9
مرحوم حيدر بخش جتوئيءَ جي به اها عادت هئي. عام جلسن ۾ لائوڊ اسپيڪر تي الله تبارڪ و تعاليٰ جي شانَ ۾ گهٽ وڌ ڳالهائيندو هو. ان جو عوام تي الٽو اثر پوڻ لڳو. خود پارٽي وارن کيس منع ڪئي ته مذهب يا الله تعاليٰ بابت هو تقرير ۾ ڪجهه نه ڳالهائي. حيدر بخش ڏاڍو مخلص هو ۽ معصوم طبيعت به. چيائين ”ڇا ڪيان پاڻ روڪي نٿو سگهان.“ پارٽي وارن مونکي حڪم ڪيو ته مان حيدر بخش جي ڀرسان ٿي ويهان ۽ جڏهن تقرير دوران هو مذهب جي موضوع تي اچي ته مان سندس قميص کي ڇڪ ڏيان ته هو پاڻ روڪي ويندو. حيدر بخش کي به اها تجويز وڻي. تقرير ڪندي جڏهن جوش ۾ آيو ۽ مذهب جو موضوع ڇيڙيائين ته مون سندس قميص کي ڇڪ ڏني ته لائوڊ اسپيڪر تي زور زور سان چيائين ته ”ڪامريڊ مونکي نه جهليو، ماڻهن کي سچ ٻڌائڻ گهرجي!“ مون وري به سندن قميص کي ڇڪ ڏني ته نالو کڻي چيائين ته ”ڪامريڊ فلاڻا مون کي نه روڪ، چوڻ ڏي!“
مرحوم جو پنهنجو حال اهڙو هو جو کانئس ڪو ڪم ڪڍڻو هوندو هو يا ڪو مخصوص بيان ڏيارڻو هوندو هو ته تاج محمد ۽ مان، لينن جو فوٽ کڻي پوءِ وٽس ويندا هئاسين. جڏهن مطلب جي ڳالهه تي ايندا هئاسين ته تاج محمد، لينن جو فوٽو ڪڍي اڳيان رکندو هو ته مرحوم حيدر بخش هميشھ جذباتي بڻجي، کٻي مٺ ڀڪوڙي چوند هو ”پارٽيءَ لاءِ جان به حاضر آهي، حڪم ڪيو ڇا ڪرڻو آهي؟“ ڇا اها صاف اگهاڙي شخصيت پرستي نه آهي. اسين ته وري به اصولن ۽ اخلاقيات جي ڳالهه ٿا ڪريون. هُو ته پارٽي جي نانءُ تي سڀ حدود اورانگهي ٿا وڃن.
ڪير نٿو ڄاڻي ته روس ۾ پارٽي مفاد ۾ لکين ماڻهو ۽ ڪارڪن ڪُٺا ويا. اهڙو ڪوس ڪري پوءِ اصول ٺاهيو ويو ته ”زياده ماڻهن جي زياده مفاد خاطر، ڪجهه به ڪرڻ جائز آهي.“ انهيءَ کان ته مهاتما ٻڌ جو اصول چڱو ته ”ڪارو نانگ ته ڇا، هڪ ماڪوڙي به نه ماريو.“ اهو ته هڪ بهشتي اصول چئبو. جنت ۾ ئي ائين ڪري سگهبو. انسان ذات جي مفاد خاطر اهڙا آفاقي اصول جڙندا آهن، اسان جي مذهب ۾ فرمايو ويو ته ”هڪ انسان جو قتل، ساري انسانيت جو قتل آهي.“ انهيءَ آفاقي مذهب جا پيرو وتن ڍولڪيون وڄائيندا ته ڪارو ڪاري جو قتل جائز ۽ عين اسلام آهي. تفو بر تو.
اهو ”تفو بر تو“ تڪيو ڪلام هوندو هو. خان صاحب عبدالحق وڪا جو، هو اڄ ٽين سيپٽمبر 1996ع، اڱاري جي ڏينهن، صبح جو ٽنڊي آدم ۾ گذاري ويو. صبوح جو چئين بجي نوڪر کان پاڻي گهريائين ۽ ننڊ نه اچڻ جي شڪايت ڪيائين. صبوح جو پنجين بجي آرام سان بنان شور شڪايت جي آرام سان دم ڏنائين. ڏاڍو ذهين، دلچسپ ۽ زنده دل ماڻهو هو. ڪچهري ۽ مذاح جو ڪوڏيو. وٽس ويٺي ڏکندو ڏور ٿي ويندو هو، کل مسخري لڳي پئي هوندي هئي. چرچو گهٻو بند ئي ڪونه ٿيندو. عام توڙي خاص وٽس ڳاهٽ پيا ٿيندا هئا. هر ڪنهن کي کلي پيو کيڪاريندو بلڪ ڀاڪر پائي ملندو. ڀلي ڪو مزور، هاري، ڀنگي يا چُهڙو هجي. سندس هڙئون وڙئون مدد ڪندو هو. هٿ جو ڇوٽ، سخي مرد هو. سڀ وڏا ماڻهو سندس سلامي هئا. ٻيراڻيءَ جا ڄام، سنڌڙي جا جوڻيجا، فدا حسين ڏيرو، رسول بخش مري وارا شاهنواز جوڻيجو، مهاجر، پنجابي، آفيسر ۽ عوام هر ڪو پير ڀري وٽس ايندو هو. پاڻ ڪاڏي ڪونه نڪرندو هو. سندس حسن اخلاق ۽ اخلاص اهڙو هو جو سڀ ڇڪجي وٽس ايندا هئا. نوڪرن هارين وغيره کي سڏي گڏ ويهاري ماني کائيندو يا چانهه پيئندو هو. پوليس جو ايس پي هو ته به اردلي يا سپاهيءَ کي سڏي گڏ ويهاري چانهه پياريندو هو. سندس دوستن ۽ مداحن جو دائرو تمام وسيع هو. جتي به رهيو اتي سٺو نالو ناموس ڇڏيائين. اصولن تي سوديبازي ڪانه ڪيائين ۽ نه ئي پئسي جو پوڄاري هو. هر ڪنهن جي ڪم ايندو هو ۽ هر ڪنهن تي احسان ڪيائين. پنجاسي سالن جي عمر ماڻيائين ۽ سڄي صدي جهڙوڪر دوستن، احبابن ۽ غريب غربي لاءِ وقف ڪري ڇڏيائين.
وڏو بختاور ماڻهو هو. جتي ويو اتي عزت پاتائين. شڪار جو شوقين، کير ٿر جي پهاڙن ۾، ٿر جي بيابانن ۾، ڪڇ جي رڻ ۾ جتي ڪٿي شيل شڪار ڪيائين. هندو ماڻهو ۽ سيٺيون ته مٿس ٻلهار ويندا هئا. سيٺيون به اڄڪلهه جا پاڪستاني ڪاغذي سيٺ نه بلڪ نج خانداني سيٺ. ڏاڍو ذهين ۽ پنهنجا نجي خيال ۽ سوچ جو خالق هو ۽ اهڙا نقطا ڪڍي وٺندو هو جو ٻئي ڪنهن کان اڌارا ورتل ٿي نٿي سگهيا. مثلاَ هڪ ڀري محفل ۾ جتي مسلمان، رئيس، هندو سيٺ توڙي ٻيا پڙهيل ڳڙهيل ماڻهو ويٺا هئا، اٿي بيهي چيائين، ”اسين مسلمان سڀ ڀنگي. چهڙا، چمار يا وڌ ۾ وڌ ڀيل ڪولهي آهيون. جڏهن محمد بن قاسم آيو تڏهن خانداني ماڻهو راڻا، راجپوت، راجا، زميندار ۽ سيٺ ته مسلمان ڪونه ٿيا، باقي ٻاليشاهي ۽ ٻيا اهڙا مسلمان ٿي ويا. اسين انهن جو اولاد آهيون.“ ڄام صاحب اعتراض ڪيو ته به چيائين ته ”سائين توهان به سما راجپوت آهيو نه.“ ڄام صاحب چيو ته ”بيشڪ!“
جيئن مٿي ذڪر ڪري آيو آهيان ته انب جي وڻ ڏانهن اشارو ڪري چيائين ته ”سائين هيءَ شگر فيڪٽري ڪٿان آئي. ڪنهن لڳائي؟“ جرئت ۽ فرض شناسي ايڏي جو مير غلام علي خان ٽالپر کي گرفتار ڪري مٺي پهچائڻ کان انڪار ڪيائين ۽ پنهنجو پروموشن وڃايائين. ٻئي دفعي وري جڏهن سانگهڙ ۾ ايس پي هو ۽ خانبهادر وساڻ جي ڪنڊياري واري اوطاق تان چوري ٿي ته مٿس زور وڌو ويو ته ان ڏوهه ۾ عمر ڪوٽ واري سيد غلام حيدر شاهه کي گرفتار ڪري. انڪار ڪرڻ تي کيس هٽائي مٺيءَ جو ڊي ايس پي ڪيو ويو ته کلندو خوشيءَ سان هليو ويو. بعد ۾ ايس پي جهڙي عهدي تان استعفا ڏئي، ٽنڊي آدم ۾ مستقل رهائش اختيار ڪري ويهي رهيو. هندو سيٺين جو منجهس ايڏو اعتبار جو مفت ۾ کيس زمينون ڏئي هندستان وڃڻ لاءِ تيار هئا پر پاڻ صاف انڪار ڪيائين.
نيٺ هڪڙي سيٺ ٽيڪمداس تلوڪچند پنهنجي پنج سؤ ايڪڙ زمين ديهه ڳاهڪيءَ ۾ خلاصي واٽر ڪورس ۽ بنگلي سميت لک پڙهه ڪرائي دستاويز اچي جهوليءَ ۾ وڌس، پر هي چوي ته مون وٽ پئسا ڪونه آهن. سيٺ چيو ته ”تون رڳو پنجاهه هزار ڏي.“ سو به چيائين ته ”ڪونه آهن“ ته سيٺ پاڻ مرادو حجائتي نموني چيس ته ”ڄٽ هيءَ جيپ تنهنجي آهي نه؟ اها وڪڻ ته پندرهن هزار کن ملندءِ. بيٺل فصل به ويهن پنجويهن هزارن جو آهي اهو وڪڻي مونکي ڏجانءِ. باقي پندرهن هزار کن گڏ ڪري وٺ، کڻي پنهنجيون ميهڙ واريون زمينون وڪڻ. وڃي زمين تي قبضو ڪر نه ته لالا اسرار ان زمين ۾ اکيون وجهيو ويٺو آهي قبضو ڪري ويندو!“ عبدالحق کي ڳالهه دل سان لڳي سو جيپ ۽ ڪجهه ميهڙ جي ملڪيت وڪڻي، سيٺ کي پئسا ڏنائين. بيٺل فصل جون ڦٽيون وڪڻي پنجاهه هزار پورا ڪري سيٺ کي ڏنائين. چوندا آهن الله ڇت ڦاڙي ڏيندو آهي.
عبدالحق کي به ائين لکن جي ڀلي زمين ملي. پاڻ اڃا نوڪريءَ ۾ هو سو زمين منهنجي نالي ۾ کاتو ڪرايائين. پوءِ به ائنٽي ڪرپشن ۾ انڪوائري هلي. مان نئون نئون وڪالت پاس ڪري آيو هئس سو ايترا پئسا ته مون وٽ به ڪونه هئا. پر انڪوائري آفيسر لکيو ته وڏي ماڻهو جو پٽ آهي سو انهن لاءِ پنجاهه هزار ڪا وڏي ڳالهه نه آهي حالانڪ بابا وٽ ڏهه هزار ڪونه هجن جو راءِ صاحب ٽوپڻ داس وارو بنگلو خريد ڪري سگهون. اهو ته ٺهيو، پر ٻيا ڪيترائي سيٺيون هزارين ايڪڙ ڀليون زمينون سندس نالي ڪري هندوستان هليا ويا پر عبدالحق ان مان هڪ ايڪڙ جي پيدائش نه ورتي ۽ هارين کي تلقين ڪندو آيو ته ”بابا سيٺين جي امانت رکندا وڃو!“ پر غريب هاري ناري، ڪوڙا ڪليم خريد ڪري زمينون پنهنجي نالي ڪرائي ويا. عبدالحق جي پٽن کيس چيو ته بابا اسان کي ڇڏ ته اسين ٿا زمينن تي قبضو ڪري پيدائش کڻون. عبدالحق جو اثر رسوخ به هو. خود هاري به راضي هئا، پر عبدالحق صاف انڪار ڪيو ته پرائي امانت جي پائي به حرام آهي ۽ جن اعتبار ڪري زمين سندس نالي ڪئي هئي انهن کي دوکو ڪيئن ڏبو. سندس پٽ نادر چوي ته بابا جڏهن سيٺ آيا، يا مالڪي ڪيائون ته کين موٽائي ڏينداسون پر عبدالحق اصل نه مڙيو. اڄ هو زنده ناهي پر غريب غربو، اوڙي پاڙي وارو، سڀڪو کيس ياد ڪري روئي ٿو.
ڪن ٿورن کي خبر هوندي ته مشهور ڌاڙيل، ميرو نظاماڻي، ڦل ماڇي، پوڙهو ۽ منٺار کي عبدالحق ماريو هو جڏهن هو ٽنڊي محمد خان ۾ ڊي ايس پي هو. انهن ڌاڙيلن جو ايڏو ڏهڪاءُ هو جو وڏا وڏا ماڻهو ڪوٽن منجهه هوندي کانئن ڏڪندا هئا. عبدالحق کي انهن ڪارنامن تي انعام، آفرين ناما ۽ هڪ سوني روليڪس واچ سرڪار طرفان مليل هئا. جڏهن ڌاڙيلن پوڙهي ۽ منٺار کي ماريائين ته مان به وٽس ٽنڊي محمد خان ۾ ٽڪيل هئس. ڏينهن جو يارهين بجي جاسوسن اچي خبر ڏنس ته پوڙهو ۽ منٺار ساجن سوائي جي ميلي تي آهن. ان وقت سائين الهه بخش شاهه سان شطرنج ويٺي کيڏيائين. راند کي ڊاهي چيائين ”هلو ته هلون!“ سائين الهه بخش شاهه ڪونه هليو باقي مان سپاهين سان گڏ ٽرڪ ۾ چڙهي پيس. ٽاڪ منجهند جو سخت گرمي ۽ لڪ ۾ اچي ڏس واري هنڌ پهتاسين. عبدالحق سپاهين کي آڙ ۾ ليٽائي ڇڏيو. مان ساڻس گڏ هئس. پر ڌاڙيل جي نهايت چالاڪ ٿين ٿا سي اڳواٽ ئي اتان نڪري ويا هئا.
اسان ميلي جي ٻاهران وڻن هيٺ ويهي رهيا سين. جاسوسن اعتماد سان چيو ته ”ڀرپاسي ۾ هوندا، اجهو ٿا خبر لهي اچون.“ سپاهين اجازت گهري ته ماني کائي وٺون. عبدالحق اجازت ته ڏني پر چيائين ته ڪو به هيڏي هوڏي نه ٿئي. رڳو هڪڙو ڄڻو وڃي ٻوڙ ماني وٺي اچي. ماني آئي سپاهين ماني کائڻ شروع ڪئي. مان ۽ عبدالحق به پٽ تي ماني کائڻ ويٺاسون اڃا هڪ گرهه پٽيو هئوسون ته جاسوسن اچي اطلاع ڏنو ته فلاڻي ڄار (کبڙن) ۾ ويٺا آهن. عبدالحق پٽيل گرهه کڻي رکيو ۽ اٿي بيٺو چيائين ”جوانو هلو، چڙهو ٽرڪ ۾“ سپاهين چيو ماني کائي وٺون ته چيائين ”نه، مهل نڪري وئي ته ڳالهه وئي!“
سپاهين کي ڄار جي چوڌاري پوزيشن ۾ ويهاري، توتاري تي ڌاڙيلن کي چيائين ته ”نڪري پيش پئو نه ته مارجي ويندؤ!“ جواب ڪونه آيو. فائرنگ جو آرڊر ڏنائين ته موٽ ۾ ڌاڙيلن به فائرنگ شروع ڪئي. خوش ٿيو جو پڪ ٿيس ته ڌاڙيل گهيري ۾ آهن. اڌ منو ڪلاڪ فائرنگ هلي پوءِ ماٺي ٿي وئي پر سپاهين کي پوزيشن تي قائم رهڻ جو آرڊر ڏنائين ته متان ڌاڙيل دوکو ڏئي نڪري وڃن. پوءِ گرنيڊ (هٿ سان اڇلڻ وارو بم) اڇلائڻ جو حڪم ڏنائين. وري توتاري تي ڌاڙيلن کي پيش پوڻ لاءِ چيائين ته به اتر ڪونه مليو. پوءِ ڄار ۾ اندر گهڙڻ جو ارادو ڪيائين ته سپاهين خطرو ڏيکاريو ته متان ڌاڙيل اوچتو حملو ڪري سپاهي ماري وجهن. عبدالحق چيو ته سپاهي نه مارائبو. پوءِ ڄار کي باهه ڏياريائين ته ان صورت ۾ ڌاڙيل ضرور ٻاهر نڪري ڀڄڻ جي ڪوشش ڪندا. پوءِ به هو ڪونه نڪتا ته پڪ ٿيس ته مارجي ويا سو پنهنجي سر ٻن چئن سپاهين سان ڪاهي پيو ڄار ۾. ڏسون ته ٻئي ڌاڙيل مئا پيا آهن.
مئلن کي ڀونڊا ڏئي، ماءُ ڀيڻ تي گاريون ڏنائين. چيائين ”سائين ههڙا تهڙا هيڏا ظالم نه نياڻي سياڻي جو ننگ نه حياء شرم، ڀيڻ (.....) وتن مسڪينن کي ماريندا. لاش ڄنڊن کان گـهلائي، ٽرڪ ۾ وجهائي ساجن سوائيءَ جي ميلي تي کڻائي خلق خدا کي ڏيکاريائين ته ظالم مارجي ويا. ماڻهن به سک جو ساهه کنيو.
مشهور حر ڌاڙيل ميرو نظاماڻي عرف حاجي امير علي نظاماڻي کي به ائين هڪ ننڍڙي ٻن ٽن گهرن واري ڳوٺڙي تي صبوح سوير ڪڙو چاڙهيائين ۽ للڪاريائين ته ”ميرا نڪري پيش پؤ نه ته مارجي ويندين“ چپ چپات ٿي وئي. ائين ڪندي هڪ ماڻهو اجرڪ ويڙهي ڪجهه ڪرونڊڙو ٿي مسجد طرف وڃڻ لڳو. عبدالحق جي پوليس واري اک ڏسي ورتو ته اجرڪ اندر رائفل هئي سو هڪل ڪيائينس.”بيهه! نه ته مارجي ويندين“ ڪو نه بيٺو وري هڪل ڪيائونس. ميروءَ اجرڪ اڇلي ڀيڄ پاڳارا! جو نعرو هنيو ۽ رائفل سنڀاليائين ته عبدالحق جي اشاري سان هڪ لحظي ۾ گولين جو ڌوڙيو ٿي ويو ۽ ميرو ڦهڪو ڪري ڪري پيو. پوءِ به خبرداري سان آهستي آهستي وڌندا وڃي سندس رائفل کنيائون ته متان ڇل ڪيو هجيس ۽ اڃا جيئرو هجي. پر هو مري چڪو هو. چاپئين ننڍڙي ڏاڙهي، وٽيل مڇون، نڪ نقشو سهڻو ۽ ڇاتي ويڪري. ايس پي آر جي جوانن خوشي ۽ جوش وچان دنبها هنيا. ميرو نظاماڻي جي معرڪي کان متاثر ٿي مون پنهنجو پهريون افسانو لکيو، ”هو حر هو“. جو لال بن يوسف جي اخبار ”طوفان“ ۾ ڇپيو.
منهنجو ٻيو افسانو ’پيراڻي‘ قادر بخش نظاماڻيءَ جي ڊيلي اخبار ۾ ڇپيو. افسانا اخبار ۾ ڇپجڻ تي مون کي ته ڪا خوشي ڪانه ٿي. جيڪي سو ڀئه ٿيم ته متان ڪو غلط نظريو يا تاثر نه پيدا ڪيو هجيم ڇاڪاڻ ته ليکڪ تي وڏي ذميواري پوي ٿي. ذميواريءَ کان مادر پدر آزاد لکڻيون ڪيئن معاشري، قوم يا نوجوان طبقي جي ذهن ۾ ٺوسي وجهبيون. اسان جي ٽهيءَ کان پوءِ جيڪي ليکڪ پيدا ٿيا سي اهڙي ڇڙواڳيءَ تي مورڳو پڏرجندا هئا، جي سندن لکڻي ڪنهن اخبار ۽ رسالي ۾ ڇپبي هئي ته نه رڳو خوش ٿيندا هئا بلڪ ڦونڊ ۾ ڀرجي ويندا هئا ۽ اهڙي اخبار يا رسالي کي سند طور سانڍيندا ۽ پيش ڪندا هئا؛ ڄڻڪ اهو دانشوريءَ جو سرٽيفڪيٽ هجي. دانشور کي سرٽيفڪيٽ جي ڪهڙي ضرورت؟
محترم محمد حفيظ قريشيءَ کي سٺا ۽ سهڻا جملا ڳالهائڻ جي ڏات آهي يا سندس سچو ۽ پرخلوص جذبو آهي جو کانئس اهڙا جملا چورائي ٿو. جهونا ڳڙهه ۾ پڙهندا هئاسون ته ڪارلائيل جو ڪتاب هيرو آف پرافٽس پڙهيوسين جنهن ۾ حضورصلي الله عليه وآلھ وسلم جي جي شان ۾ تعريف ڪيل آهي. هڪ دوست اها ڳالهه ڪئي. حفيظ صاحب هڪدم چيس ته، ”مهربان، رسول الله صلي الله عليه وآلھ وسلم جي ذات کي ڪارلائيل جي سرٽيفڪيٽ جي ڪا ضرورت ڪانهي. البت ڪارلائيل کي اهڙي ڳالهه چوڻ تي، چڱي چال جو سرٽيفڪيٽ ڏئي سگهجي ٿو.“
واهه. سٺا جملا ڳالهائڻ جو ملڪو مون ٻن شخصن ۾ ڏٺو، هڪ محمد حفيظ قريشي ۽ ٻيو منهنجو مرحوم دوست غلام النبي سومرو، جنهن کي مير علي احمد خان ٽالپر زوريءَ سڏائي ساڻس ڪچهري ڪندو هو. ان جو ذڪر مٿي ڪري چڪو آهيان جنهن جي گفتن کي عبدالله ميمڻ وهسڪيءَ جي پيگ برابر ٿي چيو. مان غلام النبيءَ کي سندس ٽنڊي ولي محمد واري فليٽ تان وٺي آيس. جڏهن عبدالله صاحب کيس سڏ تي نه اچڻ جو ڏوراپو ڏنو ته غلام النبيءَ انگريزيءَ ۾ جواب ڏنو،Unequal combinations are always detrimental to the weak يعني غريب ۽ وڏي ماڻهوءَ جو تعلق، هميشه غريب لاءِ نقصانڪار هوندو. اهڙو لاجواب گفتو!
ٽنڊي آدم واري خانصاحب عبدالحق وڪي جو ذڪر پئي ڪيم. ميرو نظاماڻيءَ لاءِ جڏهن مون چيو ته ”وڏو دلير هو!” ته چيائين ”واهه سائين واهه! ههڙو ڀاڙيو، بزدل ڪميڻو جو اتيت غريبن ۽ مسڪينن کي ڦري لٽي، سو ڪيئن بهادر چئبو؟“ سچي ڳالهه ڪيائين. محترمه بينظير ڀٽو به دهشتگرد مهاجرن کي ’بزدل ڪوئا‘ ڪوٺيو ته ڏسڻا وائسڻا پڙهيل ڳڙهيل مهاجر ڪاوڙجي پيا. اسان وٽ به ڌاڙيل کي هيرو جو درجو مليو وڃي ۽ خودڪشي ڪندڙ ۽ پاڻ ساڙيندڙ کي ’شهيد‘ جو. ڪارو منهن آهي اهڙن هٿرادو هيرو ۽ شهيدن جو ۽ اسان جي اونڌي سوچ جو. اخبار ۾ خبر آئي ته هڪ نوجوان کي ڪنهن پوليس آفيسر گاريون ڏنيون ته گهر اچي پاڻ گاسليٽ هاري باهه ڏنائين. ٿڪ هجيس. اڙي ڀاڙيا! انهيءَ کان ته بهتر هو ته ان پوليس آفيسر جي پٽڪي لاهي، ڀونڊا ڏئي موچڙا هڻي اچينس ها ته پوءِ چئجي ها ته ها ٻيلي مڙس غيرتمند هو. باقي ڏاڍي جي آڏو ڪوئو بڻجي گهر اچي پاڻ ساڙڻ ته حد درجي جي بيوسي، ڀاڙيائپ ۽ انسان ذات جي توهين آهي.
انساني سوچ کي ڪو غلط فڪر اچي ٿو وڃي پوءِ سندس ذهن کي ڪوريئڙي جي ڄار جيان ڄارو لڳي ٿو وڃي ۽ ماڻهو جهالت جي گپ ۾ گچندو ٿو وڃي. پوءِ فيصلا به اهڙائي بيوقوف ڀولڙي جيان ڪندو ويندو ۽ نيٺ پنهنجو ڳاٽو ڀڃندو يا ڀڃائيندو. ميرپور بٺوري ۾ مان جج هئس ته هڪ ڌاڙيل ساماڻو مامُو گڙدالي. گرفتار ٿي منهنجي ڪورٽ ۾ آيو ته هر حاضريءَ تي ماڻهو کيس ڏسڻ پيا اچن. مون مٿس ڪيس هلائي ست سال ٽيپ ڏئي ڇڏي. ٻيا ته ٺهيو پر محترم قاسم پٿر جو هڪ ئي وقت دانشور، اديب ۽ سياستدان آهي، تنهن مون کي اچي ميار ڏني ته ”ڪهڙي نه قنڌار مڙس کي سزا ڏني اٿئي!“ ”اڙي!“ مون چيو، ”پٿر، ههڙي ڪميڻي کي ٿو تون دلير ۽ دلاور مڙس چئين جنهن هڪ غريب هٽ واڻئي جي گهر ۾ گهڙي ڦر ڪئي ۽ ويچاري واڻئي کي زال ۽ نياڻين آڏو ٿڦا ٿوڦي ڪئي!“ قاسم پٿر ڏاڍو ڦڪو ٿيو. سچ ۽ سچائي ته هر انسان ۾ اڳيئي موجود آهي، جا هو وساري ٿو ويهي. پوءِ جڏهن کيس ياد ٿو ڏيارجي يا ڌونڌاڙجي ٿو ته کيس سچ، سج جيان چٽو ٿو نظر اچي. مون کي به اهو سچ عبدالحق ڏيکاريو.
حياتيءَ جا ننڍڙا ننڍڙا معمولي واقعا، انسان جو مستقل ڪردار تشڪيل ڏيڻ ۾ وڏي اهميت رکن ٿا. رڳو مهل ۽ موقعي جو فائدو وٺي ٻار يا نوجوان کي سنئين دڳ لائجي ته هڪ نئون شخص، تشخيص ڏجي ٿو. مترڪو رڳو وقت آهر ۽ مناسب ضرب سان هڻجي. جڏهن لوهه اڃا گرم هجي. پاڻ پنهنجي سر آڳڙيو بڻجي عمل ڪجي ته ننڍا پاڻهئي بنان چوڻ جي وڏا وڏا سبق ائين سکي ويندا جيئن پٿر تي ليڪ. اسين وري الٽو عمل ڪيون. ٻار سچ ڳالهائي ته ٿڦڙ هڻي ڪڍونس، ڪوڙ ڳالهائي ته ڇڏي ڏيونس. وڙهي اچي ته شابس چئونس. غم کائي اچي ته ڀونڊو هڻوس. ’غم کائڻ‘ سنڌيءَ ۾ چوندا آهن صبر يا برداشت کي. سهپ جو مادو هئڻ يا غم کائڻ يا صبر ڪرڻ تمام چڱا ڳڻ آهن. پر چڱائيءَ کي اڄڪلهه ڏسي ڪير ٿو؟ هر ڪنهن کي جلد فائدو ۽ جلدي نتيجا کپن پوءِ ڀلي ڪنهن جا ترا ڪڍجن يا چڱائيءَ جا سڀ اصول ۽ قدر ٻَلي چاڙهي ڇڏجن يا داؤ تي لڳائي ڇڏجن.
رسڪن لکيو آهي ته، سڀ ماڻهو مٿي چڙهڻ واري ديويءَ جا پوڄاري ٿي ويا آهن. انکي هو “Godess of Getting on” ٿو ڪوٺي. هر ڪو ڪلها گس ڪري به، اڳتي وڌي حاڪم جي نظرن ۾ اچڻ گهري ٿو جيئن ڪجهه مفاد حاصل ڪري سگهي. حالانڪ جيئن مون مٿي مرحوم غلام النبي سومري جي چواڻي لکيو آهي ته ”ڏاڍي ۽ ڪمزور جو لاڳاپو هميشه ڪمزور لاءِ نقصانڪار هوندو آهي.“ خليفي مامون الرشيد چيو آهي ته ”خوش قسمت آهي اهو (شخص) جنهن وٽ چڱي زال آهي، چڱو گهر آهي ۽ بادشاهه سان ڏيٺ ويٺ نه اٿس.“ اهو جيڪو آخري شرط آهي خوش قسمت هجڻ جو، سو تمام اهم آهي. اسان جا جيڪي هندوستاني ڀائر آيا آهن سي سڀ جو سڀ ”درٻاري ڪلچر“ جي پيداوار آهن، يعني خوشامد ۽ مفادپرستي. هرڪو ايران ۽ توران کان منزلون ڪڇيندو ايندو هو ته من ڪا درٻار تائين رسائي ٿي وڃي. وڏا وڏا ليکڪ، دانشور ۽ تاريخدان انهيءَ وٺ وٺان ۾ لڳا پيا هوندا هئا ته ڪنهن حيلي بهاني سان درٻار ۾ پهچي، ڏاڪڻ چڙهي، ڪجهه مفاد حاصل ڪري وٺجن. اڄڪلهه جو هيءَ نئين رسم هلي پئي آهي ته ڪتاب جي رونمائي ڪرائي وڃي سا به ڪنهن حاڪم کان سا به انهيءَ ڪلچر جي ڪڙي آهي. ٻيا ته ٺهيو حضرت غالب جهڙو عظيم شاعر ۽ فقير منش ماڻهو به سڄي عمر انهيءَ وٺ پڪڙ ۾ رهيو ته بادشاهه سلامت جي درٻار ۾ حاضري لڳي وڃي ته ٻيڙا ئي پار ٿي وڃن. بي نيازي ۽ بيپرواهي، جهڙي مون سنڌي ليکڪ ۾ ڏٺي آهي سا ڪنهين ۾ ڪانه ڏٺم. خود پسندي ۽ خود ثنائي ٻي ڳالهه آهي ۽ معاف ڪري سگهجي ٿي. باقي بي نيازي سنڌي ليکڪ جو طرهء امتياز آهي.
عبدالحق صاحب جي ٻي هڪڙي مون عجيب ڳالهه ڏٺي. نه مان ويساهه وسوڙل آهيان نه عبدالحق. هُو ته هڪ پوليس آفيسر هو، ان ڪري شڪي مزاج هو ۽ هر ڳالهه جي تور تڪ ڪندو هو. پيرن فقيرن ۾ ويسهه ڪونه هئس پر سندس دلي لاڙو ۽ رغبت فقيرن، غريبن ۽ درويشن ڏانهن ڏاڍي هئي سو به اهل مماتي بزرگن ڏانهن، پر مون اها ڳالهه خاص نوٽ ڪئي ته جتي به جنهن به درگاهه تي ويو ٿي ته سندس خاص آڌرڀاءُ ٿيو ٿي، هي نج شخصي مشاهدا پيو لکان. هڪ لڱا مون وٽ خيرپور ميرس ۾ مهمان ٿي آيو. مان ڪورٽ ۾ مصروف، هڪ ٻي بجي منجهند جو موٽيس ته عبدالحق صاحب بور ٿيو ويٺو هو. خوش مزاج، کلڻو ڳالهائڻو ماڻهو ۽اوطاق ۾ اڪيلو ويٺو اوٻاسيون ڏئي، ماني ٽڪي کائي چيائين ته ”سائين هل ته ڪيڏانهن هلون!“ وٽس جيپ هئي.
منهنجي ننڍڙي نياڻي تمام بيمار هئي، سو بي دليو چيومانس ته ”سائين ڪيڏانهن هلنداسون؟“ چي ”سائين هي ته درويش بزرگن جو ضلعو آهي، لونگ فقير، شادي شهيد، درازا، راڻيپور، گمبٽ، اٿوَ، اُٿو ته هلون!“ هاڻي انڪار به ڪيئن ڪجي. اندر گهر ويس، منهنجي مرحوم گهر واري ننڍڙي ربيءَ کي جهول ۾ ڪيون ويٺي هئي. ڳالهه ڪئيمانس ته ڏکاري ٿي چيائين ”سائين پاڻ ڏسو ٿا، منٽ منٽ ۾ ٿي اسهال ڪري، ڊي هيڊريشن ٿي وئي اٿس، توهان اهڙي حال ۾ ٿا وڃو!“ کيس دلداري ڏنم ته ”الله وڏو آهي، ڊاڪٽر غوث محمد اچي پيو الله خير ڪندو!“ائين چئي پٺڀرو ٿي هليس ته پٺيان چيائين ”سائين شابس هجيو!“ مون سندس ڪرب محسوس ڪيو پر ماشاءَالله چئي نڪري پيس. ان وقت ٽپهري جا ٽي لڳا هئا.
آياسون لونگ فقير جي لوڙهي تي، اڌ ڪلاڪ به ڪونه لڳو. اتان جو گادي نشين لوڙهي کان ٻاهر نه نڪرندو آهي. وڃون ته اڳواٽ ئي هڪ خوبصورت نوجوان، اڇي پڳ ٻڌيو ويٺو آهي، اشارن ۾ هڪ ماڻهوءَ کان پڇيم ته ان ڪن ۾ ٻڌايو ته اهو گادي نشين پاڻ آهي. اسان کي کيڪاريائين ۽ پلاءُ گهران گهرائي کارايائين ۽ پوءِ درگاهه کولرائي پاڻ پنهنجي سر بزرگ لونگ فقير جي مزار تي وٺي هليو ۽ دعائون گهريائين. پوءِ موڪلائي اڳتي هلياسون. شادي شهيد به ساڳئي رستي تي آهي ۽ پندرهن منٽن ۾ اتي پهتاسون. گادي نشين، هڪ مسڪين ماڻهو، گوڏ ۾ پيرين اگهاڙو اچي اسان سان مليو ۽ عبدالحق سان ائين ڳالهائڻ لڳو ڄڻ پراڻا واقف هجن. عبدالحق مزار تي بيهي فاتح پڙهي ۽ دعائون گهريون. مون کي به ريچڪ آيو سو حجت مان چيم ته ”اي شهيد مان پيرن فقيرن کي ڪونه مڃيان، پر چون ٿا ته شهيد جيئرا هوندا آهن جي ائين آهي ته منهنجي ننڍڙيءَ جا اسهال هاڻي جو هاڻي، هن مهل (وقت ڏٺم ته چار لڳي ويهه منٽ ٿيا هئا) بند ٿين ته پوءِ مڃيندوسانءِ!“ ائين چئي ٻاهر نڪتس.
اڃا اڳڀرو ٽڪرين جي پريان مشهور بزرگ ابراهيم اڌم جي مزار آهي. اوڏانهن ڪونه وياسون جو چيائون ته جابلو علائقو ۽ پنڌ اڻانگو آهي. عبدالحق کي چيم ته ”هلون واپس!“ چيائين ته ”سائين، سچل سرمست ۽ سخي قبول محمد جي حاضري ڀربي!“ ڳوري دل سان ”حاضر!“ چئي اچي درازا شريف نڪتاسون. لڙي ٽپهري هئي. درگاهه تي ڪُڪڙوڪُو لڳي پئي هئي. ائين اوچتو هڪڙو مستانو ماڻهو نڪتو. مٿي تي انگريزي ٽوپلو، سلوار قميص پيل ۽ اڳٺ قميص کان هيٺ پئي لڙڪيس. ڪلهي تي هڪڙي لٺ نما ڪاٺي هجيس جا بندوق جيان جهليون بيٺو هو. اهو اچي حالي احوالي ٿيو. پيو کلي ۽ مشڪي ٻه ٽي فقير ڊوڙندا آيا. خبر پئي ته هو پاڻ گادي نشين هو. فقيرن کي چيائين ته بابا درگاهه کوليو مهمانن کي زيارت ڪرايو، اسين هلون ٿا. پڇيوسونس ته ”سائين شڪار تي پيا وڃو!“ چيائين ”ڏسو نٿا؟“
اتان نڪتاسون ته عبدالحق چيو ته ”هلو راڻيپور ۽ گمبٽ!“ انهن درگاهن تي به اسان جو آڌرڀاءُ ٿيو. مونکي ته آنڌ مانڌ لڳي پئي هجي. گهر پهتاسون رات جو ساڍي ڏهين بجي. هڪدم اندر وڃي ننڍڙيءَ جو احوال پڇيم. ماڻس چيو ”الحمدالله خوش آهي، اسهال به بند ٿي ويا اٿس!“ مون پڇيو ”ڪهڙي مهل بند ٿيا آهن؟“ ته چيائين ته ”چار لڳي ويهن منٽن کان پوءِ پيٽ ڪونه آيو اٿس!“ مون کي ماٺ لڳي وئي. نڪي ڪڇيس نڪي ڪنهن سان سچي ڪيم پر دل ئي دل ۾ عقيدن ۾ ڏار پئجي ويا.
اها ساڳي روبي مائي جڏهن ڪراچيءَ ۾ فريئر روڊ واري گرلس ڪاليج ۾ پڙهندي هئي ته اوچتو پرنسپال فون ڪئي ته توهان جي ڇوڪري بيهوش ٿي ڪري پئي آهي. جهٽ ۾ ماڻس ڪار ۾ چڙهي وئي ۽ وٺي آيس. خبر پئي ته کيس مٿي ۾ سخت سور پوندا هئا ۽ چڪر ايندا هئا. سور ايڏو پوندو هئس جو ڀت سان مٿو ٽڪرائيندي هئي. مونکي اچي ڊپ لڳو سو سندس دماغ جو اِي. اِي. جِي ڪرايم، پر شڪر جو اهڙي ڪا خطرناڪ خرابي ڪانه هئي. ڊاڪٽرن جو علاج ڪرايوسين پر فائدو ڪونه ٿيو. اتي مون کي شادي شهيد ياد آيو. شهيد تي اڌ مٿي جي سور (مِگرين) جا مريض ويندا هئا ۽ شفاياب ٿي ايندا هئا.
خيرپور ميرس ۾ هڪ ڏينهن صبوح جو پنهنجي بنگلي کان جو نڪران ته سول سرجن ظهير انصاري ۽ سندس ڀيڻيويو ڊي آءِ جي پوليس صغير صاحب، سول سرجن جي بنگلي وٽ گاڏي ۾ ويهڻ لاءِ تيار بيٺا هئا. ظهير جو ننڍو ڀاءُ مرحوم شبير انصاري انجنيئر، منهنجو ۽ منهنجي ڀاءُ ڪمال جو دوست هو. مون وڌي وڃي ظهير انصاري کان پڇيو ته ”ٻيو مڙيئي خير آهي؟ ڪهڙي وٺ پڪڙ ۾ آهيو؟“ چيائين ”منهنجي ڀيڻ (صغير جي زال) کي مٿي جو سور نٿو لهي سو وٺي ٿا وڃنس شادي شهيد تي!“ مون ظهور کي طنزاََ چيو ته ”تون سول سرجن ٿي ڪري اهڙي وسوسي ۾ ڪيئن ٿو اعتبار ڪرين؟“ چيائين ”ڇا ڪجي، اسان کي ڊاڪٽرن وٽان فائدو نٿو ٿئي ته ماڻهو ضرور ٻيا در ڀيٽيندا!“ خدا جو شان، مائي ٺيڪ ٿي آئي. هوءَ پاڻ پڙهيل ڳڙهيل ايم اي پاس ۽ سول سرجن جي ڀيڻ هئي. پر هٿ ڪنگڻ کي ڪهڙي آرسي؟
مان به روبي بلڪ سڄي آڪهه کي وٺي خيرپور آيس. جميل صديقي، بشير صديقي جو ڀاءُ ڊي سي هو، ان کي فون ڪيم. هن نه رڳو سرڪٽ هائوس رزروَ ڪرائي ڇڏيو پر هڪ ايس ڊي ايم، پيرزادي صاحب کي ريلوي اسٽيشن تي جيپ ۽ ڪار سميت موڪليائين، جو عزت ۽ شان سان اسان کي سرڪٽ هائوس وٺي آيو. مان هڪدم پنهنجي گهر واري سميت پنهنجن پراڻن دوستن هادي بخش لاڙڪ ۽ ڊاڪٽر تنوير عباسيءَ جي گهر ويس ۽ ساڻن ملي. خوب ڪچهريون ڪري آيس. سائين غوث علي شاهه ايڏو وڏو مشهور ۽ مصروف وڪيل ٿي چڪو هو جو ساڻس ملاقات ئي نٿي ٿي. ساڻس سندس والد صاحب جي وفات تي تعزيت ڪرڻي هئي. نيٺ منجهند جو فون ڪئي مانس. ان مهل به ايترو مصروف هو جو چيائين ته ”شام جو پنجي بجي اچجو!“ مونکي سکر کان ٿيندو جيڪب آباد وڃڻو هو جتي عبدالقادر ابڙو ڊپٽي ڪمشنر هو، سو غوث علي شاهه کي چيم ته ”نه چئين بجي!“ چيائين ته ”ان وقت مان ننڊ ڪندو آهيان پر توهان اچي اٿارجو!“ مان اڪيلي سر وٽس ويس ته چيائون ته ننڊ پيو آهي اٿاريونس ٿا جو اڳواٽ چئي ڇڏيو اٿائين ته ابڙو صاحب اچي ته مونکي اٿارجو ساڻس تعزيت ڪري کلي ڳالهائي موڪلايومانس. پاڻ به ڀيرو ڪونه ڀڃندو آهي. مان 1990ع ۾ بيمار ٿيس ته گهر آيو. 1991ع ۾ منهنجي گهر واري گذاري وئي ته به تعزيت ڪرڻ آيو. چيف منسٽر ٿيڻ جي باوجود منجهس ڪو هٺ، وڏائي يا گهمنڊ نه آيو آهي. جيتوڻيڪ هن وقت پنجاب جي نارووال تڪ مان پارليامينٽ جو چونڊيل ميمبر آهي. اسان جي دوستي بنا ڪنهن لوڀ لالچ يا غرض جي آهي.
خيرپور وڃجي ۽ ڏاڏا شاهه سان نه ملجي! معنيٰ ته خيرپور ويو ئي ڪونه. سيد اميد علي شاهه عرف ڏاڏا شاهه، پنهنجي جند ۾ هڪ انجمن هو. عجب ۽ تمام پيارو ماڻهو هو. هڪ ئي ملاقات ۾ اهڙو پنهنجو ڪري ڇڏيندو ڄڻ صدين کان سڃاڻندو هجي. ويڇا ئي مٽائي ڇڏيندو. سندس محفل ۾ غريب غربا، فنڪار، استاد گوئيا، ڳائڻا ڳائڻيون، آفيسر، سياستدان، وڪيل، وزير، مشير، لچ، لوفر، داداگير سڀ گوڏا ڀڃيون ويٺا هوندا هئا. هر ڪنهن جي مدد امداد هڙئون وڙئون پيو ڪندو، بنان لوڀ لالچ ۽ مطلب جي. پاڪستان جي جنهن به وڏي شهر ۾ وڃو ۽ ڪهڙي به محفل ۾ وڃوءِ ڏاڏا شاهه جو نالو کڻو ته ضرور سندس ڄاڻ سڃاڻ وارا ملندا ۽ حال ڀائي ٿيندا. ڏاڏا شاهه تي هڪ جدا ڪتاب لکڻ جي ضرورت آهي جو جناب علي احمد بروهي بطريقه احسن ڪري سگهي ٿو. مون به خيرپور پهچي ڏاڏا شاهه کي اطلاع ڪيو ته هڪدم اچي نڪتو ۽ شام جو سرڪٽ هائوس تي وڏي ڊنر پارٽي ڪري ڇڏيائين. ڪو ايڏو پئسي وارو به ڪونه هو. پر دل جو غني ۽ سخي مڙس هو. ٻئي ڏينهن صبح جو ٻه موٽر ڪارون موڪلي ڏنائين ۽ مان اهل عيال سان درگاهه شادي شهيد ڏي روانو ٿيس.
اتي پهچون ته گادي نشين اڳواٽ استقبال لاءِ بيٺو هجي ، چي مونکي ڏاڏا شاهه حڪم ڪري ڇڏيو آهي. مدعا ٻڌائيسونس ته هڪدم گهر وڃي بُسري پچارائي آيو ۽ درگاهه کولي اسان کي اندر وٺي ويو. اتي بسري کي شهيد جي خنجر سان آڏا ابتا چير ڏيئي، ربي مائيءَ کي کارايائين ۽ خنجر سندس مٿي تي گهمايائين. ربي مائي ڳالهه ٿي ڪري ته خنجر مٿي کي ٿي لڳو ته ائين ٿي محسوس ٿيو ڄڻ سندس ميڄالي ۾ اندر ڪا چرپر ٿي ٿِي. وري چيائينس ته درگاهه جي چراغ جي تيل ۾ آڱريون ٻوڙي نڪ ۾ وجهي سڻڪي. الحمدالله! ربي مائي جي مٿي جو سور نوي سيڪڙو لهي ويو. گادي نشين اسان کي ڏاڏا شاهه جا مهمان تصور ڪري هڪ حجري ۾ وڃي ويهاريو ۽ چانهه سان تواضع ڪيائين ۽ پڻ شهيد جو جُبو، ٽوپي، تلوار ۽ پيالو به اسان جي زيارت لاءِ کڻي آيو. تبرڪ طور هر گهر ڀاتيءَ کي ان پيالي ۾ پاڻي پياريائين. ائين ڏاڏا شاهه جي ڪري اسان جي وڏي قدرداني ۽ عزت افزائي ٿي.
وري 1986ع ۾ منهنجي ننڍي نياڻي شبانه جمال کي سخت مٿي جا سور پوڻ لڳا. ان وقت مان چيئرمين ائنٽي ڪرپشن هئس. خيرپور ميرس پهتاسون. پوليس جو اٽالو استقبال لاءِ موجود هو. جن سلامي پيش ڪئي ۽ سرڪٽ هائوس وٺي ويا. هادي بخش لاڙڪ گذاري ويو هو. سندس پٽ ڏي تعزيت لاءِ ويس. منهنجي گهر واري، اندر مسز لاڙڪ وٽ وئي ۽ مون ٻاهر اوطاق ۾ سندس پٽ ڪامران سان تعزيت ڪئي. انهيءَ چيو ته ”پوليس اچي وئي ۽ چيائون ته چيئرمين صاحب ٿو اچي، مونکي ڪهڙي خبر ته چاچا جمال ابڙو ٿو اچي.“ وري ڊاڪٽر تنوير عباسيءَ جي گهر مرحوم الطاف جي تعزيت لاءِ وياسون ته اتي به اڳواٽ پوليس جو دستو بيٺو هجي. تنوير کلندي چيو ته ”هي تعزيت ڪرڻ جو ڪهڙو دستور آهي!“ تنوير ۽ سندس گهر واري ڊاڪٽر قمر سٺو آڌرڀاءُ ڪيو ۽ ان ڪمري ۾ وٺي ويا جتي الطاف اچي ٽڪندو هو. الطاف هڪ عجب انسان هو. آهن ته سڀئي ڀائر هيرا، جهڙو عبدالنبي عباسي، تهڙو تنوير، تهڙو ارشاد پارس، پر حقيقي پارس هو ته الطاف. نه منجهس هٺ وڏائي، نه ڏيک ويک، نه آفيسري جي خوءَ ۽ نه ئي منجهس اهو احساس ته هو وڏ گهراڻو، وڏو آفيسر يا اديب ۽ شاعر هو، جو ٽڪو پئسو به ٻين ۾ اڻ لکو ئي سهي موجود آهي. جيتوڻيڪ مان الطاف سان ايترو ويجهو نه رهيو آهيان جيترو ٻين ٽن ڀائرن سان، ته به الطاف جو رڳو ملڻ جو والهانه انداز ۽ اونو رکي ٻين جي ڪم اچڻ، بنان زور بار جي، محض پنهنجي نج خوبيءَ طبيعت تحت، کيس ٻين کان منفرد بڻائي ٿو. الله سندس ٻچن کي خوش آباد رکي ۽ خاص نوازش سان نوازي. انهن ڀائرن ۾ به مثالي پيار ۽ ايڪو آهي. شال خوش آباد هجن ۽ ڏکيو ڏينهن نه ڏسن.
منهنجي ننڍي نياڻي جو به مٿي جو سور پنجاهه سٺ سيڪڙو لهي ويو. مان ڪو ويساهه وسوڙل ڪونه آهيان، جيڪي سو کاٻي ڌر جي سوچ رکندڙ ۽ علي خان ابڙي جو پٽ آهيان جنهن پيرن فقيرن خلاف ملڪ گير مهم هلائي هئي ۽ ماڻهو کيس وهابي سمجهندا ۽ سڏيندا هئا. مون جيڪي ڏٺو ۽ جيئن ڏٺو، سو بيان ڪيو اٿم. جيڪي سو مسٽر گرناڻي جو ائڊيشنل ڊسٽرڪٽ مئجسٽريٽ خيرپور ۽ درازا شريف جو مريد هو، تنهن سان جڏهن ٽوڪ طور گادي نشين جي ڳالهه ڪيم ته ڪيئن نه چرين وانگر سٿڻ تي ٽوپلو پائي لٺ کي بندوق بڻائي شڪار تي نڪتو هو، ته گرناڻي الٽو مونکي چيو ته،”چئبو ته اڃا اندر واري اک ڪونه کُلي اٿئي جو اصل کي ڏسي سگهين.“
ائين هوندو! ڀلا اسين ڄاڻون به ڇا ٿا ۽ جيڪي ڏسون ٿا سو به ڪو نج سچ ته ڪونه آهي. انهيءَ ساڳئي درويش هاءِ ڪورٽ جي ججن کي سفارشي چٺيون لکڻ شروع ڪيون ته ”هي شخص اسان وٽ دانهن کڻي آيو آهي ان جي پارت اٿؤ!“ هاءِ ڪورٽ کيس توهين عدالت جو نوٽيس ڪڍيو. اخبار ۾ به اهڙيون خبرون آيون. اسين سڀ حيران ۽ وائڙا ته الائي ڇا ٿيندو؛ درويش هاءِ ڪورٽ جي سڏ تي ويندو به الائي ڪونه. پر هو ويو انهيءَ ساڳئي فقيرانه انداز ۾ ۽ بنا وڪيل، بنا لکپڙهه جي وڃي چيائين،”هائو برابر، اسان چٺيون لکيون آهن. ماڻهو الله جو نالو وجهي اچن ٿا. اسان به سفارش جي چٺي الله جي نانءُ تي لکون ٿا. توهان جي مرضي آهي وڻيوَ ته سزا ڏيو وڻيوَ ته ڇڏيو!“ هاءِ ڪورٽ کيس ڇڏي ڏنو ۽ چيو ته آئينده اهڙيون چٺيون نه لکندا ڪيو. هاءِ ڪورٽ وارا سندس معصومانه انداز کان متاثر ٿي ويا.
ٻيو به هڪ واقعو کهڙن جي مخدوم صاحب جو ٻڌم ته هو ماڻهن جون سفارشون کڻي هزهائينس مير علي نواز خان ٽالپر وٽ ويندو هو. مخدوم صاحب وڏو عالم، درويش ۽ بزرگ هو سو مير صاحب کيس انڪار ڪونه ڪندو هو. پر حڪمراني معاملن ۾ بالآخر ڪيتري مداخلت برداشت ڪري سگهبي سو هڪ لڱا مير صاحب چيس ته ”مخدوم صاحب هن ڀيري سفارش قبول ڪيون ٿا پر وعدو ڪيو ته اڳتي ڪنهن جي سفارش نه آڻيندا.“ مخدوم صاحب وعدو ڪيو پر مير صاحب شاهاڻي انداز ۾ چيو ته ”نه مخدوم صاحب ڏاڙهي ڏيو!“ مخدوم صاحب ڏاڙهي تي هٿ رکي وعدو ڪيو ته وري سفارش ڪونه آڻيندس. اڃا وعدو ڪري درٻار کان ٻاهر نڪتو مس ته هڪ سواليءَ اچي ورايس. مخدوم صاحب انڪار ڪندي چيو ته ”بابا مير صاحب کي ڏاڙهي ڏئي آيو آهيان ته وري نه ايندس.“ سواليءَ به چيس ته ”سائين! الله جي نانَو تي منهنجو ڳهو تاريو!“ مخدوم صاحب به موٽي ويو مير صاحب وٽ جنهن سبب پڇيس ته مخدوم صاحب مدعا بيان ڪئي. مير صاحب وعدو ياد ڏياريندي فرمايو ته ”مخدوم صاحب اڃا هاڻي ڏاڙهي تي وعدو ڪري ويا آهيو!“ مخدوم صاحب به صاف چيو ته ”مير صاحب هڪ طرف ڏاڙهي ٻئي طرف الله جو نالو، تارازيءَ جي پڙ ۾ جو وڌم ته منهنجي ڏاڙهي وارو پڙ مٿي هوا ۾ هليو ويو، الله جو نالو ڳورو ٿي پيو، مون واري ڏاڙهي ۾ ته وزن ئي ڪونه هو.“ مير صاحب به کلي ويٺو.
اڳ ۾ لکي آيو آهيان ته ادا شمس وٽ هڪ مست ملنگ ايندو هو جو چانهه جو ڪوپ پي باقي شمس کي ڏيندو هو ۽ شمس اها اوبر پي ويندو هو. هڪ دفعي شمس جي اوطاق تي ويٺا هئاسون ته عبدالحئي جاگيراڻي آيو ۽ ڳالهه ڪيائين ته قاضي فضل الله جي جاءِ وٽ گوڙ لڳو پيو هو ۽ پوليس به آيل هئي. جاچ لاءِ ماڻهو موڪليوسين ته ان خبر آندي ته هڪڙو فقير قاضي صاحب جي بنگلي جي گيٽ ٻاهران وسلا ۽ گودڙي رکي ويهندو آهي سو اٿيئي نٿو. اسان پاڻ فقير کي اتي ويٺل ڏسندا هئاسون. چيائون ته قاضي صاحب پوليس هٿان کيس اٿاريو پر وري موٽي آيو آهي ۽ اٿي ئي نٿو. اتي، ادا شمس وارو مست ملنگ اٿي بيٺو. چي ”هان! اُٿي نٿو؟ ڏسان ڪيئن نٿو اٿي.“ ايترو چئي مست ملنگ وڏيون وکون کڻندو محڪمانه انداز سان قاضي صاحب جي بنگلي طرف روانو ٿيو. هُن فقير جي نظر جيئن ئي مست ملنگ تي پئي ته وٺي ڀڳو. پٺيان مست ۽ اڳيان فقير، اهڙو ڀڳو جو وري نه ڪنهن ڏٺو، اهو ڪهڙو اسرار آهي؟ جيڪو وزير کان ڪونه ڊنو، پوليس کان ڪونه ڊنو، سو هڪ غريبڙي فقير کي ڏسندي ئي وٺي ڀڳو ۽ لاڙڪاڻو ئي ڇڏي ويو. هي ڪهڙو سرڪاري حڪم هو يا ڪهڙي سرڪار هئي.
مٿي مون پنهنجا اکين ڏٺا واقعا ۽ مشاهدا بيان ڪيا آهن. هاڻي عبدالحق ٿو ڳالهائي. چي، ”سائين ابي کي پٽاڻو اولاد ڪونه هو سو اجمير شريف، خواجه اجميري جي درگاهه تي دعا گهري آيو ته ’الله پٽڙو عطا ڪريم ته اهو هتي اچي حاضري ڀريندو.‘ مان ڄائس. ميٽرڪ پاس ڪيم ته پوليس سب انسپيڪٽر لاءِ چونڊجي ناسڪ (بمبئي طرف) تربيت لاءِ موڪليو ويس. ڪيئي سال لنگهي ويا، سب انسپيڪٽر ئي هئس ته دهلي ۽ آگري گهمڻ ويس. ابي مرحوم چيو هئم ته ’خواجه اجميريءَ تي حاضري ضرور ڏجانءِ !‘ سو دهليءَ کان ننڍي پٽي واري (راجا واري گاڏي چوندا هئا) گاڏيءَ ۾ جوڌپور ۽ اجمير طرف روانو ٿيس. فرسٽ ڪلاس ۾ ويٺو هئس. گاڏي اجمير شريف پهتي ته ٻه ماڻهو يونيفارم (وردي) ۾ آيا ۽ اچي در کوليائون ۽ ڪنڌ جهڪائي چيائون ’اچو راجا صاحب!‘ مون دل ۾ چيو هي وري ڪهڙو ناٽڪ! پوليس جو ماڻهو سو سوين شڪ شبها پيا پون. پر چيم يار عبدالحق جي ههڙي عزت ملئي ٿي ته بسم الله! لٿس هيٺ ته هڪ وردي وارو گاڏي ۾ گهڙي منهنجي بئگ کڻي آيو ۽ چيائين ته ’راجا صاحب بس هيءَ ئي بئگ آهي؟‘ مون چيو ’هائو!‘ چيائون ’هلو صاحب!‘ ٻاهر ڪار بيٺي هئي ڪنڌ جهڪائي دروازو کوليائون ۽ مان شڪ وسوسي جي ٻڏتر ۾ چڙهي ويٺس. تن ڏينهن ۾ موٽر ڪار ورلي ڪنهن ماڻهوءَ وٽ هوندي هئي. ڪار اچي هڪ شاندار هوٽل وٽ بيٺي ۽ چيائون ته ’صاحب توهان جو ڪمرو اندر آهي هلي آرام ڪيو!‘ اتي سمجهيم ته شايد اهي ماڻهو ۽ ڪار هوٽل جا ئي هجن. ڪمري ۾ وهنجي سهنجي سوٽ بوٽ لاهي سلوار قميص پائي ويٺس ته وري اهي ماڻهو آيا ۽ چيائون ته ’صاحب درگاهه تي هلندا!‘ چيم ’هائو!‘ چيائون ’هڪ بجي درگاهه کلندي آهي، اسان توهان کي وٺي هلنداسين‘ مان به لنچ ڪري تيار ويٺو هئس ته اهي يونيفارم وارا ٻئي ماڻهو آيا ۽ ڪار ۾ چاڙهي درگاهه جي در تي آندائون. دروازو کليو ته پريان گادي نشين خود بيٺو هو ۽ مون کي کلي کيڪاريائين ۽ خادمن کي حڪم ڏنائين ته ’بابا روضو کوليو!‘ انهن وٽ چاٻين جا ڇُڳا هئا. روضو کوليائون. عام طرح سان روضو ڪونه کوليندا آهن. (اها خبر مون کي به آهي جو مان پاڻ به ٿي آيو آهيان. اهو ذڪر پوءِ ايندو). گادي نشين مونکي اندر مزار تي وٺي ويو ۽ مون مزار جي چوکٺ کي چميو. پوءِ ڀرسان پلٿي ماري با ادب ٿي ويٺاسون. گادي نشين هر هر کلي پيو مونڏي نهاري. نيٺ هڪ خادم کي حڪم ڏنائين ته ’فلاڻو رجسٽر کڻي اچو!‘ هڪ پراڻو رجسٽر آڻي ڏنائون شايد 1909ع جو هو، سو کولي هڪ صفحو مونکي ڏيکاريائين جنهن تي لکيو پيو هو ته ’اڄ فلاڻي تاريخ ميهڙ جو محمد بچل وقاصي آيو ۽ پٽ جي باس باسي ويو.‘ گادي نشين مشڪي مونکان پڇيو ته ’اهو پٽ تون آهين؟‘ سائين ڏسو قدرت! مون چيو ’هائو! مان ڏهين آڪٽوبر 1910ع ۾ ڄائس‘، ۽ نذرانو پيش ڪري موڪلائي موٽي آيس. سائين هي ناٽڪ يا عبدالحق جو بخت. ڏسو مون لاءِ انتظار پئي ٿيو ۽ اڳواٽ رهائش ۽ ڪار وغيره جا بندوبست ڪيا ويا. الائي ڪهڙو راز آهي!“
عبدالحق صاحب ان ڳالهه کي پوليس جي زبان ۾ ’ناٽڪ‘ ٿي سڏيو ۽ حيرت ۽ راز به. انهيءَ کان وڌيڪ حيرت جي ڳالهه اها ٿي جو ٽي سيپٽمبر 1996ع تي ٽنڊو آدم ۾ وفات کانپوءِ جڏهن ان ئي ڏينهن، مطابق 18 ربيع الثاني 1317هجري تدفين ڪري پوري ڪئي سين ته هڪ فقير (درويش) ڊوڙندو اچي پهتو. هڪ چادر تربت مٿان وڇايائين. چي ”هيءَ خواجه اجميري جي مزار جي چادر آهي ۽ اڄ خواجه جي عرس (يا برسي) جو ڏينهن آهي. مونکي حڪم ٿيو ۽ مان ڊوڙندو آيو آهيان.“ چادر چاڙهي هليو ويو. وري ڪونه ڏٺوسون.