6
اهو اصول اسين عام رواجي زندگي ۾ لاڳو ڪيون ته هوند جهيڙا جهڳڙا، بد گمانيون ۽ شڪ شبها، اُسرن ئي نه ۽ نڪي وڌي وڻ ٿين. هوند معاشرو ۽ سماج ئي سڌري پوي. ٻيا ته ٺهيو، اسانجا ڏسڻا وائسڻا اديب حضرات به هڪ ٻئي کي غلط سمجهن. نه رڳو هڪ ٻئي، بلڪ مشهور اديبن، فلاسافرن، سماج سڌارڪن ۽ مذهبي پيشوائن جي فلسفي ۽ خيالن تي چٿرون ۽ ٽوڪون ڪن ۽ پاڻ کي يا پنهنجن خيالن کي صحيح سمجهن. عجب آهي؛ جڏهن ڪو به ڪوڙ نسورو ڪوڙ ناهي ۽ ڪو به سچ نسورو سچ ناهي. حق ۽ حقيقت (بقول لطيف سائين جي) اڃا آڳاهون ٿيو. اياز ۽ منهنجيون اهڙيون مختصر ڪچهريون اسان کي هڪٻئي جي ويجهو ڪنديون رهيون ۽ هڪ ٻئي لاءِ عزت ۽ احترام وڌندو رهيو.
خيرپور ميرس ۾ مان ٽي سال رهيس. 1958ع کان 1961ع تائين ۽ منهنجي بدلي لاڙ جي دُن سجاول ۾ ٿي. مان ڏاڍو ملول ٿيس ته ڪوهين ڏور، حيدرآباد کان سٺ پنجهٺ ميل پري، لاريءَ رستي اڻڄاتل علائقي ۾ رهڻو پوندو جتي نه هو گهر، نه بجلي نه پيئڻ جو پاڻي. هٿ پير هنيم ته ٻئي ڪنهن هنڌ بدلي ٿئيم پر هاءِ ڪورٽ ۾ ڪنهنجي هلندي ڪانه هئي. سجاول ۾ به سال رهڻ کانپوءِ اڄ سوچيان ٿو ته منهنجي خوش قسمتي هئي. لاڙ جي ٻولي ثقافت ۽ عوام سان واقفيت جو موقعو مليم ۽ اڄ به اتي جا ماڻهو مونکي ياد ٿا ڪن ۽ تمام چڱن معزز ماڻهن سان ملڻ جو موقعو مليم. اهي ٻه سال به شيخ اياز کان بلڪل ڪٽيل رهيس.
تنهن کانپوءِ ٻه سال 1963ع کان 1965ع تائين ٽنڊو الهيار ۾ رهيس اهو ايوب شاهي جو دؤر هئو ۽ هندوستان سان 1965ع واري لڙائي به لڳي. ٽنڊو الهيار کان ميرپورخاص آهي ويهه پنجويهه ميل ۽ پوءِ آهي ٿر. هندستاني فوجون آرام سان ٿر ۾ گهڙي آيون هيون ۽ اسانجا فوجي جوان رڌل ڪنيون ڇڏي ڀڳا ٿي آيا. اها ڪا سندن بزدلي ڪانه هئي پر فوجي رٿابندي هيٺ حڪم موجب هٽڻو پوندو آهي. روزانو هندستاني هوائي جهاز ميرپورخاص ۽ ٽنڊو الهيار مٿان اڏامندا حيدرآباد مان ٿي صحيح سلامت موٽي وينداهئا. حيرت جي ڳالهه اها هئي ته ماڻهن ۾ ڪو هراس يا ڊپ نه هئو بلڪ يقين هئن ته فتح اسان جي ٿيندي! ڀلو ٿئي پير صاحب پاڳاري جو ۽ حر مجاهدن جو جن فوج جي حمايت ۽ رهنمائيءَ ۾ شڪست کي فتح ۾ تبديل ڪري راجسٿان جي هزارين ميل ايراضيءَ تي ۽ موناباؤ ريلوي اسٽيشن تي قبضو ڪري ورتو. باقي ڇاڇري جو هڪ پوليس صوبيدار، اسانجي لاڙڪاڻي ضلعي جو اسراڻ، وٺي جو کڙين تي زور ڏنو ته واريءَ تان ڊوڙندو، پنڌ ئي پنڌ (لاريون ۽ کيکڙا هلڻ بند ٿي ويا هئا) اچي ڪنهن ريلوي اسٽيشن تي پهتو ۽ ٺڪاءَ اچي ڳوٺ ڪيائين. بعد ۾ شايد نوڪريءَ مان ڪڍيو ويو. انهن ئي ڏينهن ۾ اياز حيدرآباد ۾ الائي ڪٿي ۽ ڪيئن، مونکي پنهنجو هٿ اکر لکيل مشهور نظم ڏيکاريو.
آهه متو سنگرام،
سامهون آ نارائڻ شيام،
تنهن کي گولي ڪيئن هڻان مان،
ڪيئن هڻان.
ان وقت عام ماڻهن جو ۽ سڄي قوم جو مزاج هو جوش جذبو ۽ جنگي جنون وارو! اهو نظم ظاهر ظهور ان سان ٽڪراءُ ۾ اچي ها ۽ ماڻهو اياز جي سوچ جي مخالفت ڪن ها. پر ڳالهه ته سچ هئي ۽ برحق هئي،سو مون رڳو دٻيل لفظن ۾ ايترو چيو ته ”هندي لفظن خاص ڪري سنگرام جهڙا لفظ ماڻهن کي ڪونه وڻندا، تون رڳو سنگرام کي ڪهرام ڪري ڇڏ!“ شيخ صاحب ذهين ۽ گهٽ ڳالهائو آهي. ڳالهائيندو تمام ٿورو آهي پر جيڪو ڳالهائيندو آهي تنهن ۾ ڀرپور علم ۽ دانش ۽ ڪجهه مزاح به هوندو آهي ۽ اڳلو چپ ٿي ويندو آهي. منهنجو مطلب سمجهي چيائين ته ”ڇا چريائپ جي وهڪري ۾ وهي مان به انقلابيءَ مان ڦِري لابيءَ جو شاعر ٿي وڃان؟“ مون ڏٺو ته اياز پهاڙ جيان اڏول ۽ اونچو ٿي ويو. کيس حڪومتي ردعمل يا ماڻهن جي طنز جو ذرو به اونو ڪونه هئو. مونکي ان وقت شاهه لطيف جا لفظ ياد آيا ته ”جي لهوارو لوڪ وهي ته آءٌ اڪيلي وهندس اوڀار.“
وڏا ماڻهو جن کي پيغام پهچائڻ جو فرض سونپيو ويندو آهي، سي ايڏا اونچا پهاڙ ئي هوندا آهن. ٻين شاعرن ۽ ليکڪن ته ماڻهن جي نبض تي هٿ رکي، سندن ها ۾ ها ملائڻ خاطر، ون يونٽي دؤر ۾ توڙي پوءِ، سنڌ سنڌ، سنڌي قوم ۽ مٽي ماءُ جا اصطلاح کڻي سستي شهرت ماڻي، پاڻ موکي ويا. اياز ته پاڻ لاءِ آزار پيدا ڪري ويو. سر اڏيءَ تي رکي، ههڙي ڪاري ڪارونڀار ۾، جڏهن سڀني جي اکين تي پٽيون چڙهيل هيون ۽ ذهنن تي تالا لڳل هئا تڏهن به سچ چوڻ کان نه هٻڪيو نه هٽڪيو. منهنجي سنهڙي صلاح به نه ورتائين. جيڪڏهن سنگرام بجاءِ ڪهرام چوي ها ۽ نارائڻ شيام بجاءِ لتا منگيشڪر چوي ها ته ايڏي ڏچي ۾ نه پوي ها. پر اياز جهڙو ڏات ڌڻي ايئن ڪيئن ٿي ڪري سگهيو جو سچ چوڻ مهل سچ نه چوي يا ڪؤڙي سچ مٿان کنڊ چاڙهي پيش ڪري.
مون انگريزي ۾ هڪ مقولو پڙهيو هو جو لکان ٿو. مون سان ويڌن آهي ته نه مصنف جو نالو ياد رکندو آهيان نه لفظن جو پورو جڙاءَ، رڳو تت ذهن نشين ٿي ويندو اٿم، پر هي مقولو پورو ياد اٿم جو انگريزي بجاءِ سنڌيءَ ۾ لکان ٿو. البرٽ شويئزر چوي ٿو ته،”سچ يا حق کي پنهنجي اظهار لاءِ ڪنهن خاص مهل يا موقعي جي ضرورت نه آهي. انهيءَ مهل، هينئر جو هينئر آهي. هاڻي ۽ لاڳيتو سدائين؛ ۽ بيشڪ خاص تڏهن، جڏهن ان جو اظهار وقت جي حالات جي لاءِ ناسازگار ۽ٽڪراءَ ۾ هجي.“ جنهن ليکڪ اهڙي همت ڪئي هجي سو پاڻ پنهنجو جائزو وٺي پاڻ کي ان ڪسوٽيءَ تي پرکي ته خبر پئجي ويندي ته گهڻي ويهين سؤ آهي.
اڳ به چيو اٿم، وري به ياد ڏياريانوَ! هڪ ٽي ويءَ جي ڊراما نويس فرمايو ته لکڻ سان مان مرتبو ۽ شهرت ملي ٿي. هيءَ شهرت ته اهڙي ٿي جهڙي ”صابڻ سات سؤ سات“ کي . ورنه ڪهڙي سڌارڪ انقلابي يا پيغمبر کي مان مرتبو ۽ عزت ملي، مارڪس پنهنجو ملڪ ڇڏي سڄي عمر لنڊن ميوزم جي هڪ ڪنڊ ۾ گذاري مري ويو. مائوزي تنگ لانگ مارچ ڪري اتر چين جي برفاني پهاڙن ۾ وڃي پناهه ورتي. حضرت موسيٰ عليھ السلام، مصر مان ڀڄي نڪتو ۽ سينائي پهاڙن ۾ چاليهه سال رلندو رهيو. حضرت عيسيٰ عليھ السلام جي جسم ۾ ڪوڪا کوڙي ٽياس (صليب) تي ٽنگيو ويو. حضو صلي الله عليه وآلھ وسلم جن جي قتل جا منصوبا بنايا ويا ۽ پاڻ سڳورا غارن ۾ لڪندا، ملڪ ڇڏي اچي يهودين جي بستي يثرب ۾ تشريف فرما ٿيا. اهو سڀ ڪجهه انهيءَ ڪري ٿيو جو انهن عظيم انسانن مهل موقعي جي پرواهه نه ڪري، سچ ۽ حق چئي ڏنو ۽ زبان ۽ عمل سان ان تي ڄمي بيهي رهيا. اياز به ڪنهن يار دوست جي ڪانه ٻڌي ۽ اهو نظم ڇپائي ڇڏيو. پوءِ پراوا ته پراوا پنهنجا به مخالف ٿي بيٺا. هندستان جو ايجنٽ، غدار، پاڪستان جو دشمن سڏيو ويو ۽ مٿس هر قسم جو اتياچار ڪيو ويو. هو انسان دوست هو ۽ ان جو عملي ثبوت ڏنائين. جاگرافيائي سرحدن ۽ هندڪي مسلمانڪي جي پابندين کان مٿاهون هو، ان ڪري اڃا تائين حڪومتي ادارن ۽ مذهبي ٺيڪيدارن جي اک جو ڪنڊو، بلڪ دل جو ڪنڊو، بڻيو بيٺو آهي.
مون اسلام آباد ۾ ويهي رات وچ ۾ افسانو ’فرشتو‘ لکيو. صبح جو امر جليل جهڙو دلير ۽ سچار ماڻهو مون وٽ آيو ۽ کيس ڏيکاريم. پڙهي چيائين،”ڪونه هلندو. لفظ وردي ڪڍي ڇڏ! ’وردي‘ ۽ ’عزرائيل‘، سچ پچ عزرائيل اچي ڪڙڪندو.“ مون اهو لفظ ڪونه ڪڍيو. احمد نديم قاسميءَ کي ڏيکاريم جو هن ان ڪانفرنس ۾ جوشيلي تقرير ڪئي هئي. پر منهن کڻي ڀيلو ڪيائين. شابس هجي يوسف شاهين کي جو کليل مجموعي ۾ گهري ورتائين ۽ ڇپي به ڇڏيائين. وري جڏهن حيدرآباد ۽ ڪراچيءَ جي فسادن جي رد عمل ۾ لاڙڪاڻي ۾ بيگناهه مهاجر قتل ڪيا ويا ته مون ان جي زوردار مذمت ڪئي ۽ ان موضوع تي هڪ ڪهاڻي ”ماءُ جي جهولي“ به لکي ڇپائي ڇڏي. ڪن پنهنجن، فون تي گهٽ وڌ به ڳالهايو ۽ دڙڪا به ڏنا. سچ، جيڪڏهن ماڻهن جي مزاج خلاف آهي، ته پوءِ نڪو مانُ مرتبو ملي ٿو، نه شهرت. پوءِ حليم بروهيءَ وانگر چريو! چريو! چوندس. انهيءَ ميدان ۾ اياز، امر جليل ۽ نورالهديٰ شاهه نسنگ نروار بيٺا آهن. امداد حسينيءَ جي به هڪ سٽ سڀن تي حاوي آهي، جڏهن حيدربخش جتوئي جي موت تي چيائين ته:
نه تيل باقي، نه رات باقي!
مونکي انهيءَ هڪ سٽ مان ٽئگور جي خوشبو اچي ٿي. حيدربخش جتوئي به اياز جيان اڏول ۽ معصوم ماڻهو هئو. آگسٽ 1965ع ۾ مان ٽنڊوالهيار مان بدلي ٿي حيدرآباد آيس. رهڻ لاءِ گهر هجيم ڪونه. لک شابس هجي منهنجي وڏي ڀيڻ کي جنهن پنهنجو نئون نڪور هزار والن تي ٺهيل عاليشان بنگلو لطيف آباد نمبر 6 ۾ بنان مسواڙ رهڻ لاءِ ڏنم. مان جتي رهندو هئس، اتي جا نوڪر پٽيوالا، ڪلارڪ ۽ واقفڪار منهنجا مستقل مهربان ٿي ويندا ها. ٽنڊي الهيار جي بنگلي جو چوڪيدار ته پنهنجي نوجوان نياڻي، نالي سياڻي، سان گڏجي آيو ۽ نياڻي منهنجي گهر واريءَ کي نوڪرياڻي ڪري ڏئي ويو.انهيءَ جو بنگلو باغ ۽ گل ڏٺا ته چيلهه تي هٿ رکي چيائين،”بهشت هي ٻيا ڪيا“ سرائڪي ڳالهائيندو هو. منهنجي گهر واريءَ جي به مقناطيسي شخصيت هئي. نوڪر نوڪرياڻيون ڄڻ سندس مُلهه ڳڌا ٻانها ٿي ويندا هئا. ڪراچي جهڙي شهر ۾ جتي نوڪرن جو وڏو مان آهي، اتي به نوڪر ور ور ڪري موٽي ايندا آهن ۽ چوندا آهن ”امان سان ملڻ آيا آهيون.“
ائين سکر، ساهتي، ميرپورخاص توڙي ٻين پاسن جا، ان وقت جا ڇوڪرا ۽ هاڻ جوان. ماءُ پيءُ واري شفقت ڳولهيندي پڇائون ڪري اچي پهچندا آهن. کين ڪراچيءَ جهڙي شهر ۾ اجهو ۽ ٽي وقت جي ماني ملي ويندي آهي. هڪ نوڪر اعجاز کي ته جوئا جي عادت هئي. پگهار ملندي ئي ٻه ٽي راتيون گم ٿي ويندو هو. سڄي پگهار هارائي پوءِ اچي چوندو هو ته کيسو ڪٽجي ويو. مان کيس مارون ڪڍندو هئس پر هو در نه ڇڏيندو هو. نيٺ مون کيس نوڪريءَ مان ڪڍي ڇڏيو. پوءِ به ٽن چئن سالن کان پوءِ ماءُ سان ملڻ خاطر هليو آيو. جڏهن ٻڌائين ته گذاري وئي ته مٿي کي هٿ ڏئي روئي روئي، آسيس خاطر وڃي نوڪرن جي ڪوارٽر ۾ ويهي رهيو جتان منهنجو ٽيون نمبر پٽ منهنجي اجازت سان وٺي وڃي پاڻ وٽ بورچي ڪري بيهاريو. راڻيپور جو در محمد ٻچڙو ۽ سرحد جو جميل پٺاڻ جي هاڻ ڏاڙهيءَ سان ٿي ويا آهن سي سندس موت کان پوءِ به مهيني ٻئي پيا ايندا آهن ۽ گهر ڀاتين سان ملي هليا ويندا آهن.
ٻه ٻيا مهاجر نوڪر هوندا هئا سليم ۽ حنيف سي ته سالن جا سال چاليهه رپيا پگهار تي اسان وٽ گهر ڀاتين جيان رهيا. مرحومه سندن غلطين کي نظرانداز ڪندي هئي، بلڪ مون کان به لڪائيندي هئي. نيٺ ته غريب نوڪر هئا ڪانه ڪا شيءِ يا پئسي تي هٿ صاف ڪري ويندا هئا پر مونکي خبر نه پوندي هئي. البت کين چوندي هئي ته ”بيهو! صاحب اچي ته کيس ٻڌايان ٿي ته موچڙا هيڻوَ!“ اهڙو دڙڪو پنهنجي اولاد کي به ڏيندي هئي، سو نوڪر به سمجهي ويا هئا ته امان بچائي ويندي ۽ هو بي اونا ٿي ويندا هئا. البت هڪ دفعي سليم ۽ حنيف، آيل مهمانن جي چوري ڪئي، تڏهن مونکي چيائين ته ”هاڻ نه ڇڏجون!“
پوءِ به مونکي يقين آهي ته هو امان! امان! ڪري سندس پير پڪڙين ها ته سندن بچاءَ ۾ وڪيل ٿي بيهي ها. مرحومه جون ڳالهيون ڪهڙيون ڪري ڪهڙيون ڪجن. مان ته ٺهيو پر سندس ساهراڻي خاندان وارا اڃا تائين سندس ساراهه مان ڍاپن ئي نه ٿا. چوندا آهن ته ’نڻان ۽ ڏيرياڻي، توڙ جي ويرياڻي!‘ پر هتي قصو الٽو آهي. ٻي پيڙهي يعني منهنجيون ڀاڻيجيون ۽ ڀائيٽيون به چونديون اچن ته ”مامي (يا چاچيءَ) کانپوءِ اها خوشبو ئي ڪانه ٿي اچي!“ ڇا سندس ملڻي (کيڪار) ڇا سندس قرب ڇا سندس اڪرنجهه (اڪير). مٿس لکڻ ويهجي ته الڳ ڪتاب ٿي وڃي. مهمان ايندو هو ته سندس اکين ۾ خوشيءَ جي چمڪ اچي ويندي هئي. شام جو منهنجا دوست مونسان ملڻ ايندا هئا ته بنان پڇڻ جي ماني تيار ڪري ڇڏيندي هئي ۽ در کڙڪائي مونکي اندر سڏائي چوندي هئي ته ”ماني تيار آهي، مهمانن کي ائين نه ڇڏجو!“ ماني وري ڪهڙي، جيڪو غريباڻي گهر ۾ موجود هوندو هو، هڪڙو ٻوڙ، گهڻو ڪري قيمي جو ۽ چانورن جي اٽي جي ماني. بس. جيڪو کاڌو پيار ۽ شوق سان ٺاهجي ٿو، ان ۾ قدرتاََ ذائقو به اچي وڃي ٿو.
مرحوم شفيع محمد آخوند سيشن جج سانگهڙ، هر ڇنڇر تي گهر پهچي، وهنجي سهنجي مون وٽ هليو ايندو هو. ٻه چار دوست ٻيا به اچي نڪرندا هئا. سالن کان پوءِ شفيع محمد آخوند سان ڪراچيءَ ۾ ملاقات ٿيندي هئي ته چوندو هو ته ”جمال، تنهنجي گهر جي چانورن جي ماني ۽ قيمو وسري ئي نٿو!“ شيخ سعدي رحمتھ الله عليھ فرمايو آهي ته
”هر ڪجا بود چشمھء شيرين، مرغ، مُورو مگس گرد آيند“. يعني جتي به مٺي پاڻيءَ جو چشمو هوندو اتي پکي، ماڪوڙا ۽ ماکيءَ جون مکيون، پوپٽ ۽ ٻيا حشرات عالم اچي گڏ ٿيندا. هڪ رات حد جي ايس ايڇ او فون ڪري چيو ته ”صاحب آپ ڪي گهر روزانه رات ڪو گاڙيان کڙي هوتي هين.“ مون به پڄرندي چيو مانس ته ”هائو ڀائي سمگلنگ جو ڪاروبار ٿو ٿئي. تون هاڻي جو هاڻي اچي ڇاپو هڻي گرفتاريون ڪر!“ چپ ٿي ويو. ڀلا هٿ صاف هجن ته ڀؤ ڪهڙو. ضمير جي صفائي، ازخود ٻل اتپن ڪري ٿي، جو عجيب طاقت ۽ رعب رکي ٿو. اياز جو به ضمير ۽ ذهن صاف آهي، تنهن ڪري منجهس مخالفت سهڻ جو بي حساب ٻل آهي.
سنڌ ۽ سنڌيت لاءِ به اول اول نعرو هڻندڙ شيخ اياز هئو. 1955ع ۾ مان جڏهن سکر مان ڊگهي موڪل وٺي لاڙڪاڻي ۾ اچي رهيس ته مون وٽ مرحوم حفيظ شيخ ڪراچيءَ مان اچي مهمان ٿيو. ٽي چار ڏينهن رهيو. سيمابي طبيعت جو ماڻهو هو، سو سڄو ڏينهن بنا ڪم ڪار جي ڏاڍو مصروف رهندو هو. سندس گهڻو رابطو مئڊم زينت چنا سان ٽيليفون تي ادبي ڪچهري ڪندي گذرندو هو جا ان وقت ۾ جناب عبدالله چنا سان ڊي سي هائوس ۾ رهندي هئي. هڪ ڏينهن اوچتو چيائين ته ”سکر اياز ڏي ٿو وڃان، رسالي لاءِ ڪا نئين شيءِ وٺي اچانس!“ اياز سان پراڻي ياري هئس ۽ سندس رازدان هو. رات جو دير سان موٽي آيو ۽ چيائين ته ”اياز وٽان ناياب موتي وٺي آيو آهيان!“ چيومانس ”ڏيکار!“ ته مون تي وڏو ٿورو جتائيندي، چوٿاڙ پني تي اياز جو هٿ اکر لکيل نظم ڏنائين جو بعد ۾ سنڌ جي ٻچي ٻچي جي زبان تي هئو ۽ اها صدا سڄي سنڌ ۾ گونجي اٿي ته :
”جاڳ ڀٽائي گهوٽ ..... !
پوءِ وري فخر سان اهو پنو مونکان وٺي قميص جي کيسي ۾ وجهي ڇڏيائين. حفيظ، اياز جي ڏات جو عاشق هئو. ٻيا ته ٺهيو مرحوم محمد حفيظ قريشي جهڙو ماڻهو جنهن جا عقيدا ۽ نظريا اياز کان مختلف هئا، ان کي مون پاڻ اياز جا شعر گونجاريندي ٻڌو،”سهندو ڪير ميار او يار، سنڌڙيءَ تي سر ڪير نه ڏيندو.“ مون مشڪندي چيومانس قريشي صاحب ”توهان به؟“ چيائين ”شعر ته ڏس، ڪارونڀار ۾ وڄ جو ڪڙڪاٽ آ، ڀنئن ته (ڀانءِ کي ڀنئن چوندو هو) اسرافيل جي صور آ ٻيو؟“ انهن شعرن سنڌ ۾ ايڏو ته ولولو ۽ ولوڙ پيدا ڪئي جو حڪومتي ايوانن جا ڪوٽ ڪنبي ويا. اياز جي شعرن ۽ سنڌي ادبي سنگت جي تحريڪ سنڌ ۾ مانڌاڻ مچائي ڇڏيو جنهن ۾ وڏو حصو رسالي ’روح رهاڻ‘ جو به هئو.
اول اول جنهن ’جيئي سنڌ‘ جو نعرو ڏنو هو سو هو حيدربخش جتوئي. اهو به معصوم ٻار جهڙو، بيحد مخلص، غريبن جو همدرد ۽ بنيادي طورانقلابي هئو. هو پنهنجو وڙ ڪري، مون جهڙي ناچيز وٽ لطيف آباد واري بنگلي تي ايندو هو. تن ڏينهين جسٽس منير تي ڏاڍي ڪاوڙ هئس ۽ سندس خلاف عوامي عدالت ۾ اپيل جيڪا انگريزيءَ ۾ لکي ڇپائي هئائين سا مونکي ڏنائين. خاص مهرباني مون تي اها ڪيائين جو سندس تازو لکيل طويل نظم ”جيئي سنڌ، جيئي سنڌ“ مون کي ڏنائين. پوءِ جيئن سڀاش چندر بوس جو نعرو ’جئه هند‘ هندوستان ۾ زبان زد عام ٿيو هئو تيئن حيدربخش جتوئي جو نعرو جيئي سنڌ، ٻچي ٻچي جي زبان تي اچي ويو. اها دونهين جا سنڌي ادبي سنگت، اياز ۽ حيدربخش دکائي هئي، سا جڏهن ڄر ۽ ڄڀون ڪڍڻ لڳي ته سائين جي ايم سيد ان جو مهندار ٿي ويو.
سائين جي ايم سيد جهڙو پختو، چيڙهالو ۽ ڪرڏ سياستدان مون نه ڏٺو. ڀلي زمين آسمان هيٺ مٿي ٿي وڃي، سائين جيئيم ذرو به نه هٽندو هو. ”زمين جبند، نه جنبند گل محمد!“ وانگر کيس ڌوڏو يا ڌرڙي به ڪانه ايندي هئي. سڄي سنڌ ۾ نعرو گونجي اٿيو، ”سنڌ جو سائين، جيئي سدائين“ ان وقت ليڊرشپ جو خال هو، ڪو به ليڊر ڪونه هئو، سواءِ جيئيم سيد جي. ٻئي طرف بدنام وڏيرن جو اهو ٽولو هو. جن ون يونٽ ٺاهيو هو. خبر تڏهن پئي جو جيئم سائين به انهن ئي وڏيرن کي گڏ ڪري هڪڙي ڪانفرنس گهرائي جن ۾ کهڙو صاحب به هئو جنهن کي ماڻهن ون يونٽ جو خالق ٿي سمجهيو (جيتوڻيڪ ائين نه هئو). سائين جيئيم جي اهڙي قدم کڻڻ تي ڍينگو ئي ڍيري ٿي پيو ۽ ماڻهو جيئم سائين جا به مخالف ٿي بيٺا ۽ هو ساک وڃائي ويٺو. حقيقت ۾ سائين جي ايم سيد کي عوام ۽ عوامي ليڊرشپ جو تصور ئي ڪونه هو. بلڪ، مان ته ائين چوندس ته هو عوام کي ناپسند ڪندو هو ۽ کين نجي محفلن ۾ غليظ گاريون ڏيندو هو.
ان وقت جا سمورا ليڊر (ڊرائنگ روم) مهمان خاني جا ليڊر هئا، سواءِ مهاتما گانڌيءَ جي، جنهن موجوده دؤر ۾ پهريون دفعو سياست کي ڊرائنگ روم مان ڪڍي، گهٽين ۾ به نه، پر کيتن ۾، ڳوٺن ۾، ماٿرين ۾، ڪوهستان ڪاڇي ۾ ۽ دڪانن بازارين ۾ آڻي انگريزن جون وايون ولڙيون ڪري ڇڏيون. پهريون ته هو مٿس کلڻ ۽ ٽوڪون ڪرڻ لڳا پر پوءِ حيران پريشان ٿي ويا ته هي عوام جو ڇوليون ماريندڙ سمنڊ کين لوڙهي نه ڇڏي! جناح صاحب به ڀاڙيو سر صاحبن، نوابن ۽ جاگيردارن تي جن مغليه راڄ جا عيش ۽ شان شوڪت جا خواب لهڻ شروع ڪيا ۽ ماڻهن کي ڀورڙو بنائڻ لاءِ مسلم مملڪت ۽ مسلم حڪومت جا ڏٽا ڏيڻ لڳا. ياد رهي ته جناح صاحب ڪڏهن به اسلامي ملڪ ۽ اسلامي حڪومت جي ڳالهه نه ڪئي. هو اسلام بجاءِ لفظ مسلم جنهن کي هو موزلم ڪري اچاريندو هو. استعمال ڪندو هو ۽ صاف چوندو هو ته مذهب جو رياست سان ڪو واسطو ئي ناهي. پوءِ اسانجا موزلمان (مسلمان) حضرات مذهبي جوش ۽ جذبي سان ڀرجي الائجي ڇا جو ڇا هوائي قلعا اڏڻ لڳا.
جناح صاحب توڙي ’موزلم ليگ‘ جو بنيادي هٿيار هو هندوءَ کان نفرت ۽ معاشي ناهمواري. هندوستاني مسلمانن ۽ پنجاپين جو ته ساهه هئو نوڪرين ۽ عهدن۾، جيئن ڪنهن ديوَ جو ساهه هوندو آهي طوطي ۾، سو ان طوطي پٺيان ڊيهڙو لائي ڏنائون. نه ته ڪشمير، حيدرآباد دکن ۽ جهوناڳڙهه ڏانهن هجرت ڪن ها ته اڄ هندوستان ۾ ٽي پاڪستان ٻيا به هجن ها. يا جيئن سهروردي صاحب جي رٿا هئي ته متحده بنگال ٺهي ۽ جناح صاحب به ساڻس سهمت هو، ته چوٿون پاڪستان متحده بنگال جي صورت ۾ به هجي ها. هندوستان جا بهاري سڀ جو سڀ بنگال وڃن ها ته متحده بنگلاديش هڪ مسلم اڪثريتي ملڪ هجي ها هندوستان اندر، جتي برما جا مسلمان به آسائش سان رهي سگهن ها. پر هر ڪا ڳالهه يا جيڪي ڪجهه ٿيو سو تڙ تڪڙ ۾، بنا رٿابنديءَ جي ۽ انگريزن جي اڳ ٺاهيل منصوبه بندي موجب ٿيو.
فائدو پهتو ته فوجي جرنيلن ڪرنيلن کي ۽ چوٽيءَ جي ڪامورا شاهيءَ کي ۽ پڻ ناتجربيڪار صنعتڪارن ۽ الهڙ وڏيرڪي سياستدانن کي. هاڻي به اهي ئي طبقا پاڪستان کي لٽين ڦرين ٿا. وڏيرو جيڪو ذهني طور، مختيار ڪار ۽ ڊپٽيءَ جو درٻاري هجڻ تي فخر ڪندو هو، ان کي جو حڪومت جون واڳون مليون ته ڇت ڪتائي وارا چڪ هڻڻ لڳو ۽ هوش مان نڪري ويو. فوج جهڙي پر وقار ۽ منظم اداري کي سياست ۾ آڻي فرعونيت ۽ رشوت جي گندي گپ ۾ ميرو ڪيو ويو. هر مارشل لا ۾ رشوت جو ريٽ يعني ڏيتي ليتي جو مقدار وڌندو رهيو. اڳي جو ڪم، سون ۽ هزارن ۾ ٿيندو هو سو لکن کي وڃي لڳو. پوليسن جي به ٻيگهي متي، چي ”ڇا ڪيون فوجي صاحب ٿا گهرن.“
ڪامورن جا اختيار وڌائڻ سان ۽ سزا جا قانون سخت ڪرڻ سان، ڏوهه گهٽجن ڪونه ٿا، بلڪ وڏا وڏا ڏوهه ۽ وڏي چالبازي سان ٿين ٿا ۽ رشوت جو اگهه به چوٽ چڙهي وڃي ٿو. اڳي پنجاهه سؤ، هزار ٻن جي ڦر ٿيندي هئي، هاڻي ڪروڙين رپيا بئنڪن مان لٽيا وڃن ٿا، ڪارون موٽرون ڦرجن ٿيون ۽ پلاٽن تي قبضا ٿين ٿا. اڳي ڍور ڍڳي جي چوري ٿيندي هئي هاڻي ماڻهو اغوا ٿين ٿا. اهو سڀ ڪجهه انهيءَ ڪري ٿيو آهي جو فوج ۽ پوليس کي کلي ڇوٽ ڏئي قانون جي واڳ سندن بي لغام هٿن ۾ ڏني وئي آهي ۽ سزائون سخت ڪري عدل ۽ انصاف جا دروازا بند ڪري جڙتو ڪورٽون ۽ سمري ملٽري عدالتون کوليون ويون. اعليٰ عدالتن جي اهڙي ۽ ايڏي وڏي بيعزتي ڪئي وئي جو هاءِ ڪورٽ جي معزز جج صاحبن سان گڏ فوج جو هڪ برگيڊيئر ويهاريو ويو. جج صاحبن کي گهربو هو ته اهڙي بيعزتي برداشت ڪرڻ بدران استعيفا ڏئي وڃن ها پر سندن سر مٿان به مارشل لا جو ڪات ٽنگيل هو ۽ سور پي ويا.
اهو جو چون ٿا ته سخت سزا ڏيڻ سان ڏوهه بند ٿي وڃن ٿا سو ٺيٺ ڪوڙ ۽ ڀوڪپائي آهي. منهنجو دوست مرحوم محمد علي ٻگهيو انجنيئر حج تان موٽي آيو ته ٻه ٻه هٿ پيو اڏامي، چي ”جمال سعودي عرب ۾ چوري آهيئي ڪانه، دڪان کليا پيا آهن. گهرن کي تالو ئي ڪونه هڻن. ڏس ته هر جمعي تي ڪنهن جو هٿ ڪپيو پيو آ يا منڍي لاهي لاش ڳوڻ ۾ کنيون وڃن!“ منهنجو قانوني ذهن سو مونکي ڊيٽا يعني مواد ملي ويو. مون چيو ”محمد علي صاحب! رڳو هڪ شهر ۾ هر مهيني اهڙا چار چوريءَ جا ڪيس ٿيا جي ثابت ٿيا. ڪيئي چوريءَ جا ڪيس ٻيا به ٿيا هوندا (ٻيڻا يا ٽيڻا) جي ثابت نه ٿيا هوندا ۽ چور ڇٽي ويا هوندا. ان کان به وڌيڪ ايتريون چوريون ٿيون هونديون جي ماڻهن رپورٽ ئي ڪونه ڪيون هونديون. هڪ شهر جو اهو حال آهي ته سعودي عرب جا سڀ شهر ملائي ڪامپيوٽر تي حساب لڳاءِ ته صرف چورين جا ڪيترا ڏوهه ٿيا. همراهه چپ ٿي ويو.
مون به خير سان ٻه حج ۽ ٽي چار عمره ڪيا آهن. ڪهڙي ڳالهه ڪجي. حرمين شريفين مان روزانو کيسا ڪٽجيو وڃن. البت اسان جي ملڪ جي ڀيٽ ۾ اتي ڏوهه تمام گهٽ آهن. ان جو واحد سبب بهتر معاشي خوشحالي ۽ بهتر حڪومتي نظام آهي. قاضي ۽ عدالتون توڙي پوليس ۽ ڪامورا ويندي عام شهري به قانون جو احترام ڪن ٿا. هت ته ڍينگو ئي ڍيري آهي. مون عرض ڪيو نه، ته فوج جهڙي اعليٰ ۽ معزز اداري کي سياست ۾ آڻي حڪومتي ادارن ۽ صنعتن ۽ واپار ۾ مراعات ڏئي، خرابيءَ جو ٻج ڇٽيو ويو. پوءِ پوليس کي پاور ڏئي کين ڌاڙيل ۽ ڌنڌاگير بنايو ويو. تنهن کان پوءِ عدليه جي بيعزتي ڪري، جج صاحبن کي نوڪريءَ کان ئي جواب ڏنو ويو. باڪردار جج صاحبن جي جاءِ تي ڄاڻي واڻي اهڙا جج ڀرتي ڪيا ويا جن کي خريد ڪري سگهجي يا دٻائي سگهجي. فوج ۽ عدليه کان پوءِ صحافت کي ڪرپٽ ڪري مڪمل طور نهوڙي چاپلوس بڻايو ويو. تنهن کان پوءِ وارو آيو ڪامورا شاهي (بيوروڪريسي) جو.
تمام ٿورن ماڻهن کي اهو احساس هوندو ته ڪاموراشاهي، حڪومتي سرشتي جي ڪرنگهي جي هڏي جهڙي اهميت رکي ٿي. انگريزن جيڪڏهن هن ملڪ کي ڪجهه به چڱائي ڏني ته اها هئي ڪامورا شاهي ۽ عدليه. سندن ڀرتيءَ جو طريقو ۽ تربيت جو طريقو به بهترين هوندو هو. ملڪ جا قابل بهترين دماغ، اول لکت جو امتحان پاس ڪندا هئا جو هڪ خودمختيار ادارو ڪندو هو. انهن ۾ جيڪي اول نمبر ايندا هئا انهن کان وري روبرو سوال جواب ڪري سندن هوشياري چالاڪي ۽ حاضر دماغي جو جائزو وٺندا ها. پوءِ به انهن جو نفسياتي جائزو ماهرن جي معرفت ورتو ويندو هو تنهن کانپوءِ تربيت وٺي جڏهن نوڪريءَ تي چڙهندا هئا تڏهن به سندن آزمائشي جائزو وٺبو هو ته عملي طرح هو ڪيئن ٿا هلن ۽ حالتن کي منهن ڏين. انهي سموري عمل کانپوءِ کين ذميواري سونپي ويندي هئي. پوءِ به سڄي عمر هر سال سندن چال چلت ۽ ڪارڪردگيءَ جي لکت ۾ رپورٽ ڏني ويندي هئي ۽ انهيءَ جي آڌار تي کين ترقي ملندي هئي. جيڪڏهن منجهن ڪا به ڪمزوري هوندي هئي ته کين ترقي ڪانه ملندي هئي يا مورڳو نوڪريءَ مان ئي ڪڍيو ويندو هو. ڀانيو ٿا ته اهڙي ماڻهوءَ جو اٿڻ ويهڻ، ڳالهائڻ ٻولهائڻ ۽ عملي زندگي ڪيڏي نه احتياط سان گذرندي هوندي.
اڃا به ائين آهي پر سياستدان توڙي اهي ماڻهو جيڪي ان معيار تي پورا نٿا اچن، سي انهيءَ اداري کي هروڀرو بدنام ڪرڻ جي پٺيان پئجي ويا آهن. معاشرو سڄو ٿي ويو آهي منافق ۽ مطلب پرست. سو پنهنجي گهٽ قابل ٻارن کي مٿي آڻڻ خاطر ڪوڙي باهوڙ مچائي ڏني اٿن ته پبلڪ سروس ڪميشن وارا وڏن ماڻهن جي ٻارن کي هروڀرو پيا نوازين. اهو ايڏو ڪوڙ آهي جو اکئين پيو ڏسجي. مون ته آڱرين تي ويهي ڳڻيا آهن ته وڏا آفيسر جن اهڙا امتحان پاس ڪيا سي گهڻو تڻو غريبن جا ٻار، ڪي پٽيوالي جا، ڪي ڪلارڪن جا، ڪي تپيدارن جا، ڪي هاريءَ جا ته ڪي بلڪل بي سهاري هئا جي مٿا مونا هڻي مقابلي جو امتحان پاس ڪري آفيسر بڻيا آهن، جا ڳالهه سياسي وڏيرن ۽ هندوستان مان آيل نوڪر شاهي، کي نٿي وڻي. سڌو سنئون ويٺا منافقي ڳالهائن ۽ ڪوڙا الزام هڻن جيئن اهو ادارو ئي تباهه ٿئي ۽ پوءِ هو بليڪ ميل رستي، جيڪو هنن جو وطيرو ۽ هڪڙو ئي دڳ بچيو آهي ان ذريعي پنهنجا نا اهل ٻار حڪومتي ادارن ۾ آڻين.
سياسي وڏيرن ۽ وزيرن سان وري ٻي ويڌن آهي جو هو نه تجربيڪار آهن نه ڄاڻو، نڪي اٿن قاعدن قانون جي خبر، سو هوشيار ڪامورا شاهي، مان اڙجي ٿا وڃن ۽ پنهنجي من ماني نٿا ڪري سگهن، پوءِ پنهنجي نا اهليءَ جو ڏوهه مڙهين ٿا ڪامورن تي. انگريزن ٻي به هڪ وڏي ڀلائي ڪئي هن ملڪ تي جو هرهڪ ننڍي وڏي معاملي لاءِ لکت ۾ قانون ٺاهي ويا. ايتري قدر جو کوهه جي ڪيتري ماپ، ڊيگهه ويڪر هئڻ گهرجي اهو به لکت ۾ موجود آهي. ڪنهن به عام رستي کان ڪابه اڏاوت ڪيترا فوٽ ڏور هجي اهو به لکيل آهي. ڪنهن ننڍڙي ڳوٺڙي ٻاهران ڪيترا فوٽ وڻڪار ۽ مال جي چرڻ ۽ ويهڻ جي آسائش هجي اهو به لکت ۾ موجود آهي، انهيءَ ڪري سياستدان، وڏيرا، قبضاگير ۽ غيرقانوني اڏاوتون ڪندڙ قانونن جي ڄار ۾ ڦاٿا پيا آهن. ڄاڻو آفيسر جيڪڏهن قانونن جي نشاندهي ڪن ته ڄٽ وزير ۽ ايم ڪيو ايمي کودڙيا، گارگند تي لهي اچن ۽ پنهنجي پر ۾ سوچين ته ڪامورا کين ڀنڀلائين ٿا يا هٿ وٺي مخالفت ڪن ٿا. پوءِ اهي سياستدانڙا پنهنجي قابليت رڳو انهيءَ ۾ سمجهن ٿا ته اهڙن آفيسرن کي سسپينڊ ڪن يا سندن مشوري جي برخلاف پاڻ حڪم صادرڪن. پنهنجي برادريءَ ۾ ويهي پنهنجي قابليت جي لٻاڙ ائين هڻندا ته مون هيترا آفيسر سسپينڊ ڪيا يا کاتي جي سربراهه سيڪريٽري کي هيئن دٻ ڪڍي، ائين انتظاميه مشينري جو پاڻ پيا ٻيڙو ٻوڙين، پوءِ آفيسر ڇو نه سندن تقليد ڪري ساڳيا غير قانوني آرڊر پاس ڪري پاڻ کي ۽ پنهنجن کي ورسائين؟ ائين هڪ عاليشان نظام جنهن تي حڪومت جو دارو مدار آهي سو ڊانواڊول ۽ تباهه پيو ٿئي، پوءِ چه عجب ته تباهي اچي ٻنڀي تي پهتي آهي.
اهڙي طرح مک ادارا، عدليه، انتظاميه ۽ صحافت تباهه ڪيا ويا آهن. باقي رهي سياست يا جمهوريت تنهن جا به ترا ڪڍيا پيا وڃن. پهريائين ته اها باهوڙ مچائي وئي ته ووٽر اڻ پڙهيل ۽ جاهل آهن تنهن ڪري سندن چونڊيل نمائندن کي ڪا اهميت ناهي. ان ڪري بار بار هزارن طريقن سان جمهوري نظام کي تباهه ڪيو ويو. اليڪشنون اهڙي ته بي ايماني ۽ ڌانڌلي سان ڪرايون ويون جو ماڻهو ۽ ملڪ حيران پريشان ٿي ويا ته هيءَ ته سنئين سڌي حرامپائي آهي. صحيح اليڪشن به جيڪڏهن ڪرايون ته صرف ٻن فوجي جنرلن، هڪ يحيٰ خان ۽ ٻيو اسلم بيگ باقي ٻين پنهنجو به منهن ڪارو ڪيو ته ملڪ ۽ قوم جو به ۽ ان ۾ شامل رهيا هاءِ ڪورٽ جا جج (چيف اليڪشن ڪمشنر) به ته پريزيڊينٽ به، ته فوجي به، ته ڪامورا شاهي به، ته وزيراعظم به ۽ سياسي جماعتن جا غنڊه گرد ٽولا به . هونئن ته چوڻي آهي ته ڪهڙي به بڇڙي جمهوريت جو ترياق (علاج) وري به جمهوريت آهي. پوءِ ڪهڙي به لولي لنگڙي ڇو نه هجي پر ماڻهن جو اکين سان بدمعاشيون ڏٺيون آهن سو جمهوريت تان به هنن جو ويسهه کڄندو ٿو وڃي بلڪ کڄي ويو آهي. پوءِ خدا خير ڪري، الائي ڇا ٿيڻو آهي.
قومن جون تقديرون ائين ملياميٽ ٿي وينديون آهن. اهڙو بغداد ٿيندو آهي جهڙو بغداد ۾ چنگيز ۽ هلاڪو ڪيو، شال ڪنهنکي سمڪ پوي ۽ ڦرڪو ڦري وڃي. هاڻي حڪومت پئي هلي رڳو لفافن، بيان بازي، اشتهاري وعدن ۽ ميڊيا ( ٽي وي، اخبارون، رسالا وغيره) معرفت. اڳ ته چورن جا به ڪي معيار هوندا هئا، هاڻي ته ميڊيا جا به ڪي معيار ڪونه آهن. نج ضمير فروشيءَ کانسواءِ ڪجهه به نه آهي. ڪو ڀته خور، بدمعاش، قاتل مري، ته ان جا فوٽا، ان جي لاش جا فوٽا، رت جا فوٽا، زال ۽ ٻارن جا فوٽا، آخري ديدار ۽ جنازي نماز جا فوٽا، عوام جي همدردي اڀاري، حراميءَ کي هيرو بڻايو وڃي. غريب پوليس وارا هوٽل تي چانهه پيئندي ريگناهه شهيد ڪيا وڃن ته پٺئين يا اندرئين صفحي تي ننڍڙي هڪ ڪالم ۾ خبر ڇپي ٿي وڃي. هي آهي ميڊيا مافيا. هاڻي ڪجي سو ڪجي ڇا؟
مير علي احمد خان ٽالپر جيڪو وڏو عالم، دانشور ۽ سياستدان هئو، تنهن جو هڪ پسنديده جملو هوندو هو ته ”ٽُٽي ته ٽاڪو ئي نه لڳيس“ اهڙي ڀُتي لباس کي جنهنکي ٽاڪو به نه لڳي سگهي، تنهنکي لاهي ڦٽي ڪرڻ کانسواءِ چارو ئي ڪهڙو؟ اهو اسانجو ٽه اکرو سنڌي اصطلاح. ”ٽٽي ته ٽاڪو ئي نه لڳيس“، جوناٿن سؤ فٽ جي سموري ڪتاب ”ٽب جي ڪهاڻي“ جو نچوڙ آهي. سئفٽ صاحب چوي ٿو ته ٽب کي ئي اونڌو ڪري، پاڻي هاري، خالي ڪري ڇڏيوس، ٻي ڪا واٽ واهه آهي ئي ڪانه. پر واٽ آهي. واٽ هميشه هوندي آهي. رڳو اکين کان اوجهل ٿي ويندي آهي. مان نه سياستدان آهيان، نه سياسي مفڪر نه ئي ان واٽ جو پانڌيئڙو پر جيڪي ڏٺو ٻڌو، سو ته چئبو. چوڻ ته چريائپ ناهي، عين جمهوري عمل ۽ حق آهي. ڪو ٻڌي نه ٻڌي. مرضي جو مالڪ آهي. پر موچڙا نه هڻي.
46 _ 1945ع ۾ سرپيٿڪ لارينس ۽ سر سٽئفورڊ ڪرپس، برطانيه سرڪار پاران آزاديءَ جي هڪ رٿا آندي هئي جنهن کي ڪئبينيٽ مشن پلان ڪوٺيو ويو. اسين تن ڏينهن ۾ ڪاليج ۾ پڙهندا هئاسون. رٿائون اهڙيون سـٺيون ۽ معقول هيون جو قائداعظم به مڃيون ته مسلم ليگ جي ورڪنگ ڪميٽي به مڃيون. هوڏانهن، گانڌي، نهرو، سردار پٽيل ۽ ڪانگريس به مڃيون. سڄي ملڪ ۾ سرهائي اچي وئي ته هاڻي ڏرت ٽريو ۽ اجهو آزادي به ملي ته هندوستان به متحد رهيو ته هندن توڙي مسلمانن جا مفاد به محفوظ رهيا. ان رٿا موجب صوبائي خودمختياري ڏنل هئي ۽ صوبن کي پاڻ ۾ ملي ڪانفيڊريشن ٺاهڻ جي به اجازت هئي.
ڪانگريس، مسلم ليگ، جناح گانڌي سڀني کي اها رٿا قبول هئي. جناح ۽ آل انڊيا مسلم ليگ جو ان رٿا کي نه رڳو قبول ڪرڻ ۽ مرحبا ڪرڻ بلڪ پنهنجي ڪاميابي سمجهڻ نهايت معنيٰ خيز آهي. سؤلائيءَ سان اهو نتيجو اخذ ڪري سگهجي ٿو ته جناح صاحب ۽ مسلم ليگ، جدا ملڪ، پاڪستان، يا اسلامي نظام لاءِ نڪو آتا هئا نڪو وهلور ٿي ويا. سڄي مسلم قوم ته ڇا پر هر سياسي پارٽي، احرار، خاڪسار، علما ڪرام، مهاسڀائي، ڪانگريس، هڙئي اهڙي متحده هندوستان تي خوش هئا جنهن ۾ صوبن کي خودمختياري ۽ مسلمانن کي ڪجهه خصوصي رعايتون ڏنيون ٿي ويون. اهو اهڙو ڪو عاليشان منصوبو يا رٿا هئي جو جمال ابڙو (خاڪسار) شيخ اياز ۽ ابراهيم جويو (ايم اين راءِ جا سوشلسٽ پوئلڳ) بني ڀائي (سجاد ظهير) ۽ ٻيا ڪميونسٽ، پڻ مولانا جان محمد عباسي (جماعت اسلامي) توڙي مهاسڀائي ۽ ٻيا يڪمشت ٿي ويا. علامه اقبال جو ديرينه خواب پورو ٿيندو نظر آيو ته:
مذهب نهين سکاتا آپس ۾ بير رکنا.
هندي هين هم، وطن هي هندوستان همارا.
سڀني اهو مڃي ورتو ته اسين هندي آهيون ۽ اسانجو وطن هندوستان آهي. سرسيد احمد خان ته پنهنجي دؤر ۾ ان حد تائين ويو هو جو چيو هئائين ته اسين(مسلمان) وطن جي لحاظ کان هندو آهيون ۽ هندو سڏائڻ کپي. اهو حق اڄ به اسان کان اهي چوٽير ۽ ڏاڙهيل هندو بنياد پرست، کسي نٿا سگهن جو اسانکي چون ته هندو ٿي وڃو. ڀائي اسين اڳيئي هندو آهيون، وطنيت جي لحاظ کان ۽ اسانجو حق آهي ته اسان کي هندوستان جو پاسپورٽ ملڻ کپي. خير ايڏي وڏي ايڪتا ٻڌي ۽ اتحاد کي ڪا نظر لڳي وئي يا ڪنهن فتنه باز هنئي جو ههڙي ڀلوڙ رٿا، ٻي ملهه ماري نه سگهي ۽ دسجي اچي چوٽيءَ ڀر ڪري ۽ ڏندڻجي وئي. ان کي نهرو، گانڌي، پٽيل يا ٻئي ڪنهن ٿڌو ڇنڊو هڻي سامت ۾ آڻڻ جي ڪوشش ڪانه ڪئي. مان ڀانيان ٿو ته ان ۾ هندو بنياد پرستي ۽ مسلم دشمني جي ڪڌي چال هئي. انهن مها ليڊرن ڄاڻي واڻي، اڪثريت جي تڪبر ۾، اهڙي سٺي ۽ معقول رٿا کي ٿڏي ڇڏيو ۽ مسلمانن ۽ جناح کي جهڙو ڪر للڪاريائون ته توهان ٿيندا ڇا آهيو. انگريز بهادر جنگ عظيم ۾ نستو ۽ نٻل ٿي ويو آهي سو ضرور حڪومت هندن جي حوالي ڪري هليو ويندو پوءِ اسين توهانکي شودر بڻايون يا ٻئي نمبر جا شهري، جيڪي وڻيوَ سو ڪيو. توهان کي ڪي به رعايتون نه ملنديون.
اها هندن ۽ هندو ليڊرن جي فاش غلطي يا وڏي ڀل هئي. جنهن جو انت ورهاڱي تي ٿيو ۽ ٻنهي ڌرين جا لکين بيگناهه ٻار، ٻڍا، عورتون ۽ جوان ڪُسجي ڌرتي کان ڌار ٿي دربدر ٿي ويا. مان انهيءَ جو جوابدار هندو ليڊرن جي هوڏ، وڏائي ۽ بنياد پرستيءَ کي ٿو سمجهان جنهن کان جناح صاحب قطعي مبرا آهي. جناح صاحب ته پڪو نئشنلسٽ ۽ سيڪيولر رياست جو حامي هو. پر هندو ماڻهن ۽ هندو ليڊرن اکنڊ ڀارت، مهاڀارت ۽ هندو بنياد پرست راڄ جا خواب ٿي ڏٺا جنهن لاءِ هو صدين کان پياسا ۽ نراسا هئا. منهنجي ذاتي راءِ ۾ وڏن سياسي ليڊرن هندو توڙي مسلمانن ۾ ڪو هڪ به جيڪڏهن ورهاڱي (پاڪستان) جي خلاف هئو ته اهو اڪيلو جناح صاحب هئو. ٻيا سڀ ذهني طور سودي بازي لاءِ تيار ٿي ويا هئا ته ڪيئن به ڪري آزادي وٺجي پوءِ ڏٺو ويندو.
ڏٺو اهو ويو ته لکين ڪونڌر ڪسجي ويا، ڀاري لڏپلاڻ ٿي، مٽ مائٽ جدا ٿي ڪڻو ڪڻو ٿي ويا. نفرتون چوٽ چڙهي ويون، جنگي جنون وڌي ويو ۽ انسانيت لڙهي وئي. نه هندوستان ۾ رام راجيه قائم ٿيو نه پاڪستان ۾ اسلامي فلاحي مملڪت. ٻنهي ملڪن ۾ ”پئسا ڪلچر“ پروان چڙهيو ۽ سڀ چڱايون ان جي ڀيٽ چڙهي، قربان گاهه تي قتل ٿي ويون. ڀلوڙ ويدانتي ۽ صوفي ڪلچر بجاءِ، هلڪڙائي، ٽرڙائي، وڏائي، ڏاڍ ڏمر، ڏيک ويک، رشوت ڀتا خوري ۽ دهشتگردي جو راڪاسي ڪلچر ڏندڪرٽي چنبا ڪڍي اٿي بيٺو آهي ۽ سڀڪو پيو ان کي هڪ ڪنواري ڪنيا روزانو ٻليدان ۾ ڏئي. تفو برتو، اي چرخ گردان تفو (پوءِ ٿڪ هجي، هر ڪنهن کي، ٿڪ هجي). تفو جي معنيٰ هونئن حيف آهي؛ پر ههڙن حالتن ۾ معنيٰ مٽجي وڃي ٿي.
جناح صاحب تمام صاف ذهن رکندڙ، سمجهو ۽ نئشنلسٽ. يعني متحده هندوستان جو حامي سياستدان هو. هن آڏو هڪ هندوستاني قوم هئي جنهن ۾ مذهب جو ڪو عمل دخل ڪونه هئو. هو، بس، مسلمانن جي سياسي حقن حاصل ڪرڻ لاءِ هڪ سٺو وڪيل هئو جنهن کي ڪابه طاقت، لوڀ لالچ، پئسو يا اقتدار خريد ڪري نٿي سگهيا. پاڪستان جي نعري کي هن محض ترپ جي پتي طور استعمال ڪيو جيئن مسلمانن لاءِ، جن کي هو موزلمانس ڪري سڏيندو هو، وڌ ۾ وڌ سياسي مراعات حاصل ڪري سگهجن. نه ته پاڻ ڏسو نه، ته ڪئبينٽ مشن پلان قبول ڪرڻ معنيٰ:
1. پاڪستان يا جداگانه مسلم مملڪت تان هٿ کڻڻ.
2. ٻه قومي نظريه کي غلط ڪرڻ يا ملياميٽ ڪرڻ.
3. اسلامي مملڪت توڻي سياست ۾ اسلامي نظريي تان دستبردار ٿيڻ.
4. متحده هندوستان کي قائم رکڻ ۽ بهتر سمجهڻ.
5. هڪڙي هندوستان ۽ هڪڙي هندوستاني قوم جي حمايت ڪرڻ يا قبول ڪرڻ.
اهڙا ٻيا ڪيئي مسئلا جن کي اڄ اسين جز ايمان يا نظريه پاڪستان ٿا سمجهون سي سڀ مسترد ٿي وڃن ٿا. ’نظريه پاڪستان‘ هونئن به اهڙي موهوم ۽ تصوراتي ڳالهه آهي، جنهن کي ڪو به نه سمجهي ٿو، نه سمجهائي سگهي ٿو. صرف مان ائين ڪونه ٿو چوان. اها راءِ هاءِ ڪورٽ ۽ سپريم ڪورٽ جي معزز جج صاحبان جي طئه شده فتويٰ آهي.
هاڻي اچي ٿي موچڙن کائڻ واري ڳالهه، پر چئبي ضرور! هاڻي پيريءَ ۾ اڇي ڏاڙهيءَ ۾ مونکي ڪهڙي پرواهه. اڳيئي دل جو پراڻو مريض آهيان. ڪجهه ڪندا ته هڪ ڏينهن ۾ ٺڪاءُ ڏئي مري پوندس. ٻڏيءَ جا ٻيڻا. باقي پونئين سان الائي ڇا ڪندا. پونئيرن ۾ رڳو منهنجي آل اولاد ته ڪونهي، سڄي سنڌ آهي سڄو پاڪستان آهي ۽ پڻ هند به آهي. سو ڳالهه ڪبي ضرور.