه جي نرسن جيان ڪونه، جو هڪ ته چُهڙن جهڙيون، مٿان پاڻ کي سمجهن اپسرائون ۽ ڳالهائڻ جون رُکيون ۽ کهريون، ۽ ڊيوٽي کان جواب. هڪ انگريز نرس ته ڪرسي وجهي منهنجي ڀرسان ويهي رهندي هئي ۽ دل وٺندي هئي. منهنجا وار هئا گهاٽا ۽ وڏا سو ڦڻي ڏئي چوندي هئي، ”اب بيبي بن گئي!“
نيٺ آپريشن وارو ڏينهن به آيو. بابا مونکي ٻڌايو نه گهر وارن کي. پاڻ ۽ مسٽر علي بخش چنا اسپتال ۾ بيٺا رهيا. جڏهن مونکي اسٽريچر تي کڻي هلڻ لڳا ته بابا چيو ته رڳو ”چڪاس ڪري واپس ڪندا!“ خيال هئس ته متان ڊڄي. پاڻ ۽ چنا صاحب اسٽريچر جي پٺيان پٺيان پئي آيا. جڏهن هڪ دروازي وٽ آيا ته مون پڙهي ورتو ته آپريشن ٿيٽر لکيل هو، سو وٺي ”بابا!، بابا!“ ڪري سڏ ڪيم ته متان بابا کي ٻڌائڻ بنا آپريشن پيا ڪن. دروازو بند ٿي ويو ته به مان ”بابا! بابا!“ ڪندو رهيس ته خبر ته پويس. تن ڏينهين ۾ نه بيهوش ڪرڻ وارا ماهر هئا، نه بيهوشيءَ جي سئي. ڪلوروفارم جو هڪ کوپو کڻي نڪ تي رکيائون. مونکي ڏاڍي گهٽ ۽ مونجهه ٿي سو هٿ سان کوپو کڻي پري ڪيم. پوءِ ته هٿ پير کڻي جهليائون ۽ مان ڦٿڪندي ڦٿڪندي بيهوش ٿي ويس.
پوءِ جڏهن اسان ڪاليج ۾ ڏيڏر ۽ سهي کي ڪلورو فارم سان بيهوش ڪرڻ لڳاسون ته ڏٺم ته ويچارا ڪيئن ته ٿڙڦيا ۽ ڦٿڪيا ٿي. بابا جو منجهند تائين ڪونه موٽيو ته امان سمجهي وئي ۽ ويچاري قرآن مٿي تي رکي کلئي آسمان هيٺان بيهي رُئندي ۽ دعائون گهرندي رهي. آپريشن ڪري مونکي ٻاهر ڪڍيائون ته مونکي هوش ئي نه اچي! شايد ڪلورو فارم، انداز کان ڪجهه وڌيڪ اچي وئي هئي. نيٺ ٽيپهريءَ جو امان کي گهرايائون. بابا ۽ مسٽر چنا به شام تائين بيٺا رهيا. ڊاڪٽر به پريشان. نيٺ ڊاڪٽر سمپسن پاڻ آيو ۽ چڪاسي چيائين ”ڪو خطرو ناهي!“ نرسون مونکي جاڳائڻ لاءِ ٿڦڙون پيون هڻن پر مان ٻڙهه ٻٽ. بابا جو وڏي دليري سان اڏول ٿيو بيٺو هو سو ان کي چيائون ته ”تون سڏ ڪرينس!“ بابا جو ”جمال! جمال!“ ڪري ٻه سڏ ڪيا ته اچي روئڻ ۾ ڇٽڪيو. امان چوندي هئي ته دل جي بيماري ان واقعي کان ٿيس. ڊاڪٽرن منهنجي پيٽ ڇاتيءَ کي زور ڏنا ته وات مان گجي نڪرندي رهي ۽ نيٺ اکيون کوليم ته سڀني جي جان ۾ جان آئي. اتي اچي اوندهه ٿي ۽ سڀ هليا ويا. اهو قائدو هو. رڳو موسو نوڪر مون وٽ رهيو.
ٽي ڏينهن کاڌو ته ٺهيو پر پاڻي به ڪونه پيا ڏين. پاڻي بجاءِ هڪ دوا گاڏڙ پاڻيٺ چمچي سان پيا ڏين. مان پيو منٿون ڪيان ته خالص پاڻي! خالص پاڻي! پر انتظام اهڙو جو مجال آ جو هڪ ڦڙو پاڻي جو مليم. ٽن ڏينهن کانپوءِ اسپتال جي ماني ڏنائون. اها اهڙي سٺي جو مزو اچي ويو. ڪسٽرڊ ۽ ميوو به ماني سان گڏ. اهڙو هو انتظام ۽ ايمانداري، جي ٻئي اڄ ناپيد آهن. بستري تي اٿڻ به ڪونه ڏيندا هئا. پيشاب ٽامچينيءَ جي ٿانءَ ۾ ڪرائيندا هئا جو موسو وڃي غسلخاني ۾ هاري ايندو هو. مهينو کن اسپتال ۾ رهايائون. ڦيٿن واري ڪرسيءَ تي گهمائيندا هئا. آخري ڏينهن تي امان پيشاب ڪرايو ۽ وڃي هاري آئي ته صفا پيلي ٿي وئي، چي ”گهوڙا !پيشاب رڳو رت.“ امان جو وهم ته شايد پيٽ ۾ يا آنڊي ۾ ڦٽ آهي، پر موسو چوي ته اهڙي ته ڳالهه ڪانهي روز ڳاڙهو پيشاب ايندو آهي. امان ڀونڊو گهروڙي ڏنس چي ”ههڙا تهڙا تو ڳالهه به ڪانه ڪئي!“ ڊاڪٽر کي سڏايو ويو ۽ ڊاڪٽر سمپسن پاڻ آيو ۽ مونکي ۽ رڪارڊ کي چڪاسي چيائين ته ”ڪو فڪر نه آهي، بلڪل ٺيڪ آهي، ڀلي گهر وٺي وڃوس. مثاني ۾ ننڍڙي پٿري آهي، جنهن معمولي زخم ڪري وڌو آهي. دوائن سان پٿري پاڻهئي ڳري نڪري ويندي!“ ٿيو به ائين. اهڙي ئي تشخيص، بنا چڪاسن ۽ بنا ايڪسري جي.
اهي پٿريءَ جون دوائون مونکي اڃا به ياد آهن. هڪ يورو ڊونل، ٻي سالوٽي، پوءِ به مونکي ڏاڪڻ لهڻ چڙهڻ، ڊوڙڻ، ڊڪڻ ۽ سائيڪل هلائڻ جي ڇهن مهينن تائين منع هئي. بهرحال، آپريشن وارو سڄو ڏينهن، صبح کان شام تائين، مسٽر علي بخش چنا، بابا سان ٻٽ اسپتال ۾ بيٺو رهيو ۽ ڊيوٽيءَ تي ڪونه ويو. مونکي جنهن ڏينهن اسپتال مان ڊسچارج پيا ڪن ته مان ڏکارو هئس. نرسن جو پيار، اسپتال جو ماحول ۽ سٺو کاڌو. سڀني مونکي گهر جهڙو بلڪ گهر کان به چڱو پيار، محبت ۽ سک ڏنو. اهڙو هئو انتظام ۽ ڊاڪٽرن ۽ نرسن جو ورتاءُ، تن ڏينهين. اڄڪلهه ته سڀ ڪو پيو چَڪي ۽ ڏاڙهي ۽ اسپتالون گند ۽ ڌپ جو مرڪز ٿي ويون آهن. ڊاڪٽر هڪڙو انگريز ٻيا سڀ هندو ماڻهو شيوا ڌاري سو جيڏي مهل سڏ ڪجين ته هڪدم هليا اچن. اسان مسلمان وانگر ڪونه جو طور خان ۽ صاحب بڻيو آڪڙ خان ٿيو پيا گهمن.
لاڙڪاڻي آياسون ته اوڙي پاڙي وارا ۽ ڳوٺ جا مائٽ به پهچي ويا. همدردي ۽ ڀائپيءَ جا اهي نظارا ياد ٿا اچن ته اکين ۾ پاڻي ڀرجي ٿو اچي. اڄ در در سان گڏ آهي ته پورو سڃاڻن به ڪونه، اچڻ وڃڻ ته ٺهيو! ڏوهه اسان جو پنهنجو آهي. ماڻهو ته قرب وارا آهن، ماڻهو ته آهي ئي ملڻسار جانور پر هي مڪينڪي (مشيني) دور اهڙو آيو آهي جو اسين پاڻ ئي ڪل پرزي جهڙا بيجان ۽ بي حس ٿي ويا آهيون. آئي جو آدر نه ڪبو ته اڳلو ڇو ايندو؟ ڪنهن جي گهر سيڙجي ملڻ ٿو وڃجي ته اڳواٽ ٻڌائي ۽ وقت وٺي وڃڻو ٿو پوي. سو به پڇندا ته ڪيئن اچڻ ٿيو؟ اهو ڪيڏو نه ناموزون ۽ اڻ سهائيندڙ سوال آهي. ملڻ ته ٺهيو رڳو ڪنهن کي فون ڪيو ته به پڇندو ”ڀلا ڪيئن فون ڪيوَ، حڪم ڪيو؟“ مان انهيءَ کي سڏيندو آهيان ’ڪراچي ڪلچر‘ پر هاڻي اهو ڪلچر سرحدن جو پابند نه رهيو آهي. ڀائي هي به ڪا ڳالهه آهي جو ڪنهن کي ياد ڪري خوش خير عافيت لاءِ فون ڪجي ته اڳلو وري پڇي ته ڪم ڪهڙو اٿئي؟ مان ته چئي ڏيندو آهيان ته ”سائين معافي ملي، اڳتي فون ڪونه ڪنداسون.“
حيدرآباد ۾ وڪيل هوندو هو مسٽر نور محمد ٻگهيو، مرحوم گذاري ويو آهي. لطيف آباد ۾ پاڙيسري هئاسون. سو چڱي حجائتي دوستي ٿي وئي. مون وٽ ته ڇا، مرحوم جو ڪنهن به ڪورٽ ۾ ڪيس ڪونه هوندو هو. هو روينيو جا ڪيس کڻندو هو ۽ ان ۾ ماهر ليکيو ويندو هو. اڪثر بورڊ آف روينيو ۾ سندس ڪيس هوندا هئا. هڪ ڏينهن ڪورٽ ۾ مان پنهنجي چئمبر ۾ ويٺو هئس ته نور محمد صاحب حجت ڪري هليوآيو. اٿي هٿ ڏنومانس ۽ ڪرسيءَ تي ويٺو. مان جو ڪم مان ورچيو ويٺو هئس سو سڌو سنئون سوال ڪيومانس ته ”ٻگهيا صاحب حڪم؟“ هن به نه ڪئي هم نه تم اٿي سلام ڪري چيائين، ”صاحب سلاماليڪم، اڳي به ڪڏهن ڪم سان آيا آهيون، جو اڄ ٿا ائين چئو! “ مونکي هڪدم غلطيءَ جو احساس ٿيو ۽ اٿي بيهي کيس سڏ ڪري چيم ته ”ويهو!“ ته ويٺو ته ڪونه الٽو چيائين ته ”صاحب جڏهن ڪم پيو ته اينداسين!“ ۽ هليو ويو. مان پنهنجي ڪئي تي ڏاڍو شرمسار ٿيس ۽ شام جو سندس بنگلي تي ويس ۽ چار ٽهڪ ڏئي موڪلايوسين، پر ندامت جو احساس اڄ به اٿم. اڳي ڪو قدم ڀري ايندو هو ته چنبڙي پئبو هئس ۽ وڃڻ ڪونه ڏبو هئس. اٿي موڪلائيندو هو ته به چئبو هئس ته ”نه ويهو!“
مامو حاڪم اسان وٽ ايندو هو ته مامي جو بوٽ لڪائي ڇڏيندا هئاسين، تڙ تڪڙ ۾ اٿي بوٽ ڳولهي ڳولهي، کلي ويهي رهندو هو ۽ چوندو هو ته ”ٻارن بوٽ لڪائي ڇڏيو آهي، ٺهيو نٿو وڃان!“ پوءِ اسين وٺي خوشيءَ مان تاڙيون وڄائيندا هئاسون ته مامو امان کي چوندو هو ”ادي ڏٺئي نه ٻارن جا ڪم؟“ اهڙو هو پيارو زمانو ۽ پيار ونڊڻ جو هنر. اڄ اهڙو نفسانفسي جو دور آيو آهي جو ماني پئي ميز تي رکجي ۽ مهمان ڀڳا پيا وڃن پنهنجين جيپن ۽ گاڏين ڏانهن! ”اڙي سائين، ويهو ماني کائي وڃو!“ ته پيا واچ ڏي ڏسندا ته ”سائين ٽائيم ڪونهي!“ پر منهنجو مرحوم دوست تپيدار تڳوسر وارو احمد خان رئيس اها ڳالهه اصل نه مڃيندو هو. هن جا وزندار ۽ حقيقت پسندانه پنهنجا نجي خيال ۽ تجربا هئا، سو چوندو هو ته ”ڀائو ماني کارائڻ واري جي نيت سچي ۽ پختي هجي ته پوءِ مجال آ جو کائڻ وارو نه کائي!“ اها ڳالهه به سورنهن آنا سچي آهي ۽ وزندار. ڪجهه پاڻ ڏي به ڏسجي.
ڊيل ڪارنيجيءَ چواڻي، ”غلطي پاڻ ۾ ڳولهجي!“ ڀٽائي گهوٽ به سسئي جي زباني چيو”ونگيئي ڪين وارن سين، تن گورن جا گوڏا“. ڏسو! سسئي پنهون توڙي ڏيرن کي بيڏوهي ٺهرائي، پنهنجي غلطي ۽ ويسلائي ڏي ٿي ڏسي. چي ”اٺن جا گوڏا پنهنجي وارن سان ٻڌي ڇڏين ها ته ڪو پنهون وڃي ها ڇا؟“ اهو سوچي چيم ”ملا سچو آهين!“ احمد خان کي اسين سڀ دوست ’ملان احمد‘ ڪري سڏيندا هئاسين. الله هن کي ملان جهڙو علم لدني عطا ڪري ڇڏيو هو. ڳالهه آهي اندر ۾ جهاتي پائڻ جي ۽ پاڻ کي ڏوهي سمجهڻ جي. اڄ هر ڪنهن جي هوڏ ته مان بيڏوهي ۽ اڳلو ڏوهي. پوءِ لٺيون ڪهاڙيون (اڄ جي زبان ۾ بندوقون) کڄنديون ڪِ نه؟ شاهه سائين چيو ته ”نمي کمي نهار!“ نمڻ کمڻ جو مطلب ڀاڙيائپ ۽ بزدلي ڪونهي. تربيت، تياري، سجاڳي ۽ ترتيب پنهنجي جاءِ تي اهم ۽ ضروري آهي، نمرتا ۽ گيديپڻي وچ ۾ هڪ اڻ لکو سنڌو آهي. ڏاڍو، ڏمر ۽ ڏنگي يا بري تي بڇ ته ڪرڻي ئي ڪرڻي آهي. اها عين عبادت آهي.
ملان احمد ٻي به هڪ پتي جي ڳالهه ڪندو هو. ڪنهن ڪاموري يا آفيسر جي ڳالهه هلندي هئي ته ”فلاڻو ههڙو ايماندار، ههڙو آنيسٽ!“ ته ملان چپ ڪري ٻڌي ٻڌي چوندو، ”مان نه مڃان!“. ”اڙي ملان! فلاڻو ته ٺپ آنيسٽ آهي!“ ته به چوندو، ”مان نه مڃان، ها قيمت وڌيڪ هوندس، باقي آنيسٽ هڪ الله آهي!“ ’قيمت وڌيڪ هوندس‘ اهو به هڪ وڏو سچ آهي پر سڄو سچ نه. مون شمس الدين صديقي ولد ماستر تاج محمد صديقي رٽائرڊ سيشن جهڙا عملي توڙي ذهني ايماندار شخص ڏٺا آهن جي ڪنهن به قيمت تي ڪونه وڪاڻا. ملان احمد جي ڪسوٽي پنهنجي جاءِ تي سچي پر تڏهن به، ’اڃا پڻ آهين ڪلجڳ ۾ ڪاپڙي‘. جسٽس محمد بچل ميمڻ جون ڪهاڻيون ته گهڻن کي ياد هونديون. مون ته پنهنجو پيءُ ڏٺو جنهن جو ملان احمد به معترف هو. ڳالهه پي هلي منهنجي آپريشن جي. ڳوٺاڻن جو منهنجي پيٽ تي چير ۽ ٽاڪن جا نشان ڏٺا سو حيران پيا ٿين. چي ”بلي! انگريز بلي! پيٽ ڦاڙي مرض کي جڙئون ڪڍيو ڇڏين!“ هاڻي ته اپينڊڪس جي آپريشن اهڙي عام رواجي ٿي وئي آهي، جهڙو طهر، اسڪول ويس ته منهنجي ماستر سائين همت سنگ به سڏي پيار ڪيو ۽ مٿي تي شفقت ڀريو هٿ ڦيريو.
بابا جو مونکي بيهوشيءَ جي عالم ۾ سڏ ڪري روئڻ، مون ته ڪونه ڏٺو پر سوچي اڄ به غمزده ٿي وڃان ٿو. اهي ٿورا ۽ محبتون ڪي وسارڻ جون آهن!؟ وساري نٿيون وسرن. مان پاڻ به اهڙين وارداتن مان گذريو آهيان ۽ اهي گهڙيون ڏاڍيون اذيتناڪ ٿين ٿيون. انهيءَ واردات جي ڪري يا هونئن ئي، بابا جو پيار ۽ شفقت مونسان مڙيئي مٿڀرو هئو، يا مان ائين سمجهندو هئس. مان آخر گهڙيءَ تائين ساڻس گڏ هئس. سندس نبض جي ٺڪ ٺڪ اڄ به منهنجي ذهن ۽ آڱرين ۾ محسوس ٿيندي آهي جو اتاولي مان هر هر سندس نبض تي هٿ رکندو هئس. اڄ رڳ رڳ کيس دعائون پئي ڪري. بلڪه لکين ماڻهن جون دعائون مٿانئس نڇاور پيون ٿين جن کي پڙهائي، علم ۽ اخلاق ڏئي، مانَ وارو شهري بڻايائين.
مير علي احمد خان ٽالپر چوندو هو ته سندس گرو ۽ گائيڊ علي خان ابڙو هو، حالانڪه مير صاحب پاڻ وڏو عالم، حافظ قرآن هو ۽ ڪڏهن به بابا جو شاگرد نه رهيو هو جڏهن بدر کي ضيائي مارشل لا دوران جيل ۾ وڌو ويو ته مير صاحب ڊفينس منسٽر جي حيثيت ۾ سرڪاري طرح ضياءُالحق کي خط لکي موڪليو ته ملٽري وارن منهنجي گهڙيندڙ جي پوٽي کي بيگناهه جيل ۾ وڌو آهي. اهڙي جرئت صرف شاهي خاندان جو مير علي احمد خان ئي ڪري سگهيو ٿي. ان خط جي ڪاپي سرڪاري طرح مون ڏي به آئي، جا مون وٽ هٿيڪي هوندي. بنا شاگرد هوندي، ڪنهن ماڻهو جي علم، اخلاق ۽ ڪردار مان ايڏو متاثر ٿيڻ معمولي ڳالهه ناهي. اهو خط مون ملٽري ڪورٽ ۾ پيش نه ڪيو. جيتوڻيڪ اسان جي وڪيل جسٽس شفيع محمدي اصرار ڪيو. مير صاحب سان ڳالهه ڪيم ته مرڪندي فرمايائين ته ”سرڪار، اهو تعويذ اتي اڳ ۾ ئي پهچي ويو هوندو ۽ يقيناََ اسان جي ۽ اسان جي قوم تي علي خان ابڙي جا احسان ناقابل فراموش آهن.“
قدر جوهر، جوهري بداند
ڪنهن به ماڻهو جي عظمت جي ڪسوٽي آهي، سندس واسطيدارن جي اخلاقي، معاشي ۽ اقتصادي ترقيءَ تي. پير، بزرگ ۽ چڱا مڙس پاڻ وڃن ترقي ڪندا، ماڙيون اڏيندا ۽ زمينداريون وڌائيندا ۽ سندن مريد ۽ پوئلڳ وڃن پؤڻا پوندا ۽ بد کان بدحال ٿيندا. اهو ڪهڙو فيض آهي؟ بس رڳو ٺڳي جو ٺاهه آهي. نبي سڳورا صلي الله عليھ وآلھ وسلم جن آيا ته پاڻ اهو ئي فقيري حال، سادو کاڌو يا لنگهڻ، سادو ڪپڙو، پٽ تي سمهڻ وغيره. هي پير صاحب ڏسو ته ڪوٽ قلعا ماڙيون بنگلا اڏيندا وڃن، ۽ سندن پوئلڳ ساڳيائي جاهل، اڻ پڙهيل ۽ سڃا، جيڪي ٿورو گهڻو هجين سو به پيرن جي حوالي. انهيءَ ڪسوٽيءَ تي پرکيو ته کري ۽ کوٽي جي ڄاڻ سولائيءَ سان پئجي ويندي. بابا هڪ نوڪر يا پٽيوالو رکيو جان محمد جمالي، سندس تعليم ۽ تربيت به ڪندو رهيو. نيٺ ان کي ماستر ڪيائين. اهو ساڳيو جان محمد جمالي سنڌي استادن جو وڏو جوشيلو اڳواڻ ۽ مثالي استاد ٿي ويو، ڪڏهن ڏاڍ آڏو ڪونه جهڪيو ۽ جيل به ڪاٽيائين. هي ته ٿيو جهرڪيءَ کي شاهين بڻائڻ، ٻيو ڇا. انهيءَ ليڊري واري زماني ۾ به مونکي ڪٿي ڏسندو هو ته ڏاڍي قرب ۽ نوڙت سان هلي اچي ملندو هو.
هرقل شهنشاهه روم، پنهنجو خاص داناءُ ماڻهو موڪليو مدينھ منوره ته پنهنجي سر جاچ ڪري اچي ته پيغمبر اسلام ﷺ۾ اُها ڪهڙي خاص ڳالهه آهي جو ماڻهو سندس فدائي بڻجي ٿا وڃن. ان ماڻهوءَ جيڪا رپورٽ ڏني سا دلچسپ ۽ وزنائتي آهي. چيائين ته، ”جيڪو به وڏو ماڻهو رسول عربي ﷺسان ملي ٻاهر اچي ٿو سو پاڻ کي ائين ٿو سمجهي ته هن جهڙو معمولي ماڻهو ٻيو ڪونهي، انهيءَ جي برعڪس جيڪڏهن ڪو معمولي ماڻهو رسول ڪريم ﷺسان ملي ٻاهر نڪري ٿو ته، هو ائين ٿو ڀانئي ته هو ڪو تمام وڏو ماڻهو آهي.“ اهي آهن رسول اڪرم ﷺجا اصلي معجزا جو گهڙيءَ ۾ ڦرڪو ڦريو وڃي جو هڪ وڏو ماڻهو پاڻ کي تمام ننڍو ماڻهو سمجهڻ لڳي ۽ هڪ مسڪين ماڻهو سمجهي ته مان معمولي نه پر تمام وڏو ماڻهو آهيان. لڳي جادو ٿو، پر اها هڪ غير جانبدار دانشور جي رپورٽيڊ راءِ آهي. لاشڪ حضور سائين جا غلام، سڪندر ۽ دارا کان عظيم تر هئا.
علي خان ابڙي ۽ جان محمد جماليءَ جو ذڪر انهيءَ پس منظر ۾ پيش ڪيو ويو آهي. باقي تڪبر کان توبه الله معاف ڪندو. مونکي به ابي کي به.
***